Bilimsel Etik ve İçerisinde
Etik Bulunan Bilimler
Bilim Nedir?
•
Bilim, evrenin veya olayların bir bölümünü konu olarak seçen, deneye dayanan yöntemler ve gerçeklikten yararlanarak sonuç çıkarmaya çalışan düzenli bir bilgidir.•
Dünyanın çok eski zamanlarından beri bilimsel bilgiler vardır. Bu bilgiler kimi zaman değerli kimi zaman tehlikeliydi. Aynı şekilde bilim insanları bazen toplumun seçkin tabakasını oluştururken kimi zaman düzeni eleştiren ve bazen büyücüler olarak değerlendirilirdi.Bilimde Etik İlkelere İhtiyaç
•
İnsanın yaşadığı evrendeki olay ve olguları anlamak, araştırmak ve incelemek amacıyla yaptığı sistematik araştırmaların bilimsel bir nitelik kazanabilmesi için araştırmacıların uymak ve yapmak zorunda olduğu belirli ölçütler vardır.•
Bu ölçütlere uyulmadığı takdirde edinilen bilgilerde hata olması ve gerçeği yansıtmaması gibi sorunlar çıkabilir, bu sorunlar da diğer toplumsal sorunlara sebep olabilir.•
İşte bu sorunlara engel olabilmek için, bilimsel uğraşlar sırasında da etik ilkelere başvurulur.Bilim Etiği
•
Bilim etiği, bilimsel çabalar esnasında ortaya çıkan değer sorunlarını ve bu sorunların çözümüne ilişkin önerilerin tartışıldığı alan olarak tanımlanmaktadır.Bilim Etiğinin Tarihi
•
15 Eylül 1935 tarihinde Nürnbergde kabul edilen, tarihe Nürnberg Kanunları olarak geçen beyanatla başlayan alman faşistlerinin insanlığa karşı yönelmiş, 60 milyon insanın yok edilişine neden olmuş, insanlığa büyük felaketlergetirmiş ırkçılık, aşırı milliyetçilik harekatı II Dünya Savaşında müttefik
devletlerin faşizm üzerinde zaferi ile Almanyanın Nürnberg şehrinde tarihe, hayata yeni bakış açısı oluşturan, insanlığa yeni değerler getiren, uluslararası ilişkileri yeni yasal zemine taşıyan Nürnberg Mahkemesi adlandırılan süreçle sona erdi.
• Mahkeme süreçleri sonucunda kabul edilen «Nürnberg İlkeleri» uluslararası ceza hukuku, «Nürnberg Kodu» ise biyoetiğin konu alanına giren eylemlerin kriminalize edilmesi açısından ilk resmi ve uluslararası düzenleyici belge olmuştur.
• Bu gün bilimde biyoetik adlandırılan alanda problemlerin ilk geniş tartışması 1946-da Nürnbergde yapılmıştır. Bu, 2. Dünya Savaşı yıllarında nazilerin insanlar üzerinde yaptıkları tıbbi araştırmalarla ilgili idi. Mahkemenin sonucu olarak insanlar üzerinde bilimsel araştırmalar ve deneyler yapılmasını düzenleyen ve Nürnberg Kodu adı verilen ilk uluslararası biyoetik belgesi oluşturuldu.
«Doktorların davası» olarak adlandırılan mahkeme sürecinde yargılanan 23 sanıkdan 20-i hekim, 3-ü idareci (yönetici) idi.
•
Davanın sonucu olarak, hekimlerin cezalandırılması ve insanlar üzerinde tıbbi ve biyolojik deneyleri yapan bilim adamı – hekimlerin, sağlık yöneticilerinin sorumluluğunu belirleyen Nürnberg Kodu’nun kabul edilmesi, biyoetikbiliminin gelişiminde de yeni bir aşama başlatmıştır.
Dünya Tabipleri Birliği Helsinki Bildirgesi
•
Dünya Tabipler Birliği (DTB) Helsinki Bildirgesi’ni, tanımlanabilir insan materyali ve verileri de dahil olmak üzere, insanlar üzerindeki tıbbiaraştırmalarla ilgili etik ilkelere yer veren bir açıklama olarak hazırlanmıştır.
GENEL İLKELERDEN BAZILARI
*DTB Cenevre Bildirgesi hekimi “Hastamın sağlığı birinci önceliğim olacaktır”
sözüyle, Uluslararası Tıp Etiği Kuralları ise “Bir hekim sağlık hizmetini, hastası için en iyiyi gözeterek sunacaktır” ifadesiyle bağlamaktadır.
Dünya Tabipleri Birliği Helsinki Bildirgesi
• Tıbbi araştırmada yer alanlar dahil, hastaların sağlığının, esenliğinin ve haklarının gözetilmesi ve güvence altına alınması hekimin görevidir. Hekimin bilgisi ve vicdanı bu görevin yerine getirilmesine adanmış olmalıdır.
• Tıpta ilerleme, sonuçta insanlar üzerinde yapılan çalışmaları da içeren araştırmalara bağlıdır.
• İnsanlar üzerinde yapılan tıbbi araştırmaların başlıca amacı, hastalıkların nedenlerini, gelişimini ve etkilerini anlamak; önlemeye, tanıya ve tedaviye yönelik girişimleri
(yöntemleri, işlemleri ve uygulamaları) geliştirmektir. Geçerliği en fazla kanıtlanmış girişimlerin değerlendirilmesi gerekir.
Dünya Tabipleri Birliği Helsinki Bildirgesi
• Tıbbi araştırmalar, üzerinde araştırma yapılan tüm insanlara saygıyı gözeten, sağlıklarını ve haklarını koruyan etik standartlarına tabidir.
• Tıbbı araştırmanın birincil amacı yeni bilgi üretmek iken, bu amaç hiçbir zaman araştırmaya katılan insanların bireysel haklarından ve yararlarından üstün tutulamaz.
• Üzerinde araştırma yapılan kişilerin yaşamını, sağlığını, onurunu, kişilik bütünlüğünü, kendi kararını verme hakkını, özel yaşamını ve kişisel bilgilerinin gizliliğini korumak, tıbbi araştırmalarda yer alan hekimlerin görevidir. Üzerlerinde araştırma yapılan
kişilerin korunması yükümlülüğü her zaman hekime ve diğer sağlık çalışanlarına ait olmalı, kendileri buna onam vermiş olsalar bile bu yükümlülük asla üzerlerinde araştırma yapılan kişilere bırakılmamalıdır.
Bilim Etiğinin Tarihi
•
Nürnberg Kanunu ve Helsinki Bildirgesi’nin ardında biyomedikal ve sosyal araştırmalarda etik bir temel oluşturan diğer bir gelişme ise 1979 yılında yayınlanan Belmont Raporu’dur. Araştırmalardaki standartların değerelendirmesine yardımcı olacak üç kategoride etik ilkeler içermektedir.Belmont prensipleri insan için saygı, iyilik ve adalet içermektedir.
Bilim Etiğinin Tarihi
•
1981 yılında ise klinik araştırmalarda insan deneklerinin haklarını korumaya yönelik yürürlüğe giren «İnsan Denek Hakları» yasası önemli bir gelişmedir.Bu yasa Belmont Raporu ile birlikte günümüzdeki etik standartlar ve protokollerin temelini oluşturmaktadır.
Bilimsel Etik İlkeler
•
Bilim birikimli bir şekilde ilerlediği için araştırmaların gerçekten bilimsel nitelik taşıması ve elde edilen verilerin bilim yararına kullanılacak şekilde sunulması önemlidir.•
Bu sebeple bilimsel süreçte gösterilmesi gereken etik tutum ve davranışlar bulunmaktadır. Bu tutum ve davranışlar Türkiye’de bilim insanlarının bağlı bulunduğu TÜBA, TÜBİTAK, YÖK ve Üniversiteler tarafından belirlenmektedir.Bilim Etiğinin
Temel İlkeleri (TÜBA)
Gerçeğe Uygunluk Bilimsel
Araştırmanın Zarar Vermemesi
Sorumluluk ve Haklar
Yazarlar Kaynak Gösterme
ve Alıntılar Akademik Etkinliklerde Etik
ve Bilim İnsanı
Bilim İnsanlarının Sorumlulukları
Toplumun bilim insanlarına güven ve saygı duyması oldukça önemlidir. Bundan dolayı bilim insanlarına belirli sorumluluklar düşmektedir. Bu sorumlulukları şu şekilde sıralayabiliriz:
• Bilimsel dürüstlük, temelinde güven duygusunun yaptığı bir kavramdır.
• Bütün bilim insanlarının güvene ve dürüstlüğe dayalı değerleri korumaları gerekmektedir.
• Güvenli ortamda çalışan kişilerin mutluluğu, üretkenliği ve verimi artar.
Türkiye’de bütün üniversiteler kendi bilimsel yayın etik kurallarını oluşturmuştur.
Bu anlamda Yüksek Öğretim Kurulu Bilimsel Araştırma ve Yayın Yönergesini oluşturmuştur.
Bilim için Önemli Değerler
Objektiflik Dürüstlük Alenilik
Güvenirlik Hakkaniyet Tarafsızlık
Yüksek Öğretim Kurulu Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesi
Bu düzenlemenin amacı, bu yönerge kapsamına giren her tür bilimsel araştırma, çalışma, yayın ve etkinliklerde uyulması gereken bilim etiği kurallarını ve Yükseköğretim Kurulu bilimsel araştırma ve yayın etiği kurallarının görev, yetki, sorumluluk ve çalışma usullerini belirlemek, devlet üniversiteleri veya vakıf üniversitelerinin kendi bünyelerinde oluşturacakları bilimsel araştırma ve yayın etiği kuralları ile ait kurulların uyacakları ilkeleri tespit etmektir.
Kapsam
Devlet üniversiteleri veya vakıf üniversiteleri mensuplarınca yapılan veya üniversite ile ilişkine bakılmaksızın, kişilerce yürürlükteki mevzuat hükümleri uyarınca doçentlik veya profesörlük unvanının elde edilmesi aşamasında ve sonrasında yapılan her tür bilimsel araştırma ve çalışmalar ile gerçekleştirilen bilimsel etkinlikler, desteklenen ve/veya yürütülen bilimsel araştırma-geliştirme projeleriyle ilgili araştırma etiği konularını,
Yüksek lisans ve doktora öğrenciliği sırasında yapılan tez ve bilimsel yayınlar ile yürütülen bilimsel araştırma-geliştirme projeleriyle ilgili araştırma etiği konularını,
Devlet üniversiteleri veya vakıf üniversiteleri mensuplarınca yurtiçinde ve yurtdışında her çeşit basın, görsel ve işitsel yayın organlarında yayımlanan ya da yayımlanmak üzere gönderilmiş olan her tür yayınla ilgili yayın etiği sorunlarını,
Devlet üniversiteleri veya vakıf üniversiteleri mensuplarınca biyomedikal araştırmalarda kullanılacak deneklerde ve ekoloji ile ilgili çalışmalarda yapılan etik ihlallerini kapsar.
Tanımlar
Yükseköğretim Kurumu: Üniversite ile yüksek teknoloji enstitüleri ve bunların bünyesinde yer alan fakülteler, enstitüler, yüksekokullar, konservatuvarlar, araştırma ve uygulama merkezleri ile bir üniversite veya yüksekokul teknoloji enstitüsüne bağlı meslek yüksekokulları ile bir üniversite veya yüksek teknoloji enstitüsüne bağlı olmaksızın ve kazanç amacına yönelik olmamak şartı ile vakıflar tarafından kurulan meslek yüksekokullarını,
Denek: üzerinde araştırma, inceleme, deney veya değerlendirme yapılan canlı varlıkları, ifade eder.
Bilimsel Araştırma
Etiğine İlişkin Temel İlkeler
Her çeşit bilimsel araştırmada uyulacak temek ilkeler şunlardır:
• Veriler, bilimsel yöntemlerle elde edilir. Bunların değerlendirilmesinde, yorumunda ve kurumsal sonuçların elde edilmesinde bilimsel yöntemlerin dışına çıkılamaz, sonuçlar saptırılamaz, elde edilmemiş sonuçlar araştırma sonuçlarıymış gibi gösterilemez.
• İnsanlarla ilgili biyomedikal araştırmalarda ve diğer klinik araştırmalarında Sağlık Bakanlığı tarafından yayımlanan, 9 Ağustos 2011 tarih ve 28030 sayılı Klinik Araştırmalar Hakkında Yönetmelik hükümleri göz önünde bulundurulur.
• Sosyal ve beşeri bilimlerde yapılacak anket ve tutum araştırmalarında katılımcıların rızası alınır. Araştırma bir kurumda yapılacaksa, katılımcıların rızasından sonra bağlı bulundukları kurumun izni alınır.
KAYNAKÇA:
Aydın, İ. (2018). Eğitim ve öğretimde Etik. 9. Baskı. Ankara: Pegem Akademi.
Ayhan, A.(2011). Eğitim sevgidir. Ankara: Pegem Yayınları.
Bridge, B.(2004). Etik değerler eğitimi. İstanbul: Beyaz Yayınları.
Dinçer, B., Kaya, İ. ve Diğerleri. (2014). Öğretmenlik mesleğinde etik (Ed:Yard. Doç. Dr. İbrahim Kaya), İstanbul: Paradigma Akademi.
Kolçak, M.(2012). Meslek Etiği. Ankara: Murathan Yayınevi.
