Clark Gable, Marlon Brando, 1950’le-rin en çok be¤enilen aktörleri aras›nday-d›. Ama biz çocuklara sorulsayd›, Oscar ödülü oybirli¤i ile Boris Karloff’a giderdi. Karloff, pek Shakespeare’in Hamlet’ini oynayacak yetenekte bir aktör de¤ildi; ama Dr. Frankenstein’›n yaratt›¤› cana-var rolü, onun için biçilmez bir kaftand›. Frankestein roman›n› ünlü ‹ngiliz flairi Pearcy Shelly’nin kar›s› Mary yazm›fl. Ko-nu, oradan buradan toplad›¤› parçalarla yepyeni bir insan yaratan bir doktorun öyküsü. ‹sterseniz gelin canavar›n yafla-ma nas›l gözlerini açt›¤›n› (yazar›n›z›n alelacele yapt›¤› tercümeyle) Mary’nin a¤z›ndan dinleyelim: "Saat sabah›n biriy-di. Ya¤mur pencerenin camlar›n› dövü-yordu. Tam mum sönmek üzereyken, mahlûkun sar› renkteki gözünü açt›¤›n› gördüm; vücudu fliddetle sars›l›yor ve
zorlukla nefes al›yordu. O anda hissettik-lerimi size nas›l anlatabilir ve bu kadar itinayla yaratt›¤›m mahlûku sizlere nas›l tarif edebilirim ki? En uyumlu ve en gü-zel organlar› seçmifltim. Gügü-zel mi? Aman Tanr›m! Sar› bir deri, alt›ndaki adele ve damarlar› zoru zoruna kapl›yor, simsiyah saçlar› ve inci rengi diflleri, sulanm›fl do-nuk gözleriyle tam bir kontrast oluflturu-yordu."
1818 y›l›nda yaz›lm›fl bu sat›rlar›n bir gün gerçek olabilece¤i, Mary Shelley da-hil kimin akl›na gelirdi ki? Böbrek, kara-ci¤er nakilleri art›k çok normal say›lan olaylar; fakat geçen aylarda Fransa’da gerçeklefltirilen bir el nakli ve bir ‹ngiliz cerrah›n yüz nakli yapmak için gerekli haz›rl›klar›n› tamamlay›p gönüllü bekledi-¤ini bütün dünyaya ilan etmesi, olaya bambaflka boyutlar ekledi. Eh, dün
böb-rek, bu gün el, yar›n yüz derken bir de bakars›n›z, ileride bir beyin nakli de yap›-l›rsa ortaya yeni bir Frankenstein ç›kabi-lir.
Olas› bir yüz naklinin bas›nda uyand›r-d›¤› yank›lar bizi pek flafl›rtmad›. Elefltir-menler birçok kiflinin ünlü bir aktör veya flark›c›ya benzemek için hemen s›raya gi-rece¤ini ve böylelikle iflin 盤›r›ndan ç›ka-ca¤›n› vurgulad›lar. Doktorlar›n yan›t›ysa bu tür korkular›n yersiz oldu¤u, gelenek-sel cerrahi tekniklerin uygulanamayaca¤› bir hasta için böyle bir naklin tek ç›kar yol oldu¤u yönündeydi.
Takdir edece¤iniz gibi, bu tür ameli-yatlar beraberinde bir sürü sorunlar geti-recek. En az›ndan "Hangi yüzle benden tekrar yard›m istiyorsun?" gibi sözler an-lam›n› yitirebilir. Yeni kaybetti¤i sevgilisi-nin surat›n› baflka bir gövdesevgilisi-nin üstünde görmek, birçok kifliyi rahats›z edebilir. Çok daha ciddisi, nakil yap›lan hasta bir cinayet iflledi¤i zaman "Hakim Bey
(Ha-Yaflam
104Ocak 2003 B‹L‹MveTEKN‹K
S a r g u n A . T o n t
n›m) teti¤i çeken benim kendi elim de¤il-di ki" veya "Hakim bey, beni dürten flu yeni takt›klar› beyindi" kabilinden bir sa-vunma takti¤ine baflvurabilir. Bunlar, üzerinde durulmas› gereken önemli so-runlar; umar›z ilgililer fazla vakit kaybet-meden baz› koruyucu önlemler alarak bu tür felaketleri önlerler.
Gelelim gen nakline. Klonlamay› bir baflka yaz›da incelemifltik; bu kez t›p ve tar›m alanlar›ndaki geliflmelere ve olas› sorunlara de¤inece¤iz. Gen mühendisleri-nin en büyük baflar›lar›ndan biri, fleker hastalar›n›n kulland›klar› insülini üret-mek. Okuduklar›m›za göre, bu yolla üre-tilecek çok say›da antibiyotik de s›ras›n› bekliyormufl. Bu konunun uzman› de¤iliz; ama kula¤›m›za gelen bilgilere göre, çeflitli aflamalardan sonra genetik ilaç-lar›, di¤er yöntemlerle üretilen ilaçlara nazaran daha da ucuza gelecekmifl.
Bitkilere musallat olan zararl› böcek ve hayvanlar› yok etmek için bol miktar-da pestisit kullan›ld›¤›n› duymuflunuzdur. Kurunun yan›nda yafl da yanar misali, pestisit birçok faydal› veya zarars›z bö-ceklere de zarar verir ve e¤er atmosfer veya suya fazla miktarda kar›fl›rsa, insan sa¤l›¤›na da zararl› olabilir. Ama e¤er pa-tates ve soya fasulyesi gibi ürünler kendi-lerini zararl›lardan koruyacak toksinleri üretebilirlerse, o zaman pestisit problemi kendili¤inden çözülür. fiu anda kendi toksinlerini üretebilen patates ve soya fa-sulyesi ABD’de sat›l›yor; ama bu çok önemli geliflme beraberinde baz› önemli sorunlar› da getiriyor. Örne¤in, zararl› bir yaban otu yak›n›ndaki bir bitkinin genlerini kapabiliyor. Yani do¤ada da bir çeflit kapkaçç›l›k oluyor. K›sacas›, böyle bir durumda, geçen yaz›m›zda bahsetti¤i-miz katil domateslere tafl ç›kartabilecek güçte süper bir yaban otu ortaya ç›kabili-yor. Yaban otu ne gibi zarar verebilir de-yip de geçmeyin. Ameliyat geçirmemifl yaban otlar› bile, tah›l ürünlerinin g›das›-n› elinden alarak veya günefl ›fl›nlar›g›das›-n› en-gelleyerek bazen böceklerin verdi¤i rarlardan çok daha büyük boyutlarda za-rar verebiliyor. Botkin ve Keller adl› eko-loglar "Environmental Science" (Çevre Bilimi) adl› ders kitaplar›nda zararl› otla-r›n, soya fasulyesi verimini yüzde altm›fl oran›nda azaltabilece¤ini ve yabani otlar-la mücadelede her y›l 16 milyar dootlar-lara yak›n para harcand›¤›n› yaz›yorlar. Bir de kendini yeni kapt›¤› genlerle donatm›fl her türlü pestiside meydan okuyan bir ya-ban otunun verebilece¤i zarar› düflünün.
Son y›llarda ortaya ç›kan baflka bir problem de, kendi pestisidini üreten bir ürünün di¤er canl›lara zarar vermesi. Ör-ne¤in, pestisit üretecek flekilde de¤ifltiril-mifl patatesin Monarch (kral) kelebe¤ini zehirlemesinin kan›tlanmas›. Bu tür olay-lar, hakl› olarak kamuda baz› kuflkular yarat›yor. Biliminsanlar› bu tür problem-lerin, yeni bitkilerin di¤er bitkilerden uzak yerlerde büyütülerek ve daha baflka önlemler alarak ortadan kalkaca¤›n› söy-lüyor ve hemen ekliyorlar: Her yeni tek-noloji, beraberinde problemler getirir.
Bütün bunlar, akla önemli bir soru ge-tiriyor: Yukar›da bahsetti¤imiz olaylar ›fl›-¤›nda ülkemizin politikas› ne olmal›d›r? ‹flte burada Türkiye Bilimler Akademisi ve TÜB‹TAK gibi organizasyonlara büyük görevler düflüyor. "Bu faydal›, bu zararl› de¤il" kabilinden yaz›lan raporlar san›r›m yeterli de¤il. Biliminsanlar›n›n yan› s›ra olaya çok daha genifl aç›dan bakacak fi-lozof, ilahiyatc›, sanatkâr, ekonomist ve çevrecilerin de de yer alaca¤› komisyon-lara gerek var. Bu konularda ortak bir politika belirlemek, san›r›m çok faydal› olur.
Bu konuda ne yap›lmas› gerekti¤i hakk›nda bir iki naçizane önerimi sizler-le paylaflmak isterim. Baflkalar›na zarar vermedi¤i sürece isteyen istedi¤i yüzü, organ›, vesaire takt›rs›n ama baz› k›s›tla-malar da olsun. Örne¤in bir kaynana, ge-lininin yüzünü takt›ramas›n. (O zaman gelin say›s› s›f›ra inebilir!)
Tar›ma gelince: Burada iki koldan yü-rümek gerekir. Organik tar›m, hem hükü-met hem de devlet taraf›ndan
desteklen-melidir. Zararl›lar› pestisit yerine faydal› böcekleri devreye sokarak yok etmek, fo-sil yak›t yerine günefl veya rüzgar enerji-si, kimyasal yerine do¤al gübre kullan-mak, insan sa¤l›¤› aç›s›ndan çok daha iyi-dir. Hatta ben de emekli oldu¤um zaman deniz kenar›nda bir yer al›p çok takdir et-ti¤im Bu¤day dergisinde önerilen teknik-leri kullanarak küçücük bir çiflik açmak isterim; ama genetik mühendisli¤inin de tam gazla yoluna devam etmesine taraf-tar›m. Bizim sadece kendimizi de¤il, cekonduda dört çocuk yetifltiren dar ge-lirli babay› da düflünmemiz gerekir. Ge-netik tar›mda bir yat›r›p bin almak olas›-l›¤› var. Böyle bir f›rsat› tepemeyiz. Bizim çocuklu¤umuzda tavuk yemek bir lükstü. Bugünse orta gelirli bir ailenin alabilece-¤i bir ürün. Bunu da modern tar›ma borç-luyuz.
fiimdi ifl yeni bir canavar öyküsünü yazmaya geldi. fiöyle bir bafllang›ca ne dersiniz:
"Sabah›n biriydi. Küresel ›s›nmadan olacak, laboratuvar›n camlar› bu¤ulan-m›flt›. S›nav ka¤›tlar›n› okumufl, adetim oldu¤u üzere çocuklar›n yüzde sekseni-ni çakt›rm›fl, dekana bana araflt›rma paras› bulmad›¤› takdirde onu rektöre flikayet edece¤imi bildiren zehir zembe-rek bir memorandum yazm›flt›m ki, te-mizlik iflçisi ‹gor –pardon– ‹brahim, oradan buradan toplad›¤› yaprak ve fi-danlar› tafl›yarak içeriye girdi. “Pat-ron” dedi ‹bo, “Kemal Dervifl beyin d›-fl›nda kimsenin ruhu bile duymad›. Al-t›n üreten süper bitkini yapmaya baflla-yabilirsin...."
105
