Yapı sanayii Y. Mimar Abidin Mortaş

m m r t n

S A Y I : 135-136 Y A P I S A N A T I , Ş E H İ R C İ L İ K v e S Ü S L E Y İ C İ S A N A T L A R D E R G İ S İ S A H İ P L E R İ : Y. M İ M A R A B İ D İ N . M O R T A Ş ve Y. M İ M A R Z E K İ S A Y A R İ D A R E Y E R İ : A N A D O L U H A N No. 32 İ S T A N B U L . T E L E F O N : 21307

Y

a

p

ı

s

a

n

a

y

i

i

Y. M i m a r A b i d i n M o r t a ş Yapı işleri her memleketin iktisadiyatında

mühim bir yer alır. Yapı ihtiyacı olmıyan memleket y o k -tur. En iptidaî kabileden en ileri milletlere kadar her insan topluluğu sonu gelmiyen bir yapı faaliyeti gösterir.

Norm,al zamanlarda mutedil bir seyir takip eden bu faaliyet harp, zelzele, ihtilâl, istilâ, inkılâp gibi lehte, aleyhte büyük değişiklikler geçiren yer-lerde birdenbire muazzam bir vüs'at kazanır. O za-man oradaki yapı sanayii de memleketin umumî kültür seviyesine göre ileri bir inkişaf veya geriye doğru bir kalite tedennisi gösterir.

Bizde, büyük inkılâbımızın yarattığı geniş kal-kınma ile mütenasip bir yapı faaliyeti tahakkuk e-demedi. Ankarayı istisna edersek, geri kalan şehir-lerimizde ve köyşehir-lerimizde hasıl olan kımıldama, normal zamanlar ölçüsünde bir imar mahiyetini ge-çemez.

Bunun sebebini, esas itibariyle zengin olmayı-şımızla izah etmekle beraber, yapı ve imar hususun-da lüzumu derecesinde alâka ve enerji göstermeyi-şimizde, yaşayış tarzımızda çok fazla iddiasız ve mütevazı oluşumuzda ve nihayet yapılarımızdan in-saf haddini aşan bir tahmil veya menfaat bekleyi-şimizde aramıalıyız.

En fakir köylümüzden en zengin şehirlimize kadar hiç birimiz, kendi seviyemizle mütenasip ev-lerde oturduğumuzu iddia edemeyiz. Sinemalarımız-da halka filimleri nerede ise sokak kapısınSinemalarımız-dan sey-rettireceğiz. Ltokantalarımızda bir kişilik masalarda dört kişiyi yemek yemeğe icbar ediyoruz. A p a r t -manlarda kömürlükte ve çatı arasında kiracı oturt-maya vicdan azabı çekmeden razı oluyoruz. V e kımız buna, değerinden çok fazla para verdiği hal-de hafif bir söylenme ile iktifa ehal-derek katlanıyor. Halbuki yaşamak hususunda daha uyanık ve daha gayretli olmamız icap eder. V e bunun için de bugünkünden daha zengin olmamıza lüzum yoktur. Yalnız fakir köylünün, taştan, topraktan ve ağaçtan yaptığı evine birkaç misli daha fazla emek vermesi, zengin şehirlinin de yaptığı binanın amortismanın: daha uzun vade ile tahsil etmeye razı olması ki-racısının ve müşterisinin de insan olduğunu unutmı-yarak insanî bir rrjes'uliyet hissi taşıması kâfidir.

İkisi ortası halka gelince, onun da bugünkün-den daha rahat ve daha ferah yaşamasını temin için memlekette yapı sanayiini ilerleterek çok daha ucuz ve daha iyi kalitede malzemeyi bollaştırmamız icab eder.

İnşaî zaruretlerle hariçten tedarik edilecek bazı kısımlar müstesna, bir yapının bünyesine giren mal-zemenin yerli olması en makul, en iktisadî ve en ta-biî bir haldir.

Bizim bugünkü inşa usullerimize göre, normal binalarımızın bütün malzemesini kendimiz temin edebilecek vaziyetteyiz. Buna rağmen memleketi-mizde bir yapı sanayiinin maalesef mevcat olmadı-ğını itiraf etmeliyiz.

Çimento v e demir fabrikalarımız kifayetsizdir. Kereste sanayiimiz, tuğla harmanlarımız, kiremit

fabrikalarımız ve kireç ocaklarımız en iptidai usul-lerle çalışmakta ve çok düşük kalitede mal çıkar-maktadır. Taş ve mermer ocaklarımız yalnız insan emeğiyle, bilgisiz ve makinesiz çalışmak yüzünden binalarda kaplama işlerinin çok pahalıya mal olma-sına sebep olmaktadır.

A z emekle çok kazanmak hırsı belki muayyen fertleri tatmin eder, fakat büyük ekseriyetin sıkıntı çekmesine sebep olur. Büyük sermaye sahiplerimiz bir malı bir elden alıp bir ele devrederek zahmetsiz ve külfetsiz para kazanmak prensibinden fedakârlık etmek istemezlerse memlekette umumî refaha hiz-met edecek teşebbüsleri kim destekliyecektir? Her nimeti Devletin temin etmesini beklemek insafsızlık-tır.

Uzak görüşlü ve rnıemleket iktisadiyatına fay-dalı hususî şirketlerimiz neden bu kadar mahduttur? Teşebbüs, çalışma ve başarma isteği, kazandığını hak etme endişesi gibi hislerimiz neden uyuşuk kalmıştır? Bunlar, bir an evvel salâh bulmasını temenni etme-miz icabeden büyük dertlerietme-mizdendir.

Bir yapının gerek maliyetinde, gerek tesir ve evsafında mühim rol alan esas malzemeyi gözden geçirerek bunlar hakkında görüş ve temennilerimizi hulâsa edersek memleketimizde yapı sanayiinin in-kişafını temin etmenin göze alınamayacak kadar bü-yük himmetlere ihtiyaç göstermediğini anlarız.

geçirmekte olmakla beraber bunun sebepleri normal değildir. İstanbul ve civarında 3, Ankarada i, Si-vasta 1 olmak üzere beş çimento fabrikamız var. Bunların hepsini çalıştırmak mümkün olsa ihtiyacı-mızın büyük bir kısmı karşılanmış olur. Normal za-manlar tekrar başladığı vakit bu işlerin yoluna gi-receğini ümit etmemek için sebep yoktur. Yalnız bu hususta temenni edilecek noktalar; mevcut fab-rikaların fasılasız ve arızasız çalışmasını temin etmek memleketin muhtelif inşa merkezlerinde yeniden fabrikalar kurmak ve nakliye masraflarını asgariye indirerek çimento fiyatını en ucuz bir hadde indire-bilmektir. Esasen iptidaî malzemesi tamamen yeril ve kolay tedarik edilen çimentonun istihsali bugür. İçin bile bir dert olmaması iktiza ederdi.

Demir, Karalbükteki fabrikanın tam randıman-la çalıştığı ve haddehanesinin ikmal edildiği takdir-de memleketin normal ihtiyacını karşıhyacak ev-saf ve mikdarda yerli olarak temin edilebilir. Bu malzemenin de, dışarıdan gelecek mallarla fiyatça rekabet edebilmesi, zamana, gayrete ve nakliye iş-lerinin tanzimine bağlıdır.

Tuğla, toprağın müsait olduğu yerlerde açık harmanlarda en iptidaî şekilde elle yapılmaktadır. Tuğla çamurunun yuğurulması ve kalıplanması ma-kine ile yapılmadıkça mütecanis bünyeli, muntazam, biçimli ve sıkı bir mal elde edilemez. Ocakların is-tifi ve yakılması da daha fennî bir şekilde yapılmalı, az görgülü ustaların insafına bırakılmamalıdır. Adet üzerinden satılan tuğla, fazla kazanç hırsının salgın haline geldiği bu zamanda eb'at itibarile ufala ufala oyuncak haline gelmiştir. Bilhassa Ankara ve Eski-şehir tuğlasının eb'at ve evsaf itibariyle son sekli, mantık ve fennin tamamen hudutları dışındadır. Na-fıa ve İktisat Vekilliklerince birkaç defa hazırlanan tuğla eb'adı ve fennî evsafı memlekette yürürlüğe girmemiştir. Tesbit edilen normlar en mantıkî bir ne-ticeye bağlanarak bir an evvel tatbik edilmeye baş-lanmalıdır.

Tuğla, muhakkak İstanbul, Ankara, Eskişehir ve Kütahyadan tedarik edilmesi icabeden ve külfetli bir fabrikasyona ihtiyaç gösteren bir malzeme de-ğildir. Bütün vilâyetlerde, kazalarda, hattâ köy-lerde, alâkadar makamlar kerpiç yerine tuğla kul-lanılmasının teminine çalışmalıdır. Kerpiç esasen tuğla imaline uygun bir t/>praktan yapıldığına göre ufak bir himmetle ibunun pişirilmesi ve toprak îıarç yerine de kum ve kireçten yapılmış doğru dürüst harç kullanılması memleket imarında mühim bir adımdır. En küçük köy evlerinin bile tuğla, kum ve kireçle yapılmaya başlanması ve bütün kasaba ve köyleri-mizin bugünün medenî seviyesiyle denk olarak mey-dana gelmesi imar siyasetimizde en verimli bir mer-hale teşkil edecektir.

Her yerde mebzulen bulunan kireç taşından kireç yakmak aynı gayretle meydana gelebilecek mahiyttedir.

Bütün dere yataklarında ve bazı arazi tabaka-larından kolaylıkla temin edilecek kum, duvar ve sıva işlerini samanlı çamur ve hattâ tezek yerine ki-reç harçla yapmayı temin edebilir. Devletin irili ufaklı bütün resmî binalariyle bilhassa iskân mınta-kaiarmda yaptırdığı köylerde tatbikına başlamış ol-duğu bu şekilde faaliyeti, yurdumuzun her ucunda hususî inşaata da teşmil edilrn,elidir.

Kereste meselesi bizde bir türlü yoluna gire-medi. Zingal şirketinin faal zamanında başardığı iş-ler, bu kabiliyette ve Devlet müzaharetiyle çalışacak dört beş teşekkülün, memleketin muhtelif inşa mer-kezlerine dağılmak suretile bütün kereste ihtiyacı mızı karşılayabileceğini ümit ettirmektedir. İktisat Vekilliğinin şimdiden etütler hazırlıyarak bu çok ehemmiyetli meseleyi bir an evvel tahakkuk ettir-mesini ümit ve temenni ederiz. Kereste istihsalinin hususî, az sermayeli, devamsız ve mesuliyelsiz el-lerde bırakılmıyarak geniş teşkilâtla Devlet mura-kabesi ve müzahareti altında temin edilmesi, hem ormanlarımızın körlenmemesi, hem de işin bir elden şuurlu ve umumî menfaate faydalı bir şekilde ida-resi bakımından tercih edilmelidir.

Kalıplık, kaplamalık, doğramalık ve parkelik kereste ayrı ayrı hazırlanıp ihtiyacın, hususiyetine gö-re ihtimamlı bir muameleye tâbi tutulmalıdır. Her cinsten her zaman için büyük stoklar mevcut bulun-malı, istihsal ve fabrikasyan siparişlere ve zuhurata terkedilmemelidir.

Kiremit bugün mahdut bazı şehirlerimizde ve bir tipte imal edilmektedir, ihtiyacın fazlalığı yüzün-den bu şehirlerde yapılan malın evsafı gittikçe kö-tüleşmektedir. Bütün şehirlerimizde, imar işlerinin ehemmiyet ve vüs'atine göre en basit ile en müte-kâmil şekiller arasında muhtelif tiplerde iyi cins ki-remit yapmak, büyük sermaye veya fedakârlık değil, himmet ve teşebbüs beklemektedir. Mahallî teşeb-büsler, münakale yollarımızın esasen son dereceyi bulmuş olan yükünü hafifleteceği gibi yurdumuzun her köşesinin aynı zamanda birden kalkınmasında âmil olacaktır.

Her yapı malzemesi, üzerinde durulacak mü-him birer mevzudur. Her birinin bir geleneği, bir hali hazır ve bir de istikbal vaziyeti vardır. Her biri üzerinde ıslâh ve inkişaf çareleri aramak, temenni-lerde bulunmak kabildir.

Yukarıda kısaca gözden geçirdiğimiz maizeme, basit inşaatın kaba kısmına aittir. Geriye kalan kap-lama ve tesisat malzemesinin üzerinde birer birer durmaya makalemizin bünyesi müsait değildir.

Eskişehirde D. D. Y. atölyesinde muvaffaki-yetle dökülen radyatör ve kalorifer kazanlarını, Js-tanbulda heraklitin, roberoidin, eternitin ve tecrit macunlarının yerlerini tutmak üzere piyasaya çıka-rılan malzemeyi bu hususta misal gösterebiliriz.

Demir ve galvanize borular, ondüle saçlar, çi-vi, düz ve örgü halinde tel, kontrplâk, izole ve çıp-lak elektrik telleri, boruları ve buvatları, pik boru, doğrama takımları gibi yapı malzemesi az mikdarda da olsa bizde halen imal edilebilmektedir. Yalnız bu imalâtın en az memleket ölçüsünde genişletilmesi lâzımdır. Bugün için imaline başlanmamış olan, fa-kat yenilmez güçlükler arzetmiyen cam ve fayans malzemesi de belki Devlet müzaharetiyle, belki hu-susî ve kuvvetli teşekküller elinde teessüs ve inkişa-fa müsait görünmektedir.

Bütün bu malzemenin imal ve istihsal imkân-ları tahakkuk ettirildikten ve memlekette geniş öl-çüde bir yapı sanayii kurulduktan sonra da zamanla her bir malzeme üzerinde teknik ve sanat

bakımın-dan kalite üstünlüğü temin etmeyi düşünmek ve bu hususta gerek mimarları, gerek medenî durumumu-zu tetkik eden yabancı müşahitleri tatmin edebile-cek bir seviyeyi gaye edinmek icap • edeedebile-cektir.

Yukarıda muhtasar bir şekilde gözden geçir-diğimiz yapı sanayiinin muhtelif sahalarında mem-leket sermayedarları için çok geniş ve verimli çalış-ma imkânları mevcuttur. Ancak, kazanç tarafı kuv-vetli ve muhakkak olan bu sanayie atılacak müte-şebbislerden, kâr nisbetinde umumî menfaatlere, medeniyete ve insanlık duygularına uygun bir mesu-liyet hissi (beklemek bizim hakkımızdır.

A z zamanda kalkınıp yükselen memleketlerde olduğu gibi bizde de, kökleri itimat ve enerjiye da-yanan iyi niyetli ve çalışkan şirketlerin iktisadî bün-yemizde mühim boşlukları dolduracak teşebbüs-leriyle işe başlamalarını ve Devletle mütekabil mü-zaharet esası üzerinden anlaşarak bugüne kadar çok ihmal görmüş yapı sanayiimizi ihya etmelerini te-menni ederiz.

O