Travma Psikolojik Danışmanlığı. Editör: Firdevs SAVİ ÇAKAR

(1)

Travma

Psikolojik

Danışmanlığı

Editör: Firdevs SAVİ ÇAKAR

(2)

Editör: Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR TRAVMA PSİKOLOJİK DANIŞMANLIĞI

ISBN 978-605-241-805-5 DOI 10.14527/9786052418055 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anı- lan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta- nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri- miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar- lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Ağustos 2019, Ankara Yayın-Proje: Şehriban Türlüdür Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım

Kapak Tasarım: Pegem Akademi

Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti.

Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1 İskitler/ANKARA Tel: 0312-3411020 Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 26062

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40

(3)

ÖN SÖZ

Günümüzde yaşanan onlarca travmatik yaşantıya doğrudan ya da dolaylı olarak kısa süreli ya da sürekli maruz kalmak, bu yaşantıların etkileriyle sağlıklı şekilde başa çıkmak hangi yaşta ve konumda olursak olalım oldukça zor ve karmaşık bir süreç- tir. Travmatik deneyimler, sadece hayatın rutin akışını değiştirmekle kalmayıp, aynı zamanda kişilerin yaşamı yorumlama, anlamlandırma ve yeniden inşa etme aşama- larında bir takım değişimlere yol açmaktadır. Bu nedenle travmanın çok boyutlu ve karmaşık yapısını anlamak, travma öncesinde koruyucu ve risk faktörlerine odak- lanmak, erken müdahale ve değerlendirme prosedürleri oluşturmak yoluyla travma- nın etkilerini azaltmak ve sonuçlarını kontrol etmek mümkün olabilmektedir.

Psikolojik danışmada danışanların danışmaya başvurma gereksinimi duy- dukları konuların başında travma ve kayıp yaşantılarının geldiği bilinmektedir.

Bu kişiler travmatik yaşantının duygusal yükünü atmaya ve günlük hayatlarını yeniden düzenleyecek daha işlevsel davranışlara ihtiyaç duymaktadır. Travma de- neyimi sonrası yaşadıklarını anlamlandırma ihtiyacı nedeniyle duygu ve düşün- celerini paylaşma konusunda arayış içinde oldukları görülmektedir. Bu nedenle danışmanların danışanların en acı verici anılarını danışma sürecinde yeniden hatırlamalarına ve bu anılarını işlemelerine olanak sağlayacak bir terapötik ilişki kurabilmeleri için travma danışmanlığı becerilerini kazanmış olmalarının önemi de ortaya koyulmaktadır. Bu bağlamda danışanların travma sonrası duygusal ve bilişsel düzenlemenin ardından ilişkilerini güçlendirerek destek kaynaklarını keş- fetmeleri ve travma deneyimine anlam katacak pozitif yaşam amaçları bulmala- rına ancak travma psikolojik danışma yeterlikleri kazanmış danışmanların etkili şekilde yardımcı olacağı açıktır.

Psikolojik danışma alanında travma konusunun iki açıdan ele alınmasının önemli olduğu düşünülmektedir. İlk olarak psikolojik danışmanların ve ruh sağ- lığı alanında çalışan uzmanların özel bir uzmanlık alanı olarak travma ile çalışma yeterliklerinin artırılmasının gerekliliği; ikinci olarak danışmanların kendi travmatik deneyimlerinin farkında olması, bu yaşantılarının sağlıklı şekilde işlenerek danışmanlık becerilerine olumlu katkı sağlaması açısından danışmanların kendi travmalarını anlamalarına yardımcı olmaktır.

Bu doğrultuda bu kitap, psikolojik danışman adayları başta olmak üzere alanda çalışan ruh sağlığı uzmanları ve eğitim alan diğer meslek elemanları, eğitimci ve araştırmacılara kaynak oluşturmak amacıyla hazırlanmıştır. Bu süreçte katkı sağla- yan tüm akademisyen ve alanda çalışan uzman yazarlarımıza katkıları için teşekkür ediyorum. Kitabın travma konusunda kendini ve diğerlerini anlama çabası içinde olan, kayıplarını yeniden yapılandırma sürecindeki herkese rehber olması dileğiyle.

Ağustos 2019 Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR

(4)

(5)

Bölümler ve Yazarları

Editör: Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR

1. Bölüm: Travma Psikolojik Danışmanlığında Kavramsal Çerçeve Dr. Öğr. Üyesi Zöhre KAYA

Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

2. Bölüm: Travma Psikolojik Danışmanlığının Amacı, İlkeleri ve Psikolojik Danışman Yeterlikleri

Dr. Öğr. Üyesi Seda DONAT BACIOĞLU Trakya Üniversitesi

3. Bölüm: Travma Psikolojik Danışmanlığı Müdahale ve Yaklaşımları Dr. Öğr. Üyesi Esra ASICI

Kilis 7 Aralık Üniversitesi

4. Bölüm: Travma, Kırılganlık ve Risk Faktörleri Doç. Dr. Hakan SARIÇAM

Kütahya Dumlupınar Üniversitesi

5. Bölüm: Travmayla Başa Çıkma, Koruyucu Faktörler ve Müdahale Yöntemleri

Doç. Dr. Hakan SARIÇAM Kütahya Dumlupınar Üniversitesi

6. Bölüm: Kayıp ve Yas Danışmanlığı Yaklaşımları Dr. Öğr. Üyesi İhsan Çağatay ULUS Bartın Üniversitesi

7. Bölüm: Kriz Danışmanlığı ve Krize Müdahale Öğr. Gör. Dr. Bahar METE OTLU Dokuz Eylül Üniversitesi

(6)

vi Travma Psikolojik Danışmanlığı

8. Bölüm: Travmada Psikolojik Değerlendirme: Yöntem, Araçlar ve Uygulama

Doç. Dr. Figen AKÇA Bursa Uludağ Üniversitesi

9. Bölüm: Travma Sonrası Klinik Değerlendirme ve Müdahale Süreci Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR

Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi

10. Bölüm: Travma Yaşantısı Olan Çocuklarla Çalışma Öğr. Gör. Dr. Fikriye Eda KARAÇUL Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi 11. Bölüm: Travmaya Duyarlı Okullar

Dr. Öğr. Üyesi Serap ÖZDEMİR Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Arş. Gör. Fatma KOCAAYAN Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi

12. Bölüm: İkincil Travma, Travma Sonrası Büyüme ve Öz Bakım Dr. Öğr. Üyesi N. Büşra AKÇABOZAN KAYABOL Hasan Kalyoncu Üniversitesi

Dr. Öğr. Üyesi F. Zehra ÜNLÜ KAYNAKÇI Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi

13. Bölüm: Travma ve Süpervizyon Dr. Betül MEYDAN Ege Üniversitesi

14. Bölüm: Travma Psikolojik Danışmanlığı ve Etik Prof. Dr. Fatma Ebru İKİZ

Dokuz Eylül Üniversitesi Arş. Gör. Gözde ŞENSOY Uşak Üniversitesi

(7)

vii Bölümler ve Yazarları 15. Bölüm: Travma Sonrası Gelişme

Dr. Ezgi GÜVEN Ege Üniversitesi

16. Bölüm: Okulda Kriz ve Travma Sonrası Psikososyal Müdahale Dr. Öğr. Üyesi Güldener ALBAYRAK

Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi 17. Bölüm: Travma ile İlişkili Bozukluklar

Doç. Dr. Firdevs SAVİ ÇAKAR Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi

18. Bölüm: Karmaşık Travma Sonrası Stres Bozukluğu ve Tedavisi Vaka Sunumu

Dr. Ümüt ARSLAN İzmir Demokrasi Üniversitesi Dr. Bahar YEŞİL ÖRNEK Sağlık Bilimleri Üniversitesi

(8)

(9)

İÇİNDEKİLER

Ön Söz ... iii

Bölümler ve Yazarları ...v

1. BÖLÜM TRAVMA PSİKOLOJİK DANIŞMANLIĞINDA KAVRAMSAL ÇERÇEVE Giriş ...2

Travma Psikolojik Danışmanlığında Kavramsal Çerçeve ...2

Travma Kavramının Psikotarihi ...2

Travmanın Kavramsal ve Kuramsal Çerçevesi ...5

Travma Kavramının Doğası ve Kapsamı...9

Travma Türleri ...11

Travmanın Etkileri ...15

Bireysel, Toplumsal ve Travmaya Özgü Değişkenlerin Etkisi ...15

Travmanın Biyolojik, Psikolojik, Bilişsel ve Davranışsal Etkileri ...17

Travma Sonrası Tepkiler...19

Özet ...24

Bölüm Değerlendirme Soruları ...25

Kaynakça...28

2. BÖLÜM TRAVMA PSİKOLOJİK DANIŞMANLIĞININ AMACI, İLKELERİ VE PSİKOLOJİK DANIŞMAN YETERLİKLERİ Giriş ...34

Travma Psikolojik Danışmanlığının Teorik Bağlamı ...34

Travma Psikolojik Danışmanlığının Amacı ve İlkeleri ...37

Travma Psikolojik Danışmanlığında İyileşme Evreleri ...39

Aşama 1-Güvenlik ve Stabilizasyon ...40

Aşama 2-Tanımlama: Travmatik Anıların İşlenmesi ...41

Aşama 3-Entegrasyon (Yeniden Bağ Kurma) ...43

Travma Psikolojik Danışman Yeterlikleri...44

Özet ...48

Kaynakça...51

(10)

x Travma Psikolojik Danışmanlığı

3. BÖLÜM

TRAVMA PSİKOLOJİK DANIŞMANLIĞI MÜDAHALE VE YAKLAŞIMLARI

Giriş ...56

Travma Psikolojik Danışmanlığı Müdahale ve Yaklaşımları ...56

Herman’ın Travma ve İyileşme Modeli ...56

Uzun Süreli Maruz Bırakma Terapisi ...61

Bilişsel İşleme Terapisi ...64

Travma Odaklı Bilişsel Davranışçı Terapi ...66

Diyalektik Davranış Terapisi ...69

Göz Hareketleriyle Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme (EMDR) ...72

Öz-Travma Modeli ...78

Sanat Terapisi ...79

Affetme Terapisi ...83

Özet ...90

Kaynakça...97

4. BÖLÜM TRAVMA, KIRILGANLIK VE RİSK FAKTÖRLERİ Giriş ...104

Travma, Kırılganlık ve Risk Faktörleri ...104

Travma ...104

Kırılganlık ...105

Travma Sonrası Baş Etmeyi Etkileyen Risk Faktörleri ...107

Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) ...107

Ruminasyon ve Tekrarlayan Olumsuz Öz-Derin Düşünceler ...108

Otomatik Düşünceler ...110

Öğrenilmiş Çaresizlik, Düşük Benlik Saygısı, Aşağılık Duygusu, Değersizlik Hissi ...110

Korku, Anksiyete Duyarlılığı, Sosyal Kaygı ...112

Umutsuzluk ...113

Utanç ve Suçluluk ...114

Melankoli ve Yas (Matem) ...115

İntikam Arzusu, Öfke, Saldırganlık ...115

Sosyal Dışla/N/Ma, Yabancılaşma, Yalnızlık ...117

(11)

İçindekiler xi

Özet ...118

Kaynakça...124

5. BÖLÜM TRAVMAYLA BAŞA ÇIKMA, KORUYUCU FAKTÖRLER VE MÜDAHALE YÖNTEMLERİ Giriş ...133

Travmayla Başa Çıkma ...133

Travma Sonrası Başa Çıkmada Koruyucu Faktörler ...134

Sosyal Destek, Aidiyet Duygusu ...134

Bağlanma Stilleri ...135

Psikolojik Sağlamlık/Psikolojik Dayanıklılık/Kendini Toparlama Gücü/Yılmazlık ...136

Öz Şefkat ...137

Düşünce Kontrol Becerileri (DKB) ...139

Metabiliş, Üst biliş, Yürütücü Biliş ...140

Bilinçli Farkındalık ...141

Doğa ile İlişkililik ...144

Atılganlık ve Girişkenlik...145

Travmanın Etkilerini Önleme ve Müdahale Süreçleri ...146

Bilişsel/Davranışçı Terapiler (BDT) ...147

Göz Hareketleriyle Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme-EMDR ...148

Şema Terapi ...149

Bilinçli Farkındalık Terapisi ...150

Doğa Terapi ...151

Psikolojik Bilgilendirme ...152

Psiko/farmokolojik Müdahaleler ...152

Özet ...152

Kaynakça...158

(12)

xii Travma Psikolojik Danışmanlığı

6. BÖLÜM

KAYIP VE YAS DANIŞMANLIĞI YAKLAŞIMLARI

Giriş ...171

Kayıp ve Yas Danışmanlığı Yaklaşımları ...171

Kayıp ve Yasta Kuramsal Çerçeve ...171

Travmatik Kayıp ve Yasın Tanımı ...171

Kayıp ve Yas Stilleri ...172

Kayıp ve Yas Tepkileri ...173

Yas ve Kayıp Sürecinde Yaşanan Tepkiler ve Etkileri ...175

Yas Sürecinde Psikolojik Tepkiler ...175

Yas Sürecinde Biyolojik Tepkiler ...177

Yas Sürecinde Sosyal Tepkiler ...177

Yas Sürecinde Manevi Tepkiler...178

Kayıp ve Yası Açıklayan Modeller ...179

Lindemann Yas Teorisi ...179

Kubler-Ross Yas Modeli...181

İkili Süreç Modeli ...182

Görev Temelli Model ...184

Bilişsel Davranış Teorisi ...186

Bowlby’nin Bağlanma Modeli ...190

Göz Hareketi Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme Kuramı (EMDR) ...191

Rando’nun Yas Modeli ...193

Kayıp ve Yas ile Çalışmak ...193

Yas Danışmanlığı Desteği ...193

Kayıp ve Yas Danışmanı Olarak Psikolojik Danışmanın Rolü ...196

Yas Danışmanlığı Becerileri ...198

Özet ...200

Bölüm Değerlendirme/Tartışma Soruları ...201

Kaynakça...202

7. BÖLÜM KRİZ DANIŞMANLIĞI VE KRİZE MÜDAHALE Giriş ...206

Krizin Tanımı ...206

Krizin Oluşumu ...207

(13)

İçindekiler xiii

Fırsat ya da Tehlike Olarak Kriz Olgusu ...211

Kriz Türleri ...211

Modern Krize Müdahale Teorisi ve Kriz Danışmanlığı ...217

Krize Müdahale Modelleri ...220

ABC Modeli ...220

Kapsamlı Bir Model: Birinci ve İkinci Düzey Krize Müdahale ...221

Bilişsel Davranışçı Model ...221

Roberts’ın Yedi Aşamalı Krize Müdahale Modeli ...221

Bütünleyici ACT Müdahale Modeli ...224

Bütünleştirilmiş Krize Müdahale Modeli ...224

Eklektik Krize Müdahale Modeli ...226

Özet ...226

Kaynakça...230

8. BÖLÜM TRAVMADA PSİKOLOJİK DEĞERLENDİRME: YÖNTEM, ARAÇLAR VE UYGULAMA Giriş ...234

Travmada Psikolojik Değerlendirmenin İçeriği ...234

Psikolojik Değerlendirme Nedir? ...234

Travma Sonrası Durumlarda Neden Psikolojik Değerlendirme? ...237

Psikolojik Değerlendirme Açısından Travma Belirtilerinin Görünüşleri ...238

Travmada Klinik ve Danışmanlık Amaçlı Psikolojik Değerlendirme Yöntemleri ...241

Klinik Görüşme ...241

Yapılandırılmış Görüşme ...241

Travmaya Özel Ölçekler ...243

TSSB ile İlişkili Ek Araçlar ...246

Travmaya Özgü Öz Rapor Değerlendirme Yöntemlerinin Dezavantajları ...248

Travmanın Kişilik Özelliklerine Yansımasını Değerlendiren Ölçme Araçları ...248

Çocuk ve Ergenlerde Travma Belirtilerinin Değerlendirilmesi ...250

Travmanın Psikolojik Değerlendirmesinde Uygulama ...255

Danışma Uygulamaları ...257

Temaruz ...258

İş Birliği ve Terapötik Değerlendirme ...258

(14)

xiv Travma Psikolojik Danışmanlığı

Özet ...260

Tartışma Soruları ...262

Kaynakça...263

9. BÖLÜM TRAVMA SONRASI KLİNİK DEĞERLENDİRME VE MÜDAHALE SÜRECİ Giriş ...268

Travma Sonrası Klinik Değerlendirme ...268

Travma Sonrası Değerlendirmede Öncelikli Konuların Belirlenmesi ...269

Travmaya Maruz Kalan Bireyin Değerlendirilmesi ...270

Travmanın Etkilerinin Değerlendirilmesi ...271

Travmaya Psikolojik Müdahaleler ...279

Travmaya Bilişsel Müdahaleler ...279

Travmada Davranışçı Müdahaleler ...282

Travmada Duygusal İşleme Müdahalesi ...283

Travma Psikoeğitimi ...285

Akut Stres Müdahaleleri ...287

Psikolojik Debriefing- Bilgi Alma/ Psikolojik Bilgilendirme ...287

Kritik Olay Stres Bilgi Alma/Critical Incident Stress Debriefing) ...290

Diğer Akut Travma Müdahaleleri “Yatıştırma ve Psikolojik İlk Yardım” ...291

Travma Sonrası Müdahale Örneği olarak “Travmaya Psikolojik Destek/ Psikolojik Yardım Modeli” Uygulaması ...292

Özet ...295

Kaynakça...300

10. BÖLÜM TRAVMA YAŞANTISI OLAN ÇOCUKLARLA ÇALIŞMA Giriş ...304

Gelişimsel Travma ve Çocukluk Travmasının Etkileri ...306

Travmatik Stres ve Nörolojik Etkileri ...309

Çocuklarda Travmanın Değerlendirilmesi ...310

Travma Yaşamış Çocuklarla İletişim ...313

(15)

İçindekiler xv

Travma Yaşamış Çocuklarla Çalışmada Etkili Terapötik Müdahaleler ...315

Travma Odaklı Bilişsel Davranışçı Terapi (TO-BDT) ...315

Göz Hareketleriyle Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme-EMDR ...316

Ebeveyn Çocuk Etkileşim Terapisi- EÇET (Parent-Child Interaction Therapy) ...317

Çocuk Ebeveyn Psikoterapisi- ÇEP (Child Parent Psychotherapy- CPP) ...318

Travma Sistemleri Terapisi-TST ...318

Çocuk ve Aile Travmatik Stres Müdahalesi – ÇATSM (Child and Family Traumatic Stress Intervention) ...319

Bilinçli Farkındalık Temelli Stres Azaltma ...319

Oyun Terapisi ...320

Yaratıcı Sanat Terapileri ...320

Özet ...321

Kaynakça...326

11. BÖLÜM TRAVMAYA DUYARLI OKULLAR Giriş ...332

Travma ve Okullardaki Yansımaları ...333

Travma ve Sınıf Ortamı ...336

Travmanın Öğrenmeye Etkileri ...341

Travmaya Duyarlı Okul Programları ...344

Travmaya Duyarlı Okulların Nitelikleri ...344

Travmaya Duyarlı Ruh Sağlığı Hizmeti ...345

Travmaya Duyarlı Öğretmen ...346

Travmaya Duyarlı Ebeveyn ...349

Travmatize Olmuş Öğrencilere Yardım: Çok Katmanlı Destek Sistemi ...350

Travmaya Duyarlı Okul Sistemi Uygulama Ortaklıkları: Sorumluluklar ve Güçlükler ...351

Eğitimciler Açısından Güçlükler ...351

Öğretmen Hazırlık Programlarında Travma Duyarlılığı ...352

Ruh Sağlığı Uzmanları Açısından Güçlükler ...352

Travma Yaşayan Öğrencilerin Tespiti ve Yönlendirilmesi ...353

Yurt Dışında Uygulanan Travmaya Duyarlı Program Örnekleri ...354

Yurtiçinde Okullarda Travmaya Yönelik Yapılan Bazı Çalışmalar ...356

(16)

xvi Travma Psikolojik Danışmanlığı

Özet ...357

Kaynakça...363

12. BÖLÜM İKİNCİL TRAVMA, TRAVMA SONRASI BÜYÜME VE ÖZ BAKIM Giriş ...368

İkincil Travma ...369

Karşıt Aktarım ...370

İkincil Travmatik Stres ve Eşduyum Yorgunluğu ...371

Dolaylı Travma (DT) ...373

Tükenmişlik ...374

İkincil Travmadaki Risk Faktörleri ve Koruyucu Faktörler ...377

İkincil Travmanın Sonuçları ...381

Yardım Hizmeti Verenlerde Travma Sonrası Gelişim ...383

Yardım Hizmeti Veren Kişilerde Öz Bakım ...385

Öz Bakım ...386

Etik Bir Sorumluluk Olarak Öz Bakım ...387

Bütüncül Bir Yaklaşımla Öz Bakım ...388

Fiziksel Öz Bakım ...389

Psikolojik/Duygusal Öz Bakım ...390

Sosyal Öz Bakım ...392

Mesleki Öz Bakım ...393

Manevi Öz Bakım ...394

Özet ...395

Kaynakça...398

13. BÖLÜM TRAVMA VE SÜPERVİZYON Giriş ...404

Klinik Süpervizyon ve Süpervizyon İlişkisi ...405

Travmatik Yaşantılara Maruz Kalmış Danışanlarla Çalışmada Süpervizyonu ve Süpervizyon İlişkisini Etkileyen Değişkenler ...407

Aktarım, Karşıt Aktarım ve Paralel Süreç ...407

(17)

İçindekiler xvii Travmatik Yaşantılara Maruz Kalmış Danışanlarla Çalışmanın Ruh Sağlığı

Uzmanlarına Etkileri ...409

İkincil Travmatik Stres, Dolaylı Travma ve Tükenmişlik ...409

Travmatik Yaşantılara Maruz Kalmış Danışanlarla Çalışan Ruh Sağlığı Uzmanlarının Süpervizyonu ...411

Süpervizyon Modelleri...412

Travmatik Yaşantılara Duyarlı Süpervizyon ...412

İlişki Odaklı Süpervizyon ...413

Kanıt Temelli Süpervizyon ...413

Süpervizyon Türleri ...414

Bireysel Süpervizyon ...414

Grup Süpervizyonu ...415

Akran Süpervizyonu ...415

Travmatik Yaşantılara Maruz Kalmış Danışanlarla Çalışan Ruh Sağlığı Uzmanlarının Süpervizyonunda Süpervizörlerin Rol ve Sorumlulukları ...416

Özet ...418

Kaynakça...423

14. BÖLÜM TRAVMA PSİKOLOJİK DANIŞMANLIĞI VE ETİK Giriş ...428

Etik, Tanımı ve Kapsamı ...428

Ruh Sağlığı Mesleklerinde Etik...429

Etik İkilem ...430

Etik İhlal ...431

Travmada Etik Karar Verme Süreci ...433

Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derneğinin (TPDRD) Etik Kodları ve Travma ...434

Amerikan Danışmanlar Birliği Standartları (ACA) ...436

Amerikan Okul Danışmanları Birliği Standartları (ASCA) ...437

CACREP Standartları ...438

Travma Çalışmalarında Etik Kaygılar ...439

Travma Araştırmalarında Etik Kaygılar ...439

Travma Çalışmalarında Psikolojik Danışman Yeterliği ...439

Travma Çalışmalarında Etik Karar Verme Becerileri ...442

(18)

xviii Travma Psikolojik Danışmanlığı

Örnek Vakalar ...444

Özet ...445

Kaynakça...450

15. BÖLÜM TRAVMA SONRASI GELİŞME Giriş ...456

Travma Sonrası Gelişme ...456

Travma Sonrası Gelişmenin Kuramsal Temelleri...460

Yaşam Krizleri ve Kişisel Gelişim Modeli ...461

Esneklik ve Gelişim Modeli ...461

Organizmik Değerleme Modeli ...462

Duygusal-Bilişsel İşleme Modeli ...463

İşlevsel Betimsel Model ...464

Travma Sonrası Gelişmenin Boyutları...465

Kendilik Algısındaki Değişim ...465

Kişiler Arası İlişkilerdeki Değişim ...466

Hayat Görüşündeki Değişim ...466

Psikolojik Sağlamlık ve Travma Sonrası Gelişme...468

Travma Sonrası Gelişme ve Psikolojik Müdahale ...470

Özet ...473

Kaynakça...477

16. BÖLÜM OKULDA KRİZ VE TRAVMA SONRASI PSİKOSOSYAL MÜDAHALE Giriş ...482

Okulda Travma ve Kriz Kavramlarına Bakış ...482

Travma Sonrası Müdahale ve Yardım ...486

Travma Sonrası Psikoeğitim Uygulamalarında Kullanılan Teknikler ...490

Okulda Krize Müdahale ...496

Özet ...500

Kaynakça...504

(19)

İçindekiler xix

17. BÖLÜM

TRAVMA İLE İLİŞKİLİ BOZUKLUKLAR

Giriş ...508

Travma Sonrası Belirtileri ve Etkiyi Artıran/Azaltan Risk Faktörleri ...508

Travma ile İlişkili Sık Görülen Bozukluklar ...510

Akut Stres Bozukluğu ...511

Travma Sonrası Stres Bozukluğu-TSSB ...513

Karmaşık (Komplex) Karmaşık Travma Sonrası Stres Bozukluğu ...522

Disosiyatif Kimlik Bozukluğu ...523

Madde Kullanım Bozuklukları ...526

Uyum Bozukluğu ...530

Özet ...532

Kaynakça...537

18. BÖLÜM KARMAŞIK TRAVMA SONRASI STRES BOZUKLUĞU VE TEDAVİSİ VAKA SUNUMU Giriş ...542

Karmaşık Travma Sonrası Stres Bozukluğu ve Tedavisi ...542

Bu Bölümün Amacı ...544

Vaka: 1...544

Vaka: 2 ...547

Tartışma ...550

Özet ...552

Bölüm Değerlendirme/Tartışma Soruları ...552

Kaynakça...553

Yazarlar Hakkında ...555

(20)

ŞEKİLLER LİSTESİ

3. BÖLÜM

Şekil 1. Travmadan İyileşmenin Evreleri ...57

Şekil 2. TSSB İçin Uzun Süreli Maruz Bırakma Tedavi Prosedürü ...61

Şekil 3. TO-BDT’nin Sekiz Öğesi ...66

Şekil 4. Diyalektik Davranış Terapisinin Bileşenleri ...70

Şekil 5. EMDR’ın Sekiz Aşamalı Uygulama Süreci ...75

5. BÖLÜM Şekil 1. Germer ve Neff’in Stres ve TSSB İçin Öz-Şefkat Formülü ...139

Şekil 2. Nelson ve Narens’in Üst-Düzey ve Nesne-Düzeyi Modeli ...141

Şekil 3. Bilinçli Farkındalık ve Pozitif Yatkınlaşma Sarmalı ...143

Şekil 4. Farkındasızlık ve Negatif Yatkınlaşma Sarmalı ...144

Şekil 5. Atılganlığın Temel Kavramları ve Teorileri ...146

6. BÖLÜM Şekil 1. Kayıpla Başa Çıkmanın İkili Süreç Modeli ...184

7. BÖLÜM Şekil 1. Kriz Sürecinin Anlaşılmasına İlişkin Formülasyon ...207

Şekil 2. Fonksiyonelliğin Artmasına İlişkin Formülasyon ...208

Şekil 3. Kriz Reaksiyonu Diyagramı ...210

Şekil 4. Roberts’ın Yedi Aşamalı Krize Müdahale Modeli ...223

11. BÖLÜM Şekil 1. Travma Döngüsü...343

12. BÖLÜM Şekil 1. İkincil Travma Deneyiminin Kavramsal Süreci ...370

Şekil 2. Mesleki Tükenmişliğin Kavramsal Modeli ...375

TABLOLAR LİSTESİ

1. BÖLÜM Tablo 1. Travmanın Birey Üzerindeki Etkileri ...18

3. BÖLÜM Tablo 1. Başkasını Affetme Süreci ...84

7. BÖLÜM Tablo 1. Kriz Sonrası Görülen Tepkilerin Dağılımı ...208

(21)

xxi Tablolar Listesi

Tablo 2. Yaşam Dönemleri ve Olası Kriz Durumları ...213

Tablo 3. Krizin Farklı Evreleri İçin Müdahale Plânı ...225

8. BÖLÜM Tablo 1. Psikolojik Değerlendirmede Kullanılan Yöntemler ...236

Tablo 2. Ölçme ve Test Uygulama ile İlgili Kuruluşlar ...255

9. BÖLÜM Tablo 1. Travmanın Değerlendirilmesi ...271

Tablo 2. Travma Sonrası Değerlendirmede Alınması Gereken Bilgiler ...278

Tablo 3. Örnek Bir Psikolojik Bilgilendirme Uygulaması ...289

10. BÖLÜM Tablo 1. Çocuklarda Travmatik Yaşantının Ardından Yaşa Göre Ortaya Çıkabilecek Bazı Tepkiler ...306

Tablo 2. Çocuk Travması Olarak İhmal ve İstismar Belirtileri ...312

Tablo 3. Travma Odaklı-BDT Bileşenleri ...316

11. BÖLÜM Tablo 1. Travmanın Çocuklar Üzerindeki Etkileri ve Olası İpuçları ...339

13. BÖLÜM Tablo 1. Süpervizyon İlişkisini Etkileyen Değişkenler ...406

17. BÖLÜM Tablo 1. DSM-5 Akut Stres Bozukluğu Tanı Ölçütleri ...512

Tablo 2. DSM-5 Travma Sonrası Stres Bozukluğu Tanı Ölçütleri ...515

Tablo 3. TSSB ile Diğer Bozuklukların Karşılaştırılması ...521

Tablo 4. Disosiyatif Kimlik Bozukluğunun DSM-5 Tanı Ölçütleri ...525

Tablo 5. DSM-5 Madde Kullanım Bozuklukları Tanılama Kriterleri ...527

Tablo 6. DSM-5 Uyum Bozukluğu Tanı Ölçütleri ...531

(22)

(23)

İçindekiler

Giriş

Travma Psikolojik Danışmanlığında Kavramsal Çerçeve Travma Kavramının Psikotarihi

Travmanın Kavramsal ve Kuramsal Çerçevesi Travma Kavramının Doğası ve Kapsamı Travma Türleri

Travmanın Etkileri

Bireysel, Toplumsal ve Travmaya Özgü Değişkenlerin Etkisi Travmanın Biyolojik, Psikolojik, Bilişsel ve Davranışsal Etkileri Travma Sonrası Tepkiler

Özet

Değerlendirme Soruları Kaynakça

1. ^BÖLÜM

TRAVMA PSİKOLOJİK

DANIŞMANLIĞINDA KAVRAMSAL ÇERÇEVE

Dr. Öğr. Üyesi Zöhre KAYA Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

(24)

Giriş

“İnsanlık tarihi sadece sanatın, bilimin ve kültürün hikayesi değildir, aynı zamanda savaşların, kişilerarası şiddetin, zulmün ve insanların yol açtığı bir yığın felaketin de öyküsüdür” (Briere ve Scott 2016).

Travma Psikolojik Danışmanlığında Kavramsal Çerçeve

İnsanın var olduğu günden bu yana doğanın yıkıcı yönü, insanın vahşi doğası ve saldırganlığa olan eğilimiyle beraber ölüm olgusunun gerçekliği travma konu- sunu insanlık tarihi kadar eski kılmakla birlikte aynı zamanda hayatın bir gerçeği olarak da önümüze koymaktadır (Özen, 2018). İnsanlık tarihi, travmatik olayla- ra verilen bireysel tepkilerin tarifleriyle doludur (Monson ve Friedman, 2018).

Bilindiği üzere, gerek insan eliyle ortaya çıkan gerekse de doğal kaynaklı olsun günümüzde travmaların yaşanma oranı giderek artmış bulunmaktadır. Deprem, sel gibi doğal afetlerden ve savaş gibi insan tarafından gerçekleştirilen travmatik olaylardan milyonlarca insanın etkilenmesi önemli bir toplum sağlığı sorunudur (Pfefferbaum ve ark. 2014).

Aynı zamanda, travma sadece durumsal bir olgu olarak değil, zaman için- de gelişen uzun süreli sosyo-psikolojik bir süreç (Akcan, 2018) olarak karşımıza çıkmaktadır. Nitekim yapılan çalışmalar, çocukluk döneminde yaşanan ölümle- rin %49’unun travmalardan kaynaklandığını ve yaşam boyu görülen travmaların

%25’inin çocukluk yıllarında gerçekleştiğini ortaya koymuştur (Oflaz, 2015). Elde edilen bu istatistikler travmalar açısından çocukluk yıllarının önemli oranda risk teşkil ettiğini ve bu dönemlerde yaşanan travmatik yaşantıların üstesinden ge- linmediğinde etkisinin yetişkinlik yıllarına kadar sürdüğünü ve hatta yetişkinlik dönemini olumsuz etkileyen psikolojik ve davranışsal bozukluklara neden olabil- diğini göstermektedir (Bingöl-Koloğlu, 2008: Ray, 2014). Buradan hareketle travmatik olaylar sonrasında ortaya çıkan bozukluklar hem psikopatolojik olarak hem de toplum sağlığı yönünden önemli bir tablo ortaya koymaktadır.

Travma Kavramının Psikotarihi

Travma yaşantısı ile psikolojik sorunlar arasında ilişki olduğunu ortaya koyan görüşler çok eski dönemlerden itibaren oluşmasına rağmen travma kavramının psikoloji alanında resmi olarak ilk kullanımı ve zorlu yaşam olaylarına “travma”

denilmesi 1980’lerde DSM III’de (The Diagnostic and Statiscal Manual of Mental Disorder), Travma Sonrası Stres Bozukluğu’nun (TSSB) tanımlanmasıyla başla- mıştır (Özen, 2017). Psikolojinin ve davranış bilimlerinin diğer alanlarına göre, 2 Travma Psikolojik Danışmanlığı

(25)

insanın travmaya tepkisinin sistematik olarak incelenmesi nispeten yenidir (Bri- ere ve Scott, 2016). Bu nedenle travmanın insan hayatı ile başlayan uzun tarihine karşın TSSB’nin kısa bir tarihi olduğu belirtilir (Özten ve Hızlı Sayar, 2015). Daha sonraki süreçlerde, travmanın psikolojik sonuçları ile ilgili yapılan çalışmaların her dönemde aynı hızda ilerlemediği; bazen yoğunluk gösterdiği bazen de dur- gunlaştığı görülmüş ve bunun da o günün koşulları tarafından şekillendiği üze- rinde durulmuştur (Özen, 2017). Yine, büyük savaşlar, doğal ve insan kaynaklı bütün felaketlerden sonra travma olgusuyla yüzleşmek ve kabullenmekte yaşanan zorluklar travmanın varlığını görmezden gelme ve reddetmeye neden olmuştur (Herbert, 2018).

Tarihsel süreç içerisinde bakıldığında, başlangıçta travmanın psikolojik etkilerinin çok önemsenmediği görülmektedir. Çünkü o dönemlerde dış faktörlere bağlı ortaya çıkan travmatik durumların birey tarafından tolere edileceği düşün- cesi bulunmaktaydı. Eğer travma sonrasında psikolojik sorun yaşanıyorsa bu, bireyin yatkınlığının ya da mental bir sorununun olduğunu göstermekteydi. Ego savunma mekanizmasının zayıf olduğu ya da şizofreni vb. gibi biyolojik kökenli rahatsızlığı olduğu, yani kişinin kendinden kaynaklanan sorunu olduğu (Jones ve Wessley, 2005) çıkarımında bulunulmaktaydı. Böyle bir çıkarım travma olgusunun daha çok fiziksel travma bağlamında kullanılmasına (Jones, 2007) ve sadece büyük ölçekte felaketlerin travma olarak tanımlanmasına neden olmuştur.

Travmatik olayların fiziksel hasar dışında psikolojik tepkilere neden olduğu düşüncesi ilk olarak 1870 yılında Fransa ve Prusya savaşından sonra ortaya çıkmış ve bu hastalarda görülen bozukluklar için Kardiner (1959) tarafından “travmatik nevroz” tanısı önerilmiştir (Akt.,Çolak, Kokurcan ve Özsan, 2010). Daha sonra her ne kadar Birinci Dünya Savaşı sonucunda askerlerin içinde bulunduğu tablolar “savaş bunalımı”, “bomba şoku” (shell shock) gibi kavramlar çerçevesinde ele alınmış ve travmanın insanlar üzerindeki psikolojik etkilerine dikkat çekilmiş olunsa da travmatik olayların yeterince irdelenmediği; sadece travmayı tetikleyen bir unsur olarak ele alındığı görülmüştür. Hatta bu bakış açısının İkinci Dünya Sa- vaşı yıllarında da sürdüğü bildirilmiştir (Jones, 2007). 1900-1970 yılları arasında ise travmayla ilişkili psikolojik rahatsızlıkların daha çok savaşla bağlantılı olarak ortaya çıktığı düşünülürken, 1970- 1980’li yıllarda özellikle feminist hareketin ba- şını çektiği sivil oluşumların aile içi şiddet ve cinsel istismarları ortaya çıkartması ile cinsel saldırı ve şiddet deneyiminin de benzer sendroma yol açtığı anlaşılmıştır (Moscarello, 1990). Günümüzdeki psikolojik travma anlayışı; histeri, savaş nev- rozu ile cinsel ve ev içi şiddet üzerine yapılan çalışmaların sentezi üzerine inşa edilmiş olup, meşru bir araştırma alanı yakalamıştır (Herman, 2019).

Travma Psikolojik Danışmanlığında Kavramsal Çerçeve 3

(26)

Travma tanımına ilişkin tartışmaların uzun süre psikiyatri dünyasında de- vam ettiği, travmatik tepkilerin organik ve psikolojik olarak ayrılan kuramsal eti- yolojinin yanı sıra tanısal sınıflandırmalarının da zaman içinde değişim geçirdiği (Monson ve Friedman, 2018) ve bunun da DSM uyarlamalarına yansıdığı görül- mektedir. Savaş sonrası süreçlerden sonra savaşla bağlantılı psikopatolojinin ne- denlerini açıklamak için ilk kez DSM-I’de önemli bir fiziksel eksikliğe ya da çok yüksek düzeyde duygusal strese neden olan bir olaya karşılık gelen (Çolak, Ko- kurcan ve Özsan, 2010), “Büyük Stres Tepkisi” (Gross Stress Reaction)” tanısına yer verilmiştir (Jones, 2005; Monson ve Friedman, 2018). DSM-II’de savaşın travmatik sonuçlarının etkisinin kısmen ortadan kalkması ile birlikte travmayla ilgili psikolojik bozuklukların dikkate alınmadığı; “Büyük Stres Tepkisi”nin yerine “Ge- çici Durumsal Bozukluk (Transient Situational Disturbance)” tanısı kullanılmıştır.

1972’de psikiyatri hemşiresi olan Ann Burgess ve sosyolog olan Lynda Holmstrom tecavüzün psikolojik etkileri üzerine yaptıkları çalışma da tecavüze uğrayan bi- reylerde “Tecavüz Travma Sendromu (Rape Trauma Syndrome)”, “Hırpalanmış Kadın Sendromu” olarak tanımladıkları psikolojik reaksiyon kalıbı gözlemlemiş- lerdir (Herman, 2019; Monson ve Friedman, 2018).

Sahadaki bu çalışmalar ile birlikte II. Dünya Savaşı tutsakları, Yahudi soykı- rımından kurtulanlar ve Vietnam gazilerinde görülen psikolojik belirtiler savaşın insan üzerindeki etkisinin yeniden fark edilmesine yol açmış, ruh sağlığı alanında bu tanı grubunun sınıflandırmasına ilişkin eksikliğin hissedilmesiyle, DSM-III’de Travma Sonrası Stres Bozukluğu tanısına yer verilmiştir (Gölge, 2005; Kaptanoğ- lu, 2003; Monson ve Friedman, 2018). Anksiyete bozuklukları kapsamında ve beş temel ölçüt barındıran TSSB’ye ilişkin yapılan bu ilk sınıflandırmadan sonra savaş gazilerinde travmanın etkisi standart olarak değerlendirilmeye başlanmıştır (Zi- mering, Caddell, Fairbank ve Keane, 1993).

Görüldüğü gibi DSM-III öncesinde yapılan tanı sınıflandırmalarında travma ve travmayla bağlantılı bozukluklar net olarak tanımlanmamakla birlikte travma- nın öznel deneyimle ilişkisi de ilk olarak vurgulanmıştır. Daha sonra DSM III-R’de ise travma ile ilgili düşüncelerden ve duygulardan kaçınma, psikojenik amnezi, öfke, irritabilite ve geleceğin yok olduğu duygusu olmak üzere altı tane ek belirti tanımlanmış (APA, 1987), ayırıcı özellik olarak travmatik durumun bireyin dene- yimlediği olağan olaylardan farklı şiddette olması gerektiği vebirden fazla alanda kaçınma semptomlarının varlığına vurgu yapılmıştır (Çolak, Kokurcan ve Özsan, 2010; Gersons ve Carlier 1992).

DSM-IV ve DSM-IV-TR’de yapılan tanıma göre travma, “bir ölüm ya da ölüm tehdidi, ağır bir yaralanma ya da kendisinin ya da başkalarının fiziksel bütünlüğü- ne bir tehdit olayı yaşamış, böyle bir olaya tanık olmuş ya da böyle bir olayla karşı 4 Travma Psikolojik Danışmanlığı

(27)

karşıya gelmiş ve aşırı korku, çaresizlik ya da dehşete düşme” sonucunda oluşan bir durum olarak tanımlanmıştır. Bu tanımda aynı zamanda travmada öznel tepkilerin önemine vurgu yapılarak dolaylı travmatizasyonun kabul edildiği görül- mektedir (Çolak, Kokurcan ve Özsan, 2010; Özten ve Hızlı Sayar, 2015).

DSM-5’e kadar anksiyete bozuklukları kapsamında ele alınan travma, DSM- 5’de travma ve stres kaynağı ile ilişkili bozukluklar kısmında akut stres bozukluğu ve uyum bozukluğu ile birlikte ele alınmıştır (APA, 2013). Aynı zamanda “korku”

kökenli tanımlanmış bir bozukluk olmaktan ziyade anhedonik/disforik belirtiler de gösterebilen, negatif bilişler ve kızgınlık, dürtüsellik, kendine zarar verme gibi davranışsal belirtileri de olabilen bir sendrom olarak tanımlanmıştır. DSM-5 uyar- lamasında, travmatik olayın tanımını netleştirmek için travmaya uğrama yolları ayrı kriterlerle belirtilmiş ve ilk defa tanımda cinsel şiddete verilmiştir (Çolak, Kokurcan ve Özsan, 2010; Özten ve Hızlı Sayar, 2015).

Travmanın psikolojik boyutuna ilişkin ilk çalışmaların 19. yüzyılda histeri üzerine vaka incelemeleri yapan Fransız nörolog Jean‐Martin Charcot tarafın- dan yapıldığı (Erdoğan ve Öztürk, 2018); Charcot’tan sonra histerinin nedenle- rini anlamaya yönelik çalışma yapan araştırmacıların ise Fransa’da Pierre Janet ve Viyana’da Josef Breuer‘le birlikte çalışan Sigmund Freud olduğu bilinmektedir (Se- vinç Yalçın ve Öztürk, 2018). Charcot, Janet, Breuer ve Freud’un temelde üzerinde durduğu ortak nokta, geçmişte yaşanan travmaların ve travmatik anıların histerik belirtiler ortaya koyduğunu ve bunun da önemli psikolojik sonuçlara neden oldu- ğudur (Ellenberger 1970). Nitekim; Breuer ve Freud, histeri üzerine yaptığı çalış- malarda histerinin geçmişte yaşanan olumsuz olayların sonucunda ortaya çıkan bir hastalık olduğunu, travmatik olayların etkisiyle hissedilen duygular ifade edil- diğinde histerik belirtilerin azaldığını görülmüştür (Freud ve Breuer, 1895; Akt., Sevinç Yalçın ve Öztürk, 2018). Histeri üzerine yaptığı çalışmalar sonucunda Fre- ud, kişiye acı veren semptomların tamamen ortadan kalkması için en belirleyici faktörün bilinçdışı materyalin normal bilince erişilebilir hale gelmesi ile olduğunu fark etmiştir (Mitchell ve Black, 2012).

Travmanın Kavramsal ve Kuramsal Çerçevesi

Bireyin baş etme mekanizmalarının yetersiz kalması sonucunda ortaya çıkan travma olgusuna ilişkin çok sayıda tanımın yapıldığı ve bu tanımlara bakıldığında, bireyi duygusal ve fiziksel olarak etkileyen, inciten, sarsan ve yaralayan olayların varlığına dikkat çekildiği görülmektedir (Hapke ve ark., 2006; Keane, Silberbo- ğan ve Weirech, 2008). Sözlük karşılığı “bedene dış bir etmen tarafından bir zarar gelmesi” olarak tanımlanan travma kavramı (Kocatürk, 2005), eski Yunanca- Travma Psikolojik Danışmanlığında Kavramsal Çerçeve 5