Bilimsel Makaleler Bilimsel Makaleler
Giri
Gevi getiren hayvanlarn balca kaba yem kaynan meralar, tarla bitkileri üretim artklar ve yem bitkileri oluturmaktadr. Ülkemiz hayvanlar- nn beslenmesinde yl boyunca kaliteli kaba yem temini hayvan beslemecilerin en büyük sorunlarnn banda yer almaktadr. Yaz aylarnda kaba yemler mera ve otlaklar ile yem bitkileri yetitirilme alan- larndan salanmakta olup, yeil yemler ya biçile- rek hayvanlarn önüne getirilmekte ya da hayvanlar tarafndan otlatlmaktadrlar. Kaba yem ihtiyacnn küçükba hayvanlara kyasla büyükba hayvan- larda daha yüksek olduu bilinmektedir. Ülkemizde yaklak 11 milyon ton kaba yem aç bulunmakta olup (Anonim, 2007), bu açk hem mevcut çayr- mera alanlarnn amacna uygun olarak kullanla- mamas hem de yem bitkileri üretim alanlarnn yetersiz olmasndan kaynaklanmaktadr. Özellikle klar souk geçen bölgelerde ve bol ya nede- niyle ot kurutma imkan bulunmayan bölgelerde k aylarnda kaliteli kaba yem bulmak neredeyse imkanszdr. Bu nedenle, ülkemizde ruminantlarn beslenmesinde yaygn olarak kullanlan çounluu buday samanndan oluan kaba yemlerle ne yazk ki yeterli ve dengeli besleme yapmak mümkün olamamaktadr.
Kaba yemler deiik metotlarla muhafaza edile- rek hayvanlara verilebilmektedir. Bu sayede k
aylarnda kaba yem temini bir problem olmaktan çkabilir. Yeil kaba yemler çounlukla kurutma ve silolama yöntemleriyle muhafaza edilmekte- dir. Ülkemizde özellikle Karadeniz Bölgesi gibi bol yal baz bölgelerde ot kurutmada sorunlar yaanmaktadr. Bu nedenle silaj yapmnn, henüz istenilen düzeye ulat söylenememekle beraber, son yllarda oldukça yaygnlat görülmektedir.
Ülkemizde silaj yapm 1997 ylnda 1.845.992 ton, 2000 ylnda 3.442.787 ton iken 2003 ylnda bu rakam 4.987.331 ton’a ulamtr (Filya, 2007). Kuru otlarda hasattan sonra protein içerii ve sindirile-
bilirlik açsndan srasyla %50 ve %30 düzeyinde kayp söz konusu olmaktadr. Bu kayplar azalta- cak yöntemler ülkemizde henüz gelitirilememitir (Anonim, 2007).
Silolama ve kurutma yannda son zamanlarda farkl bir kaba yem muhafaza yöntemi ortaya çkmtr. lk kez ngiltere’de 1950’li yllarda yapl- maya balanm olan ve adn hem kuru ot (hay) hem de silajdan (silage) alan haylaj (haylage), dei-
ik literatürlerde yuvarlak balya silaj, balya silaj, düük nemli ot silaj gibi isimlerle de anlmaktadr.
Haylajn en yaygn olarak yapld ülkeler Hollanda ve Japonya olup dier ülkelerde pek yaygn deil- dir. Ülkemizde bu konuda yeni balam olan tan- tm ve yaygnlatrma çalmalar mevcuttur.
Haylaj Yapm
Haylaj, kuru otlardan daha yüksek nem içeri-
inde balyalanan ve plastik paketlerde depola- nan kaba yemlerdir. Yeil otlar kuru ot ya da silaj yapmnda olduu gibi biçilirler. Kuru otlar %16-20 nem içeriine sahip olduunda, silajlar genellikle
%60’n üzerinde nem içeriine sahip olduklarnda (direkt silolandnda %70’in üzerinde nem, soldu- rularak silolananlarda %60-70 nem) depolanrken, haylajlar % 40-60 nem içeriinde balyalanmaktadr (ekil 1). Haylaj balyalar bu amaç için gelitirilmi
makinalardan faydalanlarak içine hava girmeye- cek ekilde bir polietilen örtü ile sarlmaktadrlar.
Haylajda koruyucu madde kullanlmasna gerek yoksa yapay koruyucu maddeler katlmamal- dr. Depolanan haylajlar 8-10 hafta içinde olgun- lamakta olup, gerek besin maddeleri içerikleri gerekse küf ve spor düzeyleri kontrol edildikten sonra eer herhangi bir problem yoksa yemlemede kullanlabilmektedirler. Haylaj yapmnda yüksek nem içerii ve havasz ortam nedeniyle yeil kaba yem fermente olmakta ve bu fermentasyon esna- snda gerçekleen laktik asit üretimi sayesinde de haylaj korunmaktadr (Schroeder, 2004; Brown, 2006). Yüksek kaliteli haylaj laktik asit ve asetik asit içerir, bütirik asit içermez. Haylajda iyi koruma ve memnuniyet için pH 4.6 olmas idealdir (Waszkie- wicz ve Lisowski, 1999).
HAYLAJ HAYLAJ
Ünal KILIÇ1, Ali Vaiz GARPOLU1
1 Ondokuz Mays Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü, Samsun
B
Bilimsel Makaleler
Haylaj yaplmaya baland ilk yllarda silo içine hava girmesi olumsuzluklara neden olmu, bu durum haylajn yaygnlamasn engellemi ancak 1970’li yllarda büyük hacimli balya makinalarnn kullanlmasyla; büyük silindirik haylajlar, 1990’l
yllarda dikdörtgen prizma eklinde büyük haylajlar yaplmaya balanmtr. Büyük balyalarn tanmas
ve paketlenmesi için makina ve ekipmanlar geliti- rilmitir (Bilgen ve ark., 1997).
Bütün baklagiller, çayrlar ve mera kaba yemleri baaryla silolanabilirler. Haylaj yapmnda balya- lama aamasnda uygun nem içerii önemli bir deiken olup, gereinden fazla nem kaba yemin kalitesini azaltr. Ayrca, fermentasyonu olumsuz yönde etkiler ve her torbada depolanan kuru madde içeriini azaltrken, depolama kayplarn, küf üreti- mini ve depolama maliyetlerini artrr (Schroeder, 2004).
Kaba yem partiküllerinin uzun olmas paket- leme esnasnda daha fazla havann içerde kalma- sna yol açarak kzma ve küflenmeye neden olur.
Uzun köklü materyaller haylaj yapmnda zorluklara neden olur. Kaba yemler %25-50 arasnda KM içeri-
ine (%50-75 nem) sahipken haylaj için biçilebilir- ler. Otlar gereinden fazla ksaltmak ruminasyonu, çinemeyi, salya miktarn düürür ve süt veriminin dümesine ve asidosise neden olabilir (Schroeder, 2004).
Haylaj yapmnda yüksek KM oranna sahip (%35-55) materyal kullanm tercih edilmektedir. Bu nedenle otlar ya yüksek KM içeriinde hasat edil- meli ya da biçildikten sonra bir müddet soldurul- maldr (ekil 1). Böylece plastik ambalaj içerisinde çkacak silo suyunun olumsuz etkisi de önlenmi
olacaktr. Ayrca soldurulma ilemi sonras ot mater- yali silajda istenen laktik asit fermentasyonunu
olumlu yönde etkilemektedir (Bilgen ve ark., 1997).
Taze olarak biçilen otlar normal olarak %75-85 su içermektedirler. Otlarn bu haliyle silolanma- lar hava zararn ve yapraklarn dalmasn önler, hasat maliyetlerini düürmekte ancak silajlardan sznt ile olan kayplar artabilmektedir. Bu ekilde yaplan silajlarda yüksek nem istenmeyen clostri- dial organizmalarn çoalmasn salayan anormal düük scaklk fermentasyonuna neden olabilir. Bu tür silajlarda ho olmayan bir eki tat ve tereya
asidi oluur ve buna bal olarak hayvanlarn yem tüketimleri azalr.
Taze otlar biçildikten sonra nem içeriinin azal- mas için bir müddet solmaya brakldnda, nem oran %60-70’lere dütüünde, sznt normal olarak olumaz ve besin maddeleri daha yüksek oranda korunabilir. Silajlarn soldurulmasnda en yaygn olarak karlalan sorun silolama öncesi gerein- den fazla soldurma yaplmasdr. Soldurulmu silaj tavsiye edilen nem içeriinden daha fazla kurutul- duunda snacak, daha yüksek hasat ve depolama kayplarna neden olduu gibi kaba yemin sindirile- bilirlii de düecektir (Schroeder, 2004). Taze otlar
kurutarak saklamada otlar %16-20 nem düzeyine kadar kurutulmakta ve bunu takiben depolanmak- tadr. Otlar kurutarak saklamak daha çok yaprak ve besin maddesi kaybna neden olaca gibi, hava
artlarna ballk göstermekte olup bol ya alan bölgeler için ot kurutma büyük bir problem olutur- maktadr.
ekil 1. Kuru ot, silaj ve haylajn nem içerikleri ile hasat ve depolanma esnasnda gerçekleen kuru madde kayplar arasndaki ilikiler (Schroe- der, 2004).
Baklagiller ve budaygillerin hasat sonras haylaj yapm kaba yemleri ileme ve depolamada bir
B
Bilimsel Makaleler
alternatiftir. Haylaj geleneksel olarak kuru ot yap- labilen herhangi bir üründen yaplabilir (Schroeder, 2004). Çizelge 1’de deiik yem bitkilerinin haylaj yapm için uygun olgunluk dönemleri verilmitir.
Çizelge 1. Deiik yem bitkilerinin haylaj yapm
için uygun olgunluk dönemleri
Ürün Olgunluk Dönemi
Baklagiller
*Yonca
*Üçgül çeitleri
lk biçimde tomurcuklarn 1/10 çiçeklenme, ikinci biçimde 1/10-1/4 çiçeklenme, üçüncü biçimde ise 1/4-1/2 çiçeklenme dönemleri uygundur.
1/2 çiçeklenme dönemi uygundur.
Çok Yllk Tahllar
* Serin iklim tahllar
* Brom otu
* Baakl buday Sulak alan bitkileri
Tahl balar belirmeden önce Erken baaklanma döneminde (15 Mays-1 Haziran)
Erken baaklanma döneminde (15 Mays-1 Haziran)
Erken baaklanma döneminde Yllk Tahllar
*Sorgum, sudan otu ve bunlarn hibritleri
*Darlar
*Küçük daneler (yulaf, buday, arpa)
Erken baaklanma dönemi Erken baaklanma dönemi Erken hamur olum dönemi
Baklagil ve budaygillerin haylajlarnn yap- labilmesi için yeil otlarn %40-60 nem içeriine sahip olmas gerekir. Baklagiller genellikle yüksek kaliteli kaba yemler olup, haylaj yapm için kuru ot yapmna kyasla daha uygundurlar. Çünkü haylaj yapmnda %35 KM içeriinde iken hasat edildikle- rinden, yüksek besleme deerine sahip yapraklar
elde tutmak daha kolaydr (Majewski, 2008). Haylaj yaplacak yeil otlarn nem içeriindeki azalma- lar havalandrma ile salanr ve kaba yemin nem içeriine ve ortam koullarna bal olarak deiir.
Nem içeriini %40-60 düzeylerine azaltmak için otlar gerekirse soldurulmaldr. Haylajlar nem dei-
imlerine kar silajlara kyasla daha duyarl olup, sadece birkaç puan art veya azalma depolanan kaba yeme zarar verebilmektedir. Yapraklar besin deerlerini hasat ekipman tarafndan oluan tozla birlikte bir miktar kaybederler. Eer yükleme sra- snda gereinden fazla toz oluuyorsa bu durumda materyal gereinden fazla kurutulmutur ve haylaj- dan ziyade kuru ot üretimi için daha uygundur.
Haylaj balyasnda oksijen varsa haylaj kendi kendine kzabilmektedir. Haylajdaki nem %40’a (%60 KM)
yakn olduu zaman iyi bir skma salanamaz ve içeriye hava girii önlenemez bu durum kzmaya ve bozulmalara yol açar. Protein ve enerji deerleri daha düük sindirilemeyen materyallerde kzma daha sk görülmektedir (Schroeder, 2004).
Haylaj Yapmnn Kaba Yemlerdeki Nitrat Seviyesini Azaltc Etkisi
Yeil kaba yemlerin haylaj olarak depolanmas
(silolanmas) yüksek nitrat içerikli çayr otlar için uygulanabilecek bir metottur. Bilimsel veriler silola- nan yeil kaba yemlerde nitrat seviyesinde denitrifi- kasyon ilemine bal olarak % 50’lik bir dümenin gerçekletiini ortaya koymaktadr. Haylaj olarak depolanan bermudagrass otu üzerinde yaplan bir çalmada nitrat konsantrasyonunda %90 orannda bir azalma olduu saptanmtr (Brown, 2006).
Balyalama ve Ambalajlama
Haylaj geleneksel kuru ot yapmndan farkl
olarak kylma ilemi olmakszn balyalanr. Haylaj yn (istiflenerek) halinde depolanr. Tamas
ve yüklemesi kolaydr. Balyalama nem %60-40 arasnda iken balayabilir (Freman, 1990). Balyalar en ksa sürede oksijensiz koullarda fermentas- yona braklmaldr. Aksi halde kzma ve bozul- malar balar. Bu nedenle silonun etrafn kaplayan malzeme kaliteli polietilen malzemeler olmal, ultra- viyole nlar geçirmemeli, beyaz renkli olmaldr (Bilgen ve ark., 1997).
Depolama
Baarl bir depolama ilemi birçok faktöre bal- dr. Öncelikle depolama yeri anz ve dier keskin
B
Bilimsel Makaleler
nesnelerden arndrlm olmal, mümkünse beton veya sert ve düz zemin olmaldr. Bazen balyalar yere serilmeden önce eski bir plastik örtü serilmek- tedir. Ancak, kemirgenler plastik örtüyü çinemekte ve dolaysyla depolama kayplarn artrmaktadr.
Bu nedenle ynn çevresi kemirgenler ve böcekler için barnma yeri tekil eden yabanc otlarn öldü- rülmesi amacyla spreylenmeli, depolama yerinde kemirici hayvanlarn barnmasna izin verilmeme- lidir. Balyalarn ikinci bir plastikle kaplanmas da kemirgenler için ideal bir yuvalanma yeri salad
için doru bir uygulama deildir. Haylajn sarl- d plastik örtünün bozulmasna yol açan scaklk dalgalanmalarnn önüne geçmek amacyla depo- lama için gölgelik bir yerin (tercihen kuzeye bakan eimli yerler) seçilmesi gerekmektedir (Bilgen ve ark., 1997; Schroeder, 2004; Brown, 2006).
Haylaj balyalarnn sarld örtünün zarar görmesi halinde bozulacaktr. Bu nedenle silolarn etrafnn hava almayacak ekilde naylon, plastik, polietilen v.b. materyallerle kapatlmas gerekmek- tedir. Kaplanm balyalarda delik bulunmas duru- munda mümkün olduunca ksa sürede kapatlma- lar gerekir, çünkü rüzgar bu deliklerden plastiin
imesini salayarak hava deiiminin gerçekle- mesine ve bu durum da balyann d katmanlarnn bozulmasna yol açar (Brown, 2006). Son yllarda balyalamay takiben paketleme ilemini de yapan kombine makinalar üretilmitir (Bilgen ve ark., 1997).
Haylaj balyalarnn istiflenmesinde; bütün balya- lar 3 balya üst üste 3 sra yan yana ve uygun uzun- lukta olmak üzere yn haline getirildikten sonra 2 kat uygun naylon yada fiberglas ile üzeri kapatlabi- lir ve üstüne içi kum dolu olan lastikler atlarak daha güvenli hale getirilebilir. Ayrca, örtülerin tabanla
birletii ksmlara da kum atlmaldr (Freman, 1990).
Haylajn depolanmasnda meydana gelen kayplar en aza indirebilmek için deiik depolama üniteleri üzerinde çalmalar yaplmaktadr. Amaç kuru madde kayplarn en aza indirmek ve otomatik yemlemeye imkan tanyan sistemleri gelitirmektir (Anonymous, 2008).
Haylajn baz avantajlar ve dezavantajlar
aada verilmitir (Freman, 1990; O’Brien, 1997;
Bilgen ve ark., 1997; Schroeder, 2004; Brown, 2006; Anonim, 2007; Anonymous, 2008; Anonim 2008).
Avantajlar
Haylaj yapm kaba yemlerin daha uygun zamanda hasat edilmesine imkan verir, tarlada hasattan sonra ve depolama esnasndaki besin maddesi kayplarnn en aza indirilmesini salar ve geleneksel silaj yapmna göre igücü ve pahal
ekipman yatrmlarndan tasarruf ettirir. Biçimden balyalamaya kadar geçen sürenin ksa olmas
nedeniyle iklimin hasat üzerindeki etkisi azalr.
Haylajn geleneksel silolara göre yatrm maliyeti daha düüktür. Ticari olarak alm satmn yapmak daha kolaydr. Geleneksel silolara göre daha kolay sktrlabilmektedir. Haylaj balyalarnn tarladan hayvann tüketimine sunulmasna kadar tama ilemleri kolaydr.
Otlarn kurutularak saklanmasnda kullan- lan makinalardan faydalanlarak haylaj yaplabi- lir. Ayrca iklim koullarnn kurutmaya elverili olmad mevsimlerde iletmeciye karar esneklii salar. Haylaj balyalar halinde olduu için ürünün tümünde bozulma olmakszn küçük miktarlarda tüketimi olanakldr. Belli aralklarla hasat edilen
B
Bilimsel Makaleler
silajlk materyalin, üst üste eklenmesiyle dier silo- larda karlalan risk haylaj yapmnda ortadan kalkmaktadr.
Haylaj daha kolay sindirilebilir. Nitrat mikta- rn azaltmas ve yapraklar korumas bakmndan potansiyel olarak daha yüksek kaba yem kalite- sine sahiptir. Ayrca, haylaj yapm ile baz yemler- deki aclklar da giderilebilir ve yemin lezzeti artar.
Haylajda kaba yem depolama kayplar silajlara göre; hasat kayplar ise kuru otlara göre daha azdr.
Kuru ot eldesinde % 15-30 olan kuru madde kayb, haylajda % 5’e, % 25-35 düzeyindeki sindirilebilir protein kayb ise % 5’e dümektedir. Ayn ekilde niasta deerindeki kayp kuru otta % 50’ye kadar çkarken, haylajda en fazla % 10 olmaktadr. Kuru otlarda yaprak kayb %22-26 iken haylaj yapmnda bu kayplar %5-12’lere kadar dümektedir. Haylaj yapmnda, mekanik muameleye ve kurutma ile- mine daha az ihtiyaç duyulmas nedeniyle bitki- nin en yüksek sindirilebilirliine sahip ksm olan yapraklarn kayp oran azalr, yaprak kayplarnn daha az olmas haylajn daha yüksek protein içeri-
ine sahip olduunu göstermektedir.
Kuru otlara kyasla haylajlar; toz içermez, daha salkldr ve özellikle atlarn beslenmesinde ihti- yaç duyulan ykama ilemine ihtiyaç yoktur. Haylaj balyalar daha youndur, daha az depolama alan
gerektirir, polietilen (naylon, fiberglas vb.) ambalaj- ldr, bu nedenle barnak olmakszn darda dahi depolanabilir.
Dezavantajlar
Geleneksel olarak ilenen kuru otlara göre balya yapm hasat maliyetini artrmaktadr. Plastik örtü malzemesi kullanlmas zorunludur. Eer kullan- lan örtü malzemesi bütün ve salam deilse kaba yemin bozulma riski yüksektir. Kular ve sürüngen- ler haylaj balyalarnn sarld plastik örtüleri dele- bilmekte ve haylajn bozulmasna yol açmaktadrlar.
Haylajn yüksek nem düzeyinde balyalanmas yeil yemin kalitesini düürür ve balya bana depolanan kuru madde miktarn azaltarak depolama masrafn
artrr, ayrca tama imkanlar da snrldr. Yetersiz düzeyde nem içeriinde balyalamada ise fermen- tasyon oran düer ve küf oluumu artar, sonuçta depolama kayplar da artar. Ayrca, balyalarn sarl- masnda kullanlan plastik örtünün uzaklatrlmas
çevre temizlii açsndan sorun oluturmaktadr.
Haylaj oksijene maruz kaldnda küf oluumu ve bozulma artar. Yüksek scaklk ve nem koulla-
rnda bu durum daha da kötüleir. Oksijene maruz kalma dnda dier bir problem ise snmadr ve bu durum küf oluumunu artrmaktadr. Isnma düük nem içerikli balya haylajlarda daha büyük bir prob- lem olup, haylajda baz proteinleri balar ve bu proteinlerin sindirilebilirliini düürür.
Uygun olarak silolanmayan haylajda en büyük risk Listeria monocytogenes bakteri türünün neden olduu listeriyöz olup, hayvanlarda depresyon, zayflk, dil ve çene felci, körlük ve salya saçmak gibi belirtileri görülmektedir. Hayvanlarn düzenleri bozulur, itahlarn kaybederler, dairesel yürürler ve balarn çitlere ya da baka objelere vururlar, baz zamanlarda ise bu durum ölümle sonuçlana- bilir. Koyunlarda gebeliin son 1/3’lük ksmnda yavru atmalar meydana gelebilir. Bu bakteri 5.6 pH nin altndaki silajlarda hastalk yapabilme etki- sini kaybetmektedir. Haylajlarn çounda pH 5.6 üzerinde olduu için listeriyöz riski teorik olarak fazladr. Yrtlm balyalardan içeri hava girmesi nedeniyle haylajlar bozulabilmekte ve bozulmu
haylaj kalntlar ise daha iyi kalitedeki dier haylaj- lara bulaarak ciddi problemlere neden olabilmek- tedir (O’Brien, 1997).
Hayvan Beslemede Haylajn Kullanlmas
Haylaj yemlemesi geni ölçüde kuru otlarla yemlemeye benzemektedir. Bu bakmdan gele- neksel yemleme özellikleri kullanlabilir. Baz ara- trmalar srlarn büyük silaj balyalaryla yemlen- dikleri zaman %50’ye yakn yem kayb olduunu göstermitir. Bu kayplar haylaj ile %10-20’lere kadar azaltlabilmektedir. Hayvanlar haylaj balya- laryla yemlendiklerinde balyalar 1 ya da 2 günde tüketebilmelidir. Küçük balyalar bir kii tarafndan tanabilirken, büyük balyalar araçlarla tanarak hayvanlara verilebilir. Hayvanlarn yiyeceinden fazla balya açlmamaldr böylece açlmam balya- lar bozulmayacaktr (Schroeder, 2004).
Geleneksel olarak haylaj srlara verilmektedir.
Bununla birlikte, koyun, keçi ve hatta atlara veril- memesi için fizyolojik bir sebep bulunmamaktadr.
Herhangi bir türe bireysel olarak balyalanan haylaj balyalar verilmesi durumunda en iyi uygulama yeterli sayda hayvann tüm bir balyay 1 veya 2 gün içinde tüketmesinin salanmasdr. Çoklu haldeki balyalar plastik bir tüp içerisinde silolanrsa bu tüp 2 haftalk depolama süresince herhangi bir bozul- maya yol açlmakszn bireysel balyalarn alnmas
için açlabilir ve tekrar kapatlabilir (Brown, 2006).
B
Bilimsel Makaleler
Atlar kaln barsaklarnn uygun olarak çal- mas için diyetlerinde uygun miktarda lifli maddeye ihtiyaç duymaktadrlar ve bunu geleneksel olarak k döneminde kuru otlardan karlarlar. yi kaliteli otlar atlarn gereksinimlerini karlarlar fakat otlarn içinde küf sporlar ve toz bulunmas balca prob- lemleridir. Atlar bunlardan dolay solunum zorluk- lar çekebilmekte, ayrca bu durum alerjik reaksi- yonlara da neden olabilmektedirler. Bu problemin üstesinden gelebilmek için otlar sklkla slatlr. Bu ilem hem zaman alc hem de zahmetli bir itir.
Islatma ilemi ayrca yemlerin besleme deerini de azaltmaktadr. Ayrca, artan su çevreyi kirletmekte- dir. Haylaj kullanlmas durumunda; balyalar açld-
nda toz ve sporlar nem sayesinde havadan inme- mektedirler. Bu sayede hayvanlarn özellikle de yar atlarnn alerjik etkiye sahip toz topraklardan korunmasna katk salamaktadr. Atlarda haylaj maliyetinin ve etkinliinin otlardan (slatlm otlar) daha etkin olmas nedeniyle daha çok tercih edilir (Anonymous, 2008).
Koyunlar için haylaj yemlemesi kuru ota kyasla daha az yaygndr. Bununla beraber hayvan yetiti- riciler haylaj alternatif bir yemleme program olarak düünmektedirler. Balyalanm haylajn daha fazla gevi getirme dolaysyla daha fazla salya üreti- mine neden olduu ve bu durumun rumendeki yüksek asit düzeyini tamponlad bilinmektedir. Bu tamponlamann rumendeki mikrobiyel gelime için önemi büyüktür. Koyunlarda haylaj kullanmnda yem tüketiminin azaldna dair hiçbir veri mevcut deildir. Haylajn bozulmasn hayvann yem tüke- tim zaman etkilemekte olup, hayvanlara günlük olarak tüketebileceklerinden fazlas verilmemesi önerilmektedir (O’Brien, 1997).
Uygun olmayan fermentasyona uram haylajla yaplan yemleme bir çok yan etkiye sebep olabilir, süt üretiminde dümeler görülebilir ve ölümlerde art meydana gelebilir (Schroeder, 2004). Ayrca, haylaj kullanlmasnda Listeriyöz riskini azaltmak için; haylajn hasat edilmesi ve depolanmas iini en iyi ekilde yapmak, haylaj balyalarnn delik, yrtk ve pres yerlerini sklkla kontrol etmek, asla bozulmu haylaj hayvanlara yedirmemek, hayla-
jn olgunlamasnda sonra yemlemeden önce en az 3-4 hafta daha beklemek, hayvanlara aniden yem deiikliine gitmemek, yem deiikliini tedricen gerçekletirmek, daima bol ve temiz içme suyu bulundurmak, yem israfn ve saçmn en aza indirecek tedbirler almak, hayvanlarn önlerinden yemedikleri yemi düzenli olarak temizlemek, hasta hayvanlar ayklamak, tedavi etmek ve insanlara bulac olduunu hatrlayarak, hasta hayvanlarla muameleden önce gerekli önlemleri almak öneril- mektedir (O’Brien, 1997).
Sonuç
Ülkemizdeki büyükba hayvan varl 9.789.000 ba olup (FAO 2004), yüksek verimli kültür rk ve melez hayvan saysnn önemli bir yer tuttuu görül- mektedir. Hayvanlardan istenilen düzeyde verim alnabilmesi için, genotipin yannda iyi bakm ve besleme artlarnn da salanm olmas gereklidir.
Bu bakmdan hayvan beslemede kaliteli kaba yem önemli bir yer tutmaktadr. Haylajn bata süt sr- lar olmak üzere besi srlar, koyunlar ve atlarn beslenmesinde önemli bir yem olarak yerini alaca
düünülmektedir.
Ülkemizde yürütülmekte olan saha çalmalarn- daki gözlemler %60 KM düzeyindeki materyallerde haylaj yaplmas durumunda beklenilen fermentas- yonun gerçeklemediini ve haylaj yaplan mater- yallerin kuru ottan farksz olduunu göstermitir. Bu balamda haylaj yapmnda en uygun kuru madde düzeyinin %50’yi geçmemesi önerilmektedir.
Sonuç olarak haylajn kuru ot ve silaj yerine deil bunlarla birlikte ek bir kaba yem kayna olarak düünülmesi ve kaliteli kaba yem ihtiyacnn kar- lanmas amacyla yaygnlatrlmas önerilmektedir.
Özellikle ot kurutma problemi çeken bata Kara- deniz Bölgesi olmak üzere ülkemiz koullarnda her bölgede kullanlabilecei ancak yaygnlaarak kullanlmasnn silajlar da olduu gibi biraz zaman alaca anlalmaktadr.
Not: Bu makaleye ait kaynaklar istenildiinde yazarndan temin edilebilir.
