ESERLERDEN OLU~AN MEZAR GRUBU
B~NNUR GÜRLER
~zmir'in ilçelerinden biri olan Tire kent merkezinin güney do~ust~ n-dad~ r. Yaz~ l~~ kaynaklarda ad~ ndan Tyrra, Apateira ve Arkadiupolist olarak bahsedilmektedir. Roma dönemi kaynaklar~ ndaki ad~~ ise Teira'd~ r2. Son Pergamon kral~ n~ n ölümünden sonra kent Roma egemenli~ine geçmi~tir. Bu dönemde kente ait topraklar~ n bir k~sm~~ Ephesos'daki Artemis Tap~na~~'n~ n kutsal alan~~ içerisinde kal~yordu'.
Roma döneminde Tire ve çevresi h~zla geli~mi~tir. Bu dönemde Büyükkale (Bonita) Küçükkale5, Hasançavu~lars, Kursak, Alayl~, Eskioba (Almura), Gökçen, Kürdüllü (Alcea), Pe~refli (Caere), Kireli (~diphyta)7, Hisarl~ k ve Uzgur köylerinin parlak birer yerle~im yeri olduklar~~ görülür. Bunlar~ n d~~~ nda Tire'nin Kumtepe, Darmarass, Turgutlu, Alipa~a, Dereba~~, Doyranl~, K~ rtepe, E~ridere, Akça~ehir, Üzümler, Kazantepe, Kahrat, I~~kl~, Dündarl~, Çobanköy ve Yeniçiftlik köyleri civar~nda yerle~im yeril° ve mezarl~ k alanlar~ n~n varl~~~~ buralarda bulunan ve bugün Tire Müzesi'nde korunan eserlerle saptanm~~t~r.
Yeniçiftlik ve Atalan köyleri aras~ nda bir lahdin içinde" ele geçmi~, üçü tam, dördü yar~ m olarak korunmu~~ cam parfüm ~i~eleri ara~t~ r~lma-m~~~ bu yer için önem ta~~maktad~ r.
I J. Keil- Av. Premerstein, Bricht über eine dritte Reise in Lydien, Wien 1914, 82-83. 2 J. Keil- Ay. Premerstein, 82.
3 J. Keil- Av. Premerstein, 82. 'J. Keil-Av. Premerstein, 99-101. 5 J. Keil- Ay. Premerstein, 97-98. (3 J. Keil- Av. Premerstein, 98. 7 J. Keil- Av. Premerstein, 96. 8 J. Keil- Av. Premerstein, 97. II J. Keil- Av. Premerstein, 92. I° J. Keil- Av. Premerstein, 96-97.
I 1 Ayn~~ lahdin içerisinde Tire Müzesi enyanterine 179 no ile kay~ tl~~ olan 22 ayar alt~ndan yap~ lm~~~ 1,3 gr. a~~rl~~~ nda bir kad~ n yüzü~ü de bulunmu~tur. Te~hirde olan bu yüzük dairesel kesitlidir ve ek yeri belirgindir. Üzeri düzeltilmi~~ tek kanall~d~r.
16 BINNUR GÜRLER
Bunlar~n içinde 1 no'lu (Çizim 1, Levha 1), Isings Form 28a ile tan~m-lan~r". Formun bu erken geli~iminde örne~imizde oldu~u gibi ince cidar görülür. 1 no ile paralel olan örnekler hem do~u hem de bat~~ üretimleri içerisinde bulunur. Bat~daki tarihli örnekler Claudius ve Nero devirleri ile M.S. 1. yüzy~l~n sonlar~na aittir". ~talya üretimi olan bir di~er benzer M.S. yüzy~l~ n ortas~na veya 3. çeyre~ine tarihlenmektedir". Siphnos'da mezar buluntular~~ aras~ nda yer alan ayn~~ formadaki parfüm ~i~eleri içinde M.S. 75 y~l~n~n Vespasianus denariusu ile tarihleneni vard~r".
Ayn~~ form özelliklerini ta~~yan camlara Suriye-Filistin üretimleri içeri-sinde de rastlan~ r'6. Bu piriform biçim M.S. 1. yüzy~l ortas~m veya geç za-man~n~~ gösterir. K~br~s ve M~s~r üfleme camlar~~ aras~ ndaki benzer formlar M.S. 1. yüzy~l ortalar~na aittir'''. Ayn~~ form Dura-Europos'da M.S. 1. yüzy~ l sonu ve 2. yüzy~la geçi~e tarihlenir". Priene'deki örnek ise M.S. 1. yüzy~l~n yar~s~ na ait bir mezarda ele geçmi~tir". Anadolu'dan iki örnek de Kocaba~~ Koleksiyonu içindedir".
2 no (Çizim 1, Levha 1), Isings Form 28b'ye girer". Uzun süre kulla-n~lm~~~ olan bu formun bat~daki tarihli örnekleri aras~nda 2 no'luya benze-yenler M.S. 1. yüzy~ l~ n 2. yar~s~ na aittir22. Suriye-Filistin camlar~~ içerisinde ayn~~ form özelliklerini ta~~yanlar M.S. 1. yüzy~l~n 2. yar~s~na ve erken 2. yüz-y~ la verilirler". Priene'de M.S. 1. yüzyüz-y~l~n 2. yar~s~na ait bir mezardan gelen
12 C. Isings, Roman Glass Form Dated Finds, Groningen/Djakarta 1957, 42.
13 C. simonett, Tessiner Graberfelder (Monographien zur Ur-und Frühgeschichte der Schweiz) III, Basel 1941. 95, Taf. 79.23.
14 j.W. Hayes, Roman and Pre-Roman Glass In The Royal Ontario Museum, Toronto 1975, 151, Fig. 20 no. 625.
15 G. Mackworth Young, "Excavations in Siphnos: IV The Roman Graves Of The First Centu~y AD.", BSA/44, 1949, 90, Pl. 25 no. 2, Pl. 32 no. 2, Pl. 34 no. 3.
16 Hayes, 44, 69, 70, 72, Fig. 8 no. 220/242.
17 Hayes, 123, 125,133, Fig. 14 no. 485, Fig. 18 no. 569.
18 C.W. Clairmont, The Excavations at Dura Europos, Final Report IV, Part V, The Glass Vessels, New Haven 1963, Type F.
11/ Th. Wiegand- H. Scharder, Ergebnisse der Ausgrabungen und Untersuchungen in den
jahren 1895-1898, Berlin 1904, 279.
26 Y. Akat, N. F~ ratl~, H. Kocaba~, Hüseyin Kocaba~~ Koleksiyonu Cam Eserler Katalo~u/Catalogue of Glass in the Hüseyin Kocaba~~ Collection, ~stanbul 1984, no. 184 res. 76, no. 186 res. 78.
21 Isings, 43.
22 Simonett, 146, Taf. 124, 23; L. Berger, Römische Glaser aus Vindonissa, Basel 1960, no. 189,190, Taf. 12, 20.
örnek",ve Karanis'teki Tip D içindeki erken örnek25 2 no'luya benzemek-tedir. Uzun ön~ürlü olan bu formun M.S. 4. yüzy~la kadar kullan~lm~~~ ol-du~unu Karanis buluntular~~ göstermektedir2".
Bat~~ üretimlerinin M.S. geç 1. erken 2. yüzy~la tarihlenen erken tipleri aras~ nda27 ve Suriye-Filistin camlar~~ içerisinde M.S. erken 2. yüzy~la, tarih-lenen örnekler28 3 no'luya (Çizim 1, Levha 1) form aç~s~ndan uyarlar. Anadolu'dan çok say~da örnek Kocaba~~ Koleksiyonu içinde bulunur29. Y~ne fazlaca örnek Hatay Müzesi'ndedir". 3 no'lunun dahil oldu~u tüp bi-çimlir parfüm ~i~elerinin örnekleri Roma ~mparatorlu~u'nun hemen bü-tün merkezlerinde ele geçmi~tir. Bu formun Do~u Roma üretimlerinde a~~z kenarlar~mn içe do~ru katlanmas~~ ortak özelliktir31.
Gövde k~sm~~ korunmu~~ örneklerden ilki olan 4 no'lu (Çizim 2, Levha 2), 1 no'lu (Çizim 1, Levha 1) ile ayn~~ formdad~ r. Kar~~la~t~ rmada, Siphnos'ta, içinde M.S. 75 y~ l~n~n Vespasianus denariusu bulunmu~~ olan bir mezardaki örnek32 ile ayn~~ yerdeki içinde M.S. 70-71 y~llar~ na ait Vespasianus denariusu ve M.S. 80 y~ l~na ait Titus denariusu bulunan bir di~er mezardaki örnek" önemlidir.
5 no'lu (Çizim 2, Levha 2), Flavius devrinin tipik piriform biçimine sahiptir. M.S. 1 yüzy~l ortas~~ ya da 2. yar~s~ ndan örneklere hem Bat~~ form-lar~~ hem de M~s~r formform-lar~~ aras~ nda rastlan~ r". M.S. geç 1 ve erken 2. yüz-y~la do~ru bu form geni~ler. Anadolu'dan bir örnek de Kocaba~~ Koleksiyonu'nda yer al~r".
21 Th. W~egand-H. Scharder, 279.
25D.B. Harden, Roman Glass From Karanis, Al~n Arbor 1936, 266 Teype D. 211 Harden, 271, no. 279, 803.
27 Hayes, 152, Fig. 20 no. 263. 28 Hayes, 73, no. 246.
2" Y. Akat, N. F~ratl~, H. Kocaba~, no. 179 res. 69, no. 171 res. 70, 172 res. 71a. no. 173 res. 71b. no. 174 res. 72, no. 175 res. 73.
3() E. Erten Ya~c~, "Hatay Müzesi'ncleki Bir Grup Cam Eser", I. Uluslararas~~ Anadolu Cam Sanat~~ Sempozyumu. 26-27 Nisan 1988, ~stanbul 1990, 32, res. 29.
31 E.M. Stern, Ancient Glass at the Fondation C~~stodia (Collection Frist Lugt), Groningen, 1977, 35-38, no. 7a-b.
32 Mackworth Young, Pl. 32, 14 (2). 33 Mackworth Young, Pl. 34, 20 (16).
31 Hayes, F~g. 17 no. 570; Harden, 267-268; Mackworth Young, Pl. 34, 20 (15). 31; Y. Akat, N. F~ratl~, H. Kocaba~, no. 160 res. 65.
18 BINNUR GüRLER
6 ve 7 no'lular (Çizim 2, Levha 2), Isings Form 82 Al'e girer. ~amdan tipli bu form, alt k~sm~~ aletle ~ekillendirilmi~~ boyun ve çan biçimli gövde ile tan~n~r. Özellikle do~u merkezlerinde geli~mi~~ bu forma sahip camlar pek çok yerde ele geçmi~tir. Ço~u örnek uzun boyunludur, k~sa boyun ender görülür. 6 ve 7 no'lular~n da boyunlar~~ uzun olmal~d~r. Suriye-Filistin camlar~~ içerisindeki do~u tiplerinde ve Dura-Europos'taki camlar aras~nda 6 ve 7 no'lulara benzeyen örnekler M.S. 1. yüzy~l sonu- 2. yüzy~l ba~~na verilirler".. Kocaba~~ Koleksiyonu'nda da ayn~~ formda ve aç~k mavi renkte bir parfüm ~i~esi vard~r".
Mezar buluntusu bu yedi eserin renkleri mavimsi ye~il, aç~k mavi ve mavimsi/ye~ilimsi renksizdir. Romal~lar uzun bir süre üfleme camda ye~i-limsi ve mavimsi renkleri kullanm~~lard~r. M.S. 1. yüzy~l~n sonuna do~ru mavimsi ye~il camlar bask~n hale gelerek günlük kullan~m kaplar~n~n en yayg~n rengi olur39. M.S. 1. yüzy~l camlar~~ Flaviuslar devrinde doruk nokta-s~na ula~m~~t~r. Renkli camlar~n modas~~ geçince genellikle aç~k gölgeli renkler moda olur ve ye~ilimsi ve sar~ms~~ renkler görülür'''.
Bu bilgilerin, özelliklerin ve yukar~da sözü edilen paralel örneklerin yard~m~yla yedi eserden olu~an bu mezar grubunu M.S. 1 yüzy~l~n 3. çey-re~i ile erken 2. yüzy~l aras~na tarihlemek mümkündür. Gruptaki tüm par-füm ~i~elerinde kullan~lm~~~ olan teknik serbest üfleme tekni~idir. M.Ö. 1. yüzy~l~n ortas~nda cam teknolojisine giren, seri üretime olanak tan~d~~~~ için üretimde art~~~ ve formlarda çe~itlilik sa~layan bu teknik Roma imparatorlu~u topraklar~nda h~zla yay~l~rken cam~~ da kullan~m~~ artan ucuz bir madde haline getirir. Bu teknikle yap~lan formlar içerisinde en s~k gö-rüleni parfüm ~i~eleridir. Boyunlar~n~n alt~nda aletle yap~lm~~~ bo~um ise tutmay~~ kolayla~t~ran pratik bir amaca hizmet etmektedir41.
Mezar grubunun M.S. 1. yüzy~l~n tipik, be~~ ayr~~ formuna sahip, par-füm ~i~elerinden olu~mas~~ tipoloji ve kronoloji aç~s~ndan önem ta~~r. Benzer örneklerin belirgin ~ekilde gösterdi~i gibi grup, Suriye-Filistin böl-gesi, K~br~s ve M~s~r parfüm ~i~eleriyle, dolay~s~yla Do~u Roma üretimleri
38 Isings, 97.
37 Hayes, 73, Fig. 8 no. 247; Dura Europos IV, V, no. 683-691. 38 Y. Akat, N. F~rad~, H. Kocaba~, no. 134 res. 58.
39 Isings, 36. 49 Isings, 163.164.
ve üretim merkezleriyle ili~kilidir. 1-3 no'lu örneklerin a~~z kenar~~ çal~~-mas~~ da imparatorlu~un do~usundaki üretim merkezlerinin özelli~ini ta-~~ maktad~ r. Benzer ba~ka parfüm ~i~elerinin de Tire Müzesi'nde olmas~, ba~ka formlardaki cam kaplar~ n üretildi~inin dü~ünüldü~ü Bat~~ Anadolu'daki cam atölyeleri '2 taraf~ndan bu tür parfüm ~i~elerinin de
üre-tilmi~~ olabilece~ini varsaymam~z~~ gerektirir.
12 C.S. Lightfoot, "Some Types Of Roman Cut-Glass Vessels Found In Turkey", I. Uluslararas~~ Anadolu Cam Sanat~~ Sempozyumu, 26-27 Nisan 1988, Istanbul 1990, 9-10; N.P. Sorokina, "Glass Aryballoi (first-third centuries AD.) From The Northern Black Sea Region", JGS 29, 1987, 42.
20 B~ NNUR GÜRLER
KATALOG 1 Parfüm ~i~esi (Çizim 1, Levha 1 ). Tire Müzesi Env. No. 43.
Yükseklik: 9,8 cm., Gövde Çap~: 4,2 cm.
Serbest üfleme ve aletle ~ekillendirme tekni~i. Aç~k mavi renkte. Düzgün olmayan a~~z kenar~~ d~~a ve içe katlanm~~~ Boynun alt k~sm~~ aletle ~ekillen-dirilmi~. Piriform gövde. Noble izi bulunan düz dip. Yer yer kahverengi-bej a~~ nma tabakas~~ alt~nda irizeli bir yüzey ve camda matla~ma. Tam. 2 Parfüm ~i~esi (Çizim 1, Levha 1).
Tire Müzesi Env. No. 44.
Yükseklik: 8,4 cm., Gövde Çap~: 2,8 cm.
Serbest üfleme ve aletle ~ekillendirme tekni~i. Aç~ k mavi renkte. Boru bi-çimindeki a~~z kenar~~ d~~a ve içe katlanarak üst k~sm~~ düzeltilmi~. Uzun, silindirik boyunun alt k~sm~~ aletle ~ekilendirilmi~. Uzat~ lm~~~ oval gövde. Kal~ n, hafif konkav dip. Dipte noble izi. Yüzeyde toprak kal~nt~s~. Camda matla~ma ve hava kabarc~klar~. Tam.
3 Parfüm ~i~esi (Çizim 1, Levha 1). Tire Müzesi Env. No. 49.
Yükseklik: 12, 1 cm., Gövde Çap~: 3,5 cm.
Serbest üfleme ve aletle ~ekillendirme tekni~i. Mavimsi ye~il renkte. D~~a çeki a~~z kenâr~~ a~a~~ya ve yukar~ya do~ru k~vr~lm~~. A~a~~ya do~ru geni~le-yerek gövde ile birle~en boyun üzerinde alet çentik izleri. Uzun konik gövde. Noble izi bulunan düz dip. ~rizeli bir yüzey. Camda matla~ma ve hava kabarc~klar~. Tam.
4 Parfüm ~i~esi (Çizim 2, Levha 2). Tire Müzesi Env. No. 46.
Korunan Yükseklik: 7 cm., Gövde Çap~: 5,2 cm.,
Serbest üfleme ve aletle ~ekillendirme tekni~i. Mavimsi ye~il tonda renksiz.
hafif konkav dip. Camda matla~ma ve çatlaklar. Boynun alt k~sm~~ ve gövde korunmu~.
5 Parfüm ~i~esi (Çizim 2, Levha 2). Tire Müzesi Env. No. 45.
Korunan Yükseklik: 7,5 cm., Gövde Çap~: 3,4 cm.
Serbest üfleme ve aletle ~ekillendirme tekni~i. Mavimsi tonda renksiz. Boynun alt k~sm~~ aletle ~ekillendirilmi~. Oval gövde. Hafif konkav dip. Noble izi yok. Camda matla~ma ve hava kabarc~klar~. Boynunun alt k~sm~~ ve gövde korunmu~.
6 Parfüm ~i~esi (Çizim 2, Levha 2). Tire Müzesi Env. No. 47.
Korunan Yükseklik: 6,7 cm., Gövde Çap~: 5 cm.
Serbest üfleme ve aletle ~ekillendirme tekni~i. Aç~k mavimsi ye~il renkte. Boynun alt k~sm~~ aletle ~ekillendirilmi~. Konik gövde. Noble izi bulunan konkav dip. Camda irize ve matla~ma. Bol miktarda hava kabarc~~~. Boynun alt k~sm~~ ve gövde korunmu~.
7 Parfüm ~i~esi (Çizim 2, Levha 2). Tire Müzesi Env. No. 48
Korunan yükseklik: 6,3 cm., Gövde Çap~: 4,8 cm.
Serbest üfleme ve aletle ~ekillendirme tekni~i. Ye~ilimt~ rak renksiz. Boynun alt k~sm~~ aletle ~ekillendirilmi~. Konik gövde. Noble izi bulunan konkav dip. Camda matla~ma ve hava kabarc~ klar~. Boynun alt k~sm~~ ve gövde korunmu~.
4 4> •
1
3
Çizim 1
Binnur Günler
4
6
- Çizim 2
2
Levl~a 1
Binnur Günler
5
6 7
