11
Aral›k 2005 B‹L‹MveTEKN‹K
Dokuz diye bilirdik; ama galiba de¤iflecek. Yenileri keflfedilip dursa da okul kitaplar›n-daki say› azalacak, ya da tan›m tümden de¤i-flecek gibi. Nedeni, neyin gezegen say›l›p ne-yin say›lmayaca¤›n› belirlemekle görevli bir panelin, daha radikal bir çözümle ortaya ç›k-mas›: Önüne aç›klay›c› bir s›fat eklenmedik-çe gezegen sözcü¤ünü hiç kullanmamak. Uluslararas› Astronomi Birli¤i (IAU) Plü-ton’un gezegen statüsüne yap›lan itirazlar› sonuçland›rmak üzere geçen y›l 19 kiflilik bir komisyon görevlendirmiflti. Plüton’un gerçek anlamda bir gezegen olmay›p, Nep-tün’ün yörüngesi ötesinde Kuiper Kufla¤› di-ye adland›r›lan ve Günefl Sistemi’nin oluflum
art›klar› olan buz ve kayadan oluflmufl cisim-lerden irice biri oldu¤unu savunanlar, 1930 y›l›nda keflfedilen Plüton’dan gezegen statü-sünün geri al›nmas› için verdikleri mücade-leyi ony›llard›r sürdürüyorlar. Bu arada, geç-ti¤imiz Temmuz ay›nda, resmi ad› 2003 UB313 medya taraf›ndan konan ad›ysa Xena
(Zeyna) olan bir cisim iflleri daha da kar›flt›r-m›fl bulunuyor. 2003 UB313’ü keflfeden
gök-bilimcilerden Mike Brown, bunun 10. geze-gen say›lmas›nda ›srarl›. ‹leri sürdü¤ü gerek-çe, yeni keflfedilenin Plüton’dan daha büyük olmas›. Daha sonra bu cismin bir de ay›n›n oldu¤unun anlafl›lmas›, gezegen statüsüne olan talebe daha da hakl›l›k kazand›r›yor.
Ancak, baflka gökbilimciler, hem Plüton’un hem de 2003 UB313’ün yaln›zca Günefl’ten
10 milyar km uzakl›ktaki Kuiper Kufla¤›’n›n görece büyük üyeleri olduklar› görüflünde israrl›lar.
Bu geliflmeler üzerine, sözü edilen komis-yon çal›flmalar›na h›z verdi ve k›sa süre ön-ce bir rapor tasla¤› haz›rlad›. Raporda, Gü-nefl’in yan› bafl›nda dolananlardan tutun da daha uzaktaki gaz devlerine, Günefl Siste-mi’nin en uç s›n›rlar›nda dolanan kayaç ci-simlerden, uzay bofllu¤unda tek bafl›na gezi-nenlere kadar uzanan cisimlerin tek bir isim alt›nda s›n›fland›r›lamayacak kadar farkl› dünyalar oldu¤u vurgulan›yor. Panel’in öne-risi, Hem Plüton’un, hem de 2002 UB313’ün
“Neptün Ötesi Gezegenler” olarak s›n›fland›-r›lmas›. Panel, Günefl Sistemi’nin öteki üye-leriniyse kayaç gezegenler ve gaz devleri olarak s›n›fland›rma e¤iliminde; ancak ko-misyonun baflkan› Iwan Williams, ekibinin yaln›zca Neptün Ötesi s›n›f› tan›mlay›p, öte-kileri IAU’ya b›rakaca¤›n› aç›klad›. Komisyonun raporu dikkate al›n›r ve IAU da geri kalan de¤ifliklikleri yaparsa, ders kitap-lar› ve ansiklopedilerdeki gezegen tan›mkitap-lar› geçerlili¤ini yitirecek ve bunlar›n h›zla gün-cellenmesi gerekecek. Ancak pek çok gökbi-limci, al›flkanl›klar›n terk edilmesinin uzun zaman ald›¤›na iflaret ediyorlar.
Nature, 22 Eylül 2005
K›sa GIP’lar›n S›rr›
Uluslararas› bir gökbilimciler ekibince NA-SA’n›n HETE2 teleskopu taraf›ndan 9 Tem-muz 2005’te kaydedilen bir gama ›fl›n patla-mas› (GIP) üzerinde yap›lan incelemeler, bu gizemli patlamalara ait çok önemli bir s›rr› daha çözerek, k›sa süreli GIP’lar›n kayna¤›n› ortaya ç›kard›.
Evren’deki en fliddetli patlamalar olan Gama Ifl›n› Patlamalar› (GIP), gökbilimcilerin en az 30 y›ld›r s›rlar›n› çözmeye çal›flt›klar› olaylar. Patlamalar hergün çok say›da ve evrenin de-¤iflik noktalar›nda meydana geliyor ve ancak özel olarak gelifltirilmifl gama ›fl›n› uzay teles-koplar›yla belirlenebiliyorlar. Ancak çok k›sa sürdükleri için, yeryüzünde ve uzayda öteki dalgaboylar›nda gözlem yapan teleskoplar patlama yönüne dönünceye kadar birçok GIP ve geride b›rakt›¤› ard›l ›fl›n›m kayboluyor, dolay›s›yla bu patlamalar›n özelliklerini ince-lemek son derece güçlefliyordu. fiimdiyse, NA-SA’n›n, Gama ›fl›nlar›n›n yan›s›ra öteki dalga boylar›nda da gözlem yapabilen teleskop ve kameralarla donat›lm›fl olan uydusu Swift sa-yesinde GIP’lar›n ortaya koydu¤u bilmecele-rin birbiri ard›na çözümlenmesi bekleniyor.
Swift’in farkl› dalga boylar›n-da gözlem yapan kamerala-r›yla patlamalar›n yerleri da-ha duyarl› biçimde belirlene-biliyor, bir yandan yeryüzün-deki teleskoplar daha k›sa sü-rede uyar›l›rken, patlaman›n ard›l ›fl›n›m›n›n sa¤lad›¤› bil-giler de Swift’in özel kame-ralar›yla an›nda kaydedilebili-yor.
GIP’lar genellikle iki s›n›fa ayr›l›yor. Uzun süreli GIP’lar-da gama ›fl›n› radyasyonu iki saniyenin üzerinde sürüyor. Bunlar›n büyük kütleli
y›ld›z-lar›n merkezlerinin çökerek karadelik olufl-turmas›yla meydana gelen özel bir tür süper-nova patlamas›n›n ürünü oldu¤u son y›llarda kesinleflti. Tipik olarak 0,3 saniye süren k›sa süreli GIP’lar›nsa neden kaynakland›¤› flimdi-ye kadar bilinmiyordu. 9 Temmuz’daki k›sa GIP’› inceleyen ekip, bunun daha düflük flid-dette, görece daha yak›n bir mesafede meyda-na geldi¤ini ve ard›l ›fl›n›m›ndaki X-›fl›nlar›n›n daha sert spektrumda (daha fliddetli) X-›fl›nla-r› yayd›¤›n› belirledi. Daha önemli olarak,
ar-d›l ›fl›n›mda bir süpernova patlamas›n›n tipik izleri görülmedi. Ayr›ca GRB 050709 ad› veri-len patlaman›n, daha önce saptanan ve y›ld›z oluflturmayan eliptik gökadalarda meydana gelen baflka k›sa süreli GIP’larla ayn› özellik-leri tafl›d›¤› görülmüfl. Araflt›rmac›lara göre bunlar GRB 050709’un ve tüm öteki k›sa sü-reli GIP’lar›n ancak iki nötron y›ld›z›n›n ya da bir nötron y›ld›z›yla bir karadeli¤in çarp›fl-mas› sonucu meydana geldi¤ini gösteriyor.
Nature, 6 Ekim 2005
Günefl’in Kaç
Gezegeni Var?
B ‹ L ‹ M V E T E K N L O J ‹ H A B E R L E R ‹
