AKILLI TÜRKÇE DEFTERİ

(1)

AKILLI TÜRKÇE DEFTERİ

Artık kelimeleri

doğru yazıyorum.

Artık Türkçe dersinde eğleniyorum.

Artık Türkçeden korkmuyorum.

Artık Türkçeyi daha çok seviyorum.

Artık az yazarak çok zaman kazanıyorum.

Artık Türkçeden sıkılmıyorum.

Artık daha fazla

yazar tanıyorum.

Artık daha fazla

kelime öğreniyorum.

Ar tık Türkçeyi Daha İyi Öğreneceksiniz!

TürkçeMino

8

(2)

YAZAR

Enver YILMAZ

KAPAK TASARIM

İhsan SONDOĞAN

GRAFİK-TASARIM

Ş. Kübra MERAL - Safiye SELALMAZ Bilal KARAGÜLMEZ

BASIM YERİ

Aykut Basım (0212 428 52 74)

Bu kitabın her hakkı Arı Defter ve Dağıtım’a aittir. İçindeki şekil, yazı, resim ve grafiklerin yayınevinin izni olmaksızın, elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemi ile çoğaltılması, yayımlanması ve depolanması yasaktır.

Arı Defter ve Dağıtım İnternet Bilişim Hizmetleri

Güneşli Yolu Cad. İkebana Evleri H Blok D:26 Bahçelievler/İSTANBUL Tel: 0212 879 20 60 - Faks: 0212 879 20 70

(3)

Ar tık Türkçeyi Daha İyi Öğreneceksiniz!

Merhabalar,

Hazırlamış olduğumuz Akıllı Türkçe Defteri ile siz saygıdeğer öğretmenlerimizin işlerini biraz daha kolaylaştırırken, sevgili öğrencilerimizin de Türkçeyi daha iyi öğrenmelerini sağlamak istedik.

Akıllı defterlerin amacı, not tutma sıkıntısı yaşayan öğrencilerin ve konu yetiştirme telaşına giren öğretmenlerimizin işlerini kolaylaştırmaktır.

TürkçeMino’da konu anlatım bölümleri boş bırakılmıştır. Bunun nedeni; her öğretmenin konuyu anlatım ve not alma tarzının farklı oluşudur. TürkçeMino'da boş bir defter kadar not kısmı bulabi- lirsiniz. Öğretmen, gerekli bulduğu ayrıntıları kendi anlatım tarzına uygun olarak yazdırabilecek ve böylelikle soru çözmek, konuyu tekrar etmek, kitap okumak, şiir ve hikaye yazmak vb. gibi birçok etkinlik için öğrencilere bol bol zaman kalacaktır.

TürkçeMino’da her temanın sonunda yer verilen “yazma” ve “kompozisyon” bölümleri ile öğren- ciler, öğrendikleri yazı türleri ve özellikleri ile ilgili özgün yazılar yazabilecek böylece öğrencilerin yazma becerilerinin gelişmesine katkı sağlanacaktır.

Akıllı Türkçe Defteri’nin ek bir kaynak olarak algılanmasını istemeyiz. Çünkü bu defter ile öğrenciye ek kaynak aldırmıyoruz, “DEFTER İHTİYACINI” karşılıyoruz. Bu defteri alan bir öğrencinin başka bir defter almasına gerek kalmayacaktır.

Başarılarınızın sürekli olması dileğiyle…

Enver YILMAZ

(4)

İÇİNDEKİLER

1. TEMA - TOPLUM HAYATI

Sözcükte Anlam (Gerçek, Mecaz, Yan Anlam, Zıt Anlam, Eş sesli, Deyimler) ... 8 - 12 Söz Sanatları (Benzetme, Kişileştirme) ... 13 - 16 Dil Bilgisi (Fiilimsiler) ... 17 - 30 Noktalama - Yazım (Virgül - Büyük Harflerin Yazımı, Sayıların Yazımı) ... 31 - 36 Yazma (Masal, Destan) ... 37 - 40 Şair-Yazar Köşesi (Cahit Sıtkı TARANCI) ... 41 - 42

2. TEMA - ATATÜRKÇÜLÜK

Sözcükte Anlam ... 46 - 47 Cümlede Anlam (Nesnel, Öznel Cümle, Amaç-Sonuç, Neden-Sonuç, Koşul Cümleleri) ... 48 - 54 Dil Bilgisi (Cümlenin Ögeleri) ... 55 - 66 Paragrafta Anlam (Anlatım Biçimleri, Düşünceyi Geliştirme Yolları) ... 67 - 70 Yazma (Deneme-Makale) ... 71 - 74 Şair-Yazar Köşesi (Cahit KÜLEBİ) ... 75 - 76

3. TEMA - ZAMAN VE MEKAN

Sözcükte Anlam (Terim, Yan Anlamı, Anlamdaş, Atasözü) ... 81 - 86 Dil Bilgisi (Cümlenin Ögeleri, Fiilde Çatı) ... 87 - 100 Yazım, Noktalama (Noktalı Virgül) ... 101 - 106 Yazma (Haber Yazıları) ... 107 - 110

4. TEMA - KİŞİSEL GELİŞİM

Sözcükte Anlam (Yansıma Sözcükler) ... 115 - 116 Cümlede Anlam ... 117 - 118 Dil Bilgisi (Yüklemin Türüne, Öge Dizilişine, Yapısına Göre Cümleler) ... 119 - 132 Noktalama - Yazım (İki Nokta - Ki ve De'nin Yazımı) ... 133 - 136 Yazma (Roman-Hikaye) ... 137 - 142

5. TEMA - OKUMA KÜLTÜRÜ

Sözcükte Anlam (Yakın Anlam, Duyu Aktarımı, Ad Aktarması, Dolaylama, Abartma) ... 146 - 153 Cümlede Anlam (Varsayım, İhtimal, Öneri, Onaylama, Beklenti, Pişmanlık, Yakınma Cümleleri) .. 154 - 158 Dil Bilgisi (Olumlu, Olumsuz Cümle) ... 159 - 160 Noktalama İşaretleri - Yazım Kuralları (Üç Nokta - Kısaltmaların, Tarihlerin Yazımı) ... 162 - 164 Yazma (Sohbet, Eleştiri) ... 165 - 168 Şair-Yazar Köşesi (Üstün DÖKMEN) ... 169 - 170

6. TEMA - DUYGULAR

Sözcükte Anlam ... 174 - 176 Dil Bilgisi (Anlatım Bozuklukları) ... 177 - 189 Yazım Kuralları ...190

(5)

• Başkalarını rahatsız etmeden dinler.

• Dinleme - İzleme yöntem ve tekniklerini kullanır.

• Dinlemenin, okunanın bağlamından yararlanarak kelime ve kelime gruplarının anlamını çıkarır.

• Dinlediklerine izlediklerine cevap verir.

• Türkçenin kurallarına uygun cümle kurar.

• Metnin konusunu belirler.

• Metnin ana fikrini belirler.

• Metin türüyle ilgili özellikleri kavrar.

• Kâğıt ve sayfa düzenine dikkat eder.

• Fiilimsiyle, fiil ve isim soylu kelimeler arasındaki farkları kavrar.

• Fiilimsilerin işlevlerini kullanım özelliklerini kavrar.

• Cümlede fiilimsiyle bağlı kelime gruplarını bulur.

• Yazım kurallarını kavrayarak uygular.

• Olay yazıları yazar.

TEMA 1 - KAZANIMLAR

(6)

(7)

T EMA 1 - TOPLUM HAYAT I

HAK VE GÖREV

Hakların en birincisi yaşama hakkıdır, diğer bütün haklar ve bu haklara karşılık olarak yapılan görevler, hep yaşamak hakkına dayanır. Bugünkü hukuk insanları her kim olursa olsun, hangi memlekette bulunursa bulunsun, yaşamak hakkına sahip sayar. Şüphe yok ki bir insanın yaşamak hakkı, onu diğerlerinin yaşa- mak hakkına saygı göstermek göreviyle bağlar. Bu fikri daha açık ifade edelim: Bir insanın hakkı, diğer bir insan için görev olur ve yine bir insanın görevi de diğer insanın hakkı demektir. Hak, yetki dediğimiz zaman hemen aynı şeyleri anladığımı gibi görev, zorunluluk, yükümlülük, ödev ve borç da birbirinden ayrılmayan şeylerdir.

(Afet İnan ve Mustafa Kemal'in El yazıları)

Yukarıdaki metnin konusu nedir?

Aşağıdaki soruları, yukarıdaki metne göre cevaplayalım.

1.

Metne göre insan haklarının en önemlisi nedir, niçin?

2.

Yukarıdaki metnin anahtar kelimeleri hangileridir?

3.

Yukarıdaki metnin ana düşüncesini yazalım.

4.

(8)

Gerçek Anlam

Mecaz Anlam

Aşağıdaki sözcükleri gerçek anlama gelecek şekilde cümle içinde kullanalım.

Aşağıdaki altı çizili sözcükleri inceleyelim.

Parlak:

Cümle:

Pişkin:

Cümle:

•

Aşağıdaki sözcükleri mecaz anlama gelecek şekilde cümlede kullanalım.

Konmak Cümle:

Satmak Cümle:

Rüzgâr Cümle:

•

Sözcükte Anlam

Bu kış gecesinde ay gökyüzünde parlıyordu.

Altı çizili sözcükler ilk anlamlarıyla kullanılmıştır.

Altı çizili sözcük gerçek anlamından uzaklaşarak yeni bir anlam kazanmıştır.

Örnek 1

Gerçek Anlam Gerçek Anlam

Bana attığın iftira üstüme yapışıp kaldı.

Örnek 2

Mecaz Anlam

(9)

Zıt (Karşıt) Anlam

Eş sesli (Sesteş)

Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerin karşıt anlamlılarını cümlenin karşısına yazalım.

Derin yerlerde yüzmeyin. ➙

Bu maçın galibi sen oldun. ➙ Taze ekmekleri sepete koy. ➙

Bu yılın ithalat rakamları açıklandı. ➙

•

Aşağıdaki sözcükleri eş sesli olacak şekilde cümle içinde kullanalım.

Yağ: ➙

Satır: ➙ Yağ: ➙

Satır: ➙

•

Sözcükte Anlam

Soruların cevaplarını boşluğa yazalım

Altı çizili sözcükler birbirinin tamamen karşıtıdır.

Örnek 3

Boz renkli tepeler, çorak topraklar görünüyor.

Radyonun kapatma düğmesi bozuldu.

Altı çizili sözcüklerin yazılışları aynı olduğu hâlde anlamları farklıdır.

Örnek 4

Gri renk

İş göremez durumuna gelmek

(10)

Deyimler

•

Anlamları

•

Biricik oğlunu askere gönderen Emine Hanım, oğlunun dönüşü için gün sayıyordu. Oğlunun tezkeresine bir ay vardı. Bir sabah kapısının zili acı acı çaldı.

Karşısında jandarmayı gören Emine Hanım’ın nutku tutuldu. Gözünü ayırmadan jandarmanının elindeki kağıda bakıyordu. Jandarma acı haberi alıştıra alıştıra söyledi. Emine Hanım acı haberi alınca kendinden geçti. Kendine gelince bilinçsizce koşmaya başladı. Nefes nefese kalmasına rağmen deli gibi koşuyordu.

Köylüler gözlerine inanamıyorlardı, bu yaşlı kadın âdeta şahlanmıştı.

Köyün ileri gelenleri Emine Hanım’ı durdurup sakinleştirdiler. Zavallı asker ise küçük dilini yutmuştu san- ki. Hiçbir şey söyleyemiyordu.

Yukarıdaki metinde kullanılan deyimleri bularak karşılarına anlamlarını yazalım. Bunlardan sizin seçeceği- niz dört tanesini anlamına uygun olarak cümle içinde kullanalım.

ASKER ANASI

Deyimler

1. Cümle:

2. Cümle:

•

3. Cümle:

4. Cümle:

•

Sözcükte Anlam

(11)

Etkinlik (Sözcükte Anlam)

Aşağıda verilen kelimelerin anlamlarını tahmin edelim, sonra anlamları sözlükten bulup yazalım.

Aşağıdaki defterin birinci sayfasında sözcükler, ikinci sayfasında anlamları verilmiştir. Sözcüklerle anlam- larını eşleştirelim.

Sözcük Tahminim Sözlük Anlamı

mektep ahali ehemmiyet

malumat muhakkak muntazam

teselli istikbal

sual ihtimam müsvedde

Sözcük Anlamı

a) mutaasıp 1) Bağnaz

b) zevce 2) Karı, eş

c) istirahat 3) Eklemek

d) ilave etmek 4) Dinlenme, rahat etme

e) istiklal 5) Doğu ülkelerinde beyler için kullanılan unvan.

f) han 6) Bağımsızlık

Anlamlarını öğrendiğimiz bu sözcüklerden aşağıya yazılanları cümle içinde kullanalım.

Sözcük: sual Cümlem:

•

Sözcük: teselli Cümlem:

•

Sözcük: mektep Cümlem:

•

(12)

Sözcükte Anlam

(13)

Benzetme

Kişileştirme

Nar gibi kızaran tavuklar hepimizin ilgisini çekiyordu.

Benzeyen EdatıB.

Benze-

tilen B.

Yönü

Örnek 5

Yukarıdaki cümlede ‘‘tavuklar’’ renginden dolayı ‘‘nara’’ benzetilmiş, ‘‘gibi’’ edatı ile ilgi kurulmuştur.

Biz de aşağıdaki şiirlerde ve cümlelerde kullanılan benzetmeleri bulalım ve örneğin altındaki boşluğa ben- zetmenin unsurlarını yazalım.

Yarin dudağından getirilmiş Bir katre alevdir bu karanfil

Benzeyen:

K.Benzetilen:

B.Yönü:

B.Edatı:

Benzeyen:

K.Benzetilen:

B.Yönü:

B.Edatı:

Şiir

1. Kuleden bakınca evler karınca gibi gözüküyor.

Cümleler

Söz Sanat ları

(14)

‘‘Düşünür ağaçlar aylarca gelecek baharı.’’

Örnek 6

‘‘Beklemek’’ insana ait bir özelliktir. Bu cümlede insana ait bu özellik ağaçlara aktarılmıştır. Ağaç kişileşti- rilmiştir.

Aşağıda verilen cümleleri inceleyelim. Kişileştirme sanatı olanları belirleyelim, kişileştirilen varlığı (varsa) şiirin altına yazalım.

O gün bugün, hep ağlaşır geceler Ruhumla bir dost gibi anlaşırlar geceler

Kişileştirilen varlık:

•

Bir sarmaşık uyanıyordu uykusunda Geriniyordu bu eski duvarın sıvasında

•

‘‘Serilip hak-i harette vatan can veriyor Yetişin son nefesimdir, gelin imdada!’’ diyor.

•

Toros dağlarının üstüne, Ay un eledi bütün gece

•

Karanlık sıvışıyor

Korkunun denizleri saydam değil Uyanıyor düşlerinden ırmaklar

•

Söz Sanat ları

(15)

Aşağıdaki şiirleri inceleyelim ve dizelerdeki söz sanatlarını (benzetme, kişileştirme) boşluklara yazalım.

Diziler Söz Sanatı

Bir gönül macerası anlatıyor dalgalar Mavi sular söylüyor kalbimin ninnisini Göllerde ne bir nefes ne bir kanat sesi Uludağ etekleri al ipekten bu akşam

Dinmiş denizin uykusu rüzgâr uyumakta

Bizim de kalbimizi kımıldatır yerinden Toprağa diz vuruşu dağ gibi bir zeybeğin Kulağımın dibinde haykırdı fırtına, Isınmak istiyorsan toprağı çek sırtına Mevsimler yas tutup güller ağlasın Âhımla inleyen çöller ağlasın

İçmiş gibi geceyi bir yudumda göğün mağrur bakışlı bulutları

Ah bu türküler, köy türküleri ana sütü gibi candan ana sütü gibi temiz

Aşağıdaki cümlelerle ilgili yargılardan doğru olanın yanına (D), yanlış olanın yanına (Y) yazalım.

Mısralar Yargılar

İnciydi adeta dişleri parlardı ağzında güldüğü zaman Diş inciye benzetilmiş.

Yorgun bir gemi dert yanıyordu limana Benzetme sanatı vardır.

Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik Kişileştirme sanatı vardır.

Bir sarmaşık uyanıyordu uykusundan Benzetme sanatı vardır.

Bir siyah kadındır kaldırımlarda gece Benzetme sanatı vardır.

Kutu gibi bir dairede yaşıyorlar. Daire, kutuya benzetilmiştir.

Etkinlik (Söz Sanat ları)

(16)

Söz Sanat ları

(17)

Fiilimsiler (Eylemsiler)

Sevgili öğrenciler, aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerin iş, oluş, hareket bildirip bildirmediklerini ince- leyelim, 7. sınıftaki bilgilerimizle bu sözcüklerin kip ve kişisini örnekteki gibi yazalım.

Dinleyiciler yavaş yavaş salona girdiler.

Kip: Görülen geçmiş zaman. Kişi: II. Çoğul Şahıs.

Örnek 7

Dil Bilgisi

Dinleyiciler yavaş yavaş salona girdiler.

Kip: Kişi:

•

Bu problemi ancak babam çözer.

Kip: Kişi:

•

Hakem sahayı kontrol ettikten sonra futbolcular sahaya çıkacaklar.

Kip: Kişi:

•

Nihayet kendine göre bir kıyafet bulmuş.

Kip: Kişi:

•

Aşağıdaki altı çizili fiili inceleyelim.

(18)

Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerin köklerini bulalım. (İsim veya fiil kökü.) Örnekteki gibi yazalım.

Aşağıdaki altı çizili sözcükleri inceleyelim.

Örnek 8

1. Sözcüğün kökü: 2. Sözcüğün kökü:

Küçük kavgalarda, yenilmelerde yıkılıyorum.

1 2

Aşağıdaki tabloda verilen kelimeleri örneğe uygun olarak değerlendirelim.

Kişisi, zamanı bellidir.

Kişisi, zamanı belli değildir.

İş,oluş, ha- reket anlamı

tamdır.

İş, oluş, ha- reket anlamı

azalmıştır.

Yüklem görevindedir.

Yüklem göre- vinde değildir.

duran

✗ ✓ ✗ ✓ ✗ ✓

taşıdılar

✓ ✗ ✓ ✗ ✓ ✗

terk etti kazanınca

bitirince gitmek

istedi anlatıp

Karşılaştırma Etkinliği

1. Sözcüğün kökü: kavga

köküİsim

2. Sözcüğün kökü: yık

köküFiil

Kapının önünde duran bidonları taşıdılar.

1 2

•

1. Sözcüğün kökü:

Büyük ikramiyeyi kazanınca köyünü terk etti.

1

•

1. Sözcüğün kökü: 2. Sözcüğün kökü:

İşlerini bitirince eve gitmek istedi.

1 2

•

Dil Bilgisi

(19)

18. sayfadaki etkinlikteki sözcükleri inceledik. Bu sözcüklerin ortak ve farklı yönlerini belirleyelim.

Yukarıda verilen örnekte altı çizili fiiller isim-fiil eklerini alarak hareket anlamlarını büyük ölçüde yitirmişler ve fiilerin adı olmuşlar. Bu nedenle isim - fiildir.

Gelişinde sözcüğü isim - fiildir, ‘‘-iş’’ isim fiil ekini almıştır.

İsim - Fiil (Ad - Fiil)

İsim - Fiil Ekleri:

Ona kitap okuma alışkanlığı kazandırmak için çok çalıştım.

Örnek 9

Buraya son gelişinde bizi de ziyaret etti.

Örnek 10

Dil Bilgisi

Fiilimsi (Eylemsi) Çeşitleri

Ortak Özellikleri: Farklı Özellikleri:

1.

(20)

Aşağıdaki cümlelerde geçen isim-fiileri bulup, cümlenin karşısındaki yaprağın içine yazalım.

Yukarıdaki örneklerde altı çizili verilen sözcükler hareket anlamını tamamen yitirerek bir nesneye ad olmuş- lardır. Yani fiilimsi olma özelliklerini kaybetmişlerdir. Bu yapılara ‘‘kalıcı ad’’ denir.

Yukarıdaki örneklerde ise altı çizili sözcükler hareket anlamını korudukları için isim-fiildir.

1. sözcükteki ‘‘-ma’’ isim - fiil eki iken 2. sözcükte ‘‘-ma’’ olumsuzluk ekidir.

Elindeki kazmayı bir hışımla yere fırlattı.

Örnek 11

Evin önünde bir çukur kazmaya çalışıyor.

Örnek 13

Danışmada oturan görevliye bir şeyler sordu.

Örnek 12

Sana bir konuda fikir danışmaya geldim.

Örnek 14

Anlatmaya çalıştıklarımı anlamadı.

Örnek 15

Bu okulun ısınma sorununu çözemedik.

Vatan uğrunda ölmek bu milletin töresinde var.

Köşe atışından üç sayı kazandık.

Oğlunu başka bir şehre göndermek istemiyordu.

Musluğu çok açınca havuz dolmaya başladı.

Onun gidişine hepimiz üzüldük.

Her geçen gün bir tükeniş.

•

Dil Bilgisi

(21)

Aşağıdaki tabloda isim - fiil eki almış sözcüklerden isim - fiil olanları isim - fiil bölümüne kalıcı ad olanları da kalıcı ad bölümüne yazalım.

Cümleler Kalıcı Ad İsim - Fiil

Duvarlara çivi çakmak yasaktır.

Dondurma yediği için boğazı şişmiş.

Annemin sarmaları çok lezzetli olur.

Bakışlarını bir an bile ayırmadı.

Ders anlatışına hayrandık hepimiz.

Depremin yaraları sarılmaya başlandı.

Bir daha denemeye karar verdik.

Sevgi konulu denemesi yarışmada birinci oldu.

Fırından sıcak ekmek alalım.

İkinci ürün olarak buğday ekmek daha iyi olur.

Küçük yavrusuna dokunmaya doyamadı.

Uzmanların çevre konusundaki görüşleri dikkate alınmalı.

Irak konusundaki görüşmeler devam edi- yor.

Etkinlik (Dil Bilgisi)

Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerde ‘‘-me, -ma’’ ekinin olumsuzluk eki mi, isim fiil eki mi olduğunu bulalım, parantez içine yazalım.

Yazar bu eserinde sade bir dil kullanmamış. ( )

Beni kendi çıkarları için kullanmaya çalıştı. ( )

Yerler ıslak olduğundan çimenlere oturmadık. ( )

Akşam size oturmaya gelebiliriz. ( )

Derste anlamadığım konuları sormaya çekiniyorum. ( )

Benim bu konuda ne düşündüğümü sormadın. ( )

Korunmaya muhtaç çocuklara yardım etmeliyiz. ( )

•

(22)

Sıfat - Fiil (Ortaç)

Sıfat - Fiil Ekleri:

‘‘Duran’’ fiiline eklenen ‘‘-an’’ sıfat-fiil eki ‘‘dur’’ fiilini sıfat-fiil yapmıştır ve kendinden sonraki ismi niteleye- rek sıfat görevi görmesini sağlamıştır.

Köprünün üstünde duran otobüsler Bakırköy’e gider.

Örnek 16

Aşağıdaki cümlelerde yer alan sıfat-fiilleri (ortaç) bulalım, cümlenin karşısına yazalım.

Aşağıdaki altı çizili sözcüğü inceleyelim.

Bu ülkede üreten insanlara ihtiyacımız var. ➙

•

Koşar adım yanıma geldi. ➙

•

Adamın yüzü tanınmaz hale gelmiş. ➙

•

Tanınmış bir sanatçıydı. ➙

•

Arda, sahada ayak basmadık yer bırakmadı. ➙

•

Başarılı olan öğrencilere ödülleri verildi.

•

Dil Bilgisi

2.

(23)

Bu sitedeki dükkanların çoğu kapanmış.

‘‘Kapanmış’’ sözcüğündeki ‘‘-mış’’ eki duyulan geçmiş zaman ekidir.

Örnek 17

Kapanmış dükkanların sahipleriyle toplantı yaptık.

‘‘Kapanmış’’ sözcüğündeki ‘‘-mış’’ eki sıfat - fiil ekidir.

Örnek 18

Aşağıdaki cümlelerde, altı çizili kelimelerdeki eklerin görevlerini belirleyelim (sıfat - fiil eki, kip eki) cümlenin karşısına yazalım.

Akacak kan damarda durmaz. ➙

Bu hafta bazı ilçelerde sular akmayacak. ➙

Her gün iki saat koşarım. ➙

Buralarda alışveriş merkezi bulunmaz. ➙

Bulunmaz bir nimetti bizim için. ➙

Akar sular her zaman temizdir. ➙

Baloya tanınmış simalar da katıldı. ➙

Eskiden dergilerde kısa hikâyeler yazıyormuş. ➙

Utanmaz adam, bir de yaptıklarını savunuyor. ➙

Okumuş adamın hâli başka oluyor. ➙

Rabbim bizi görünmez kazalardan korusun. ➙

İstanbul, yıllar içinde tanınmaz hâle geldi. ➙

İşlem görmüş gıdalar sağlığa zararlıdır. ➙

•

Dil Bilgisi

•

(24)

Adlaşmış Sıfat-Fiil

‘‘Yazar’’ sözcüğündeki ‘‘-er’’ eki sıfat - fiil ekidir. Ancak sözcük hareket anlamını tamamen kaybederek kalıcı ad olmuştur.

Aşağıdaki cümlelerde sıfat - fiil eki aldığı halde kalıcı ad olan sözcüklerin altını çizelim.

“Oturanları” sıfat - fiilinden sonra gelen isim düşmüştür. Bu yüzden “oturanları” adlaşmış sıfat - fiildir.

Yazar son romanını oğluna ithaf etmiş.

Bankta oturanları (insan) çevreyi kirlettikleri için uyardım.

Örnek 20 Örnek 19

Aşağıdaki cümlelerde adlaşmış sıfat-fiil varsa cümlenin karşısına yazalım.

Çok okuyan değil, çok gezen bilir. ➙

Bütün tanıdıklara bayram ziyaretine gittik. ➙

Düğüne gelenleri kapıda karşıladık. ➙

Tatilden dönenler trafiğe neden oldu. ➙

Pişmişleri hazırlayıp servis edelim. ➙

•

Dil Bilgisi

Mizah dergisinin çizerlerine dava açılmış.

•

Köylüler yakacaklarını ormandan temin ediyorlar.

•

(25)

Aşağıdaki sözcükleri sözcüğün altına yazılan görevlerde cümlede kullanalım.

Dolmuş Kalıcı ad:

Çekimli fiil:

Sıfat - fiil:

•

Yiyecek Sıfat - fiil:

Kalıcı ad:

Çekimli fiil:

•

Okur Sıfat - fiil:

Kalıcı ad:

Çekimli fiil:

•

Dil Bilgisi

Yazar Sıfat - fiil:

Kalıcı ad:

Çekimli fiil:

•

Çizer Sıfat - fiil:

Kalıcı ad:

Çekimli fiil:

•

(26)

Zarf-Fiil (Ulaç)

Zarf-Fiil Ekleri:

Çarpıcı bir konuşma yaparak dinleyicileri etkiledi.

“Yap” fiiline “-arak” zarf - fiil eki eklenerek yap- fiilinin cümlede zarf göreviyle kullanılmasını sağlamıştır.

Cümleye “zaman” anlamı katmıştır.

zarf-fiil durum anlamı katmış

Örnek 21

“Tanış” fiiline eklenen “-dığımda” zarf - fiil ekidir. Tanış- fiilinin cümlede zarf göreviyle kullanılmasını sağla- mıştır. Cümleye zaman anlamı katmıştır.

Onunla tanıştığımda ikimiz de üniversiteye yeni başlamıştık.

zarf-fiil zaman anlamı katmış

Örnek 22

“Ulaş” fiiline eklenen “-r ... -maz” zarf - fiil ekidir. Fiilin cümlede zarf göreviyle kullanılmasını sağlamıştır.

Cümleye “zaman” anlamı katmıştır.

Oraya ulaşır ulaşmaz beni arayın.

zarf-fiil zaman anlamı katmış

Örnek 23

Dil Bilgisi

3.

(27)

Aşağıdaki cümlelerde zarf fiiller kullanılmıştır. Zarf-fiileri bulalım, zarf-fiil eklerini ve cümleye kattığı anlamı boşluklara yazalım.

Etkinlik (Dil Bilgisi)

Zarf-Fiil: Kattığı Anlam: Ulaç Eki:

Bu filmi izleyince çok etkileneceksin.

•

Buz gibi sudan kana kana içtik.

•

Soruları çözüp sonra uyurum.

•

Tedbir alınmadan madenlerde çalışılmamalı.

•

Zavallı adamı öldüresiye dövmüşler.

•

Gözümün içine bakarak yalan söylüyorsun.

•

Konunun içeriğini anlamadan soruları çözmeyin.

•

(28)

Gidiyorum gurbeti gönlümde duya duya Ulukışla yolundan Orta Anadolu'ya İlk sevgiliye benzeyen ilk acı, ilk ayrılık Yüreğimin yaktığı ateşle hava ılık.

Gök sarı, toprak sarı, çıplak ağaçlar sarı...

Arkada zincirlenen yüksek Toros Dağları, Önde uzun bir kışın soldurduğu etekler Sonra dönen, dönerken inleyen tekerlekler...

Başını kaldırarak boşluğu dinliyordu.

Gökler bulutlanıyor, rüzgâr serinliyordu.

Serpilmeye başladı bir yağmur ince ince Son yokuş noktasından düzlüğe çevrilince.

Faruk Nafiz ÇAMLIBEL

Yukarıdaki şiirde kullanılan fiilimsileri bularak, aşağıda boş bırakılan uygun yerelere yazalım.

İsim - Fiil:

Sıfat - Fiil (Ortaç):

Bağ - Fiil (Ulaç):

HAN DUVARLARI

Etkinlik (Dil Bilgisi)

(29)

ÖĞRETMEN

Çocukların çantalarını alıp okula gelişlerini izlemek insana ayrı bir huzur ve- riyor. Gelir gelmez sınıfa çıkan da var, zilin çalmasını bekleyen de. Onlara her baktığımda çocukluğuma dönmek istiyorum; ancak onlar gelecek günlerimizin umutları. Şimdi onları yetiştirmeye gayret ediyorum. Bazılarının gözlerinde bil- giye susamış bakışlar, bazılarınınkinde de umutsuzluk. Gelecekte ülkeyi omuzla- rında yükseltenler onlar olacak. Bazıları doktor olacak, bazıları yazar, bazıları ise avukat. Kısacası onlar bizim umudumuz olacak.

Yukarıdaki yazının sözcüklerini değerlendirelim, aşağıda uygun olan yerlere yazalım.

Sıfat - Fiiller:

Adlaşmış Sıfat - Fiiller:

Fiilimsi Eki İle Kalıcı Ad Olanlar:

Çekimli Fiiller:

İsim - Fiiller:

Etkinlik (Dil Bilgisi)

(30)

Dil Bilgisi

(31)

Virgül (,)

Noktalama İşaret leri

Fırtınadan, rüzgârdan, kardan göz gözü görmüyordu.

Yukarıdaki cümlede virgül eş görevli sözcükleri ayırmak için kullanılmıştır.

Virgülün kullanım nedenini inceleyelim.

Örnek 24

Dün akşam Ankara'dan geldim, annemi ziyaret ettim.

Yukarıdaki cümlede virgül sıralı cümleleri ayırmak için kullanılmıştır.

Örnek 25

(32)

Aşağıda virgülün kullanımlarını örnekleyen cümleler ve virgülün kullanılma nedenleri verilmiştir. Cümleleri, uygun açıklamayla eşleştirelim.

a. Sessiz dereler, solgun ağaçlar, sarı güller geldi aklıma.

b. Bodrum'a yarın gideceğim, dedi.

c. Beyefendi, oğlunun geldiğini duyar duy- maz yerinden fırladı.

d. Mehmet Amca sabahları balkonda oturur, sabah kahvesini içerdi.

e. Atatürk’e, büyük kurtarıcımıza, şükranları- mızı sunuyoruz.

f. Bahçe kapısını açtı. Sermet Bey'e, — Bu anahtar köşkü de açar.

e. Evet, ben de sizinle geliyorum.

1. Sıralı cümleleri ayırmak için.

2. Ara sözlerin başında ve sonunda.

3. Tırnak içine alınmamış aktarmaların so- nunda.

4. Eş görevli sözcük ve sözcük gruplarını ayır- mak için.

5. Yüklemden uzak düşmüş öznelerden sonra.

6. Kendisinden sonraki cümleye bağlı olarak ret, kabul bildiren kelimelerden sonra.

7. Konuşma çizgisinden önce.

Noktalama İşaret leri

Yukarıdaki cümlede virgül (,) yanlış kullanılmıştır. Bağlaçlardan önce ve sonra virgül kullanılmaz.

Aşağıdaki cümlelerde virgülün yanlış kullanıldığı numaraları renkli kalemle yuvarlak içine alalım, nedeni- ni,cümlenin karşısına yazalım.

Komutan sabaha kadar uyumadı ve, erkenden kalkıp gitti.

Örnek 26

Murat Bey, yarın beni ararsa, burda yokum. ➙

1 2

•

1

Ben bugün derse geç kaldım, sen de, geç kalmışsın galiba. ➙

•

2

(33)

Yazım Kuralları

Büyük Harflerin Kullanımı

14 Mart tıp bayramı bütün sağlık kuruluşlarında törenlerle kutlandı. ➙

•

Türk Sanat Müziği konserine iki bilet aldım. ➙

•

Bu tatlının üstüne biraz Hindistan Cevizi koyarsan güzel olur. ➙

•

Kars'ın Ani harabelerinde cilalı taş devrine ait eserler bulundu. ➙

•

22 Mart, pazartesi günü işbaşı yapacağım. ➙

•

Küçük kıza kaymakam Akif bey sahip çıktı. ➙

•

Her yıl bu aylarda Budist rahipler Ganj Nehri'ne iner, ayin yaparlar.

Altı çizili isimlerden “Budist” din ismi “Ganj Nehri” ise ırmak ismi olduğu için büyük harfle başlamıştır.

Aşağıdaki cümlelerde bazı sözcüklerde büyük harflerin yazımı ile ilgili yanlışlık yapılmıştır. Yazım yanlışı olan sözcüklerin altını çizelim, doğrusunu cümlenin karşısına yazalım.

Örnek 27

(34)

Yazım Kuralları

10'ar kişiden oluşan turist kafileleri havaalanından otobüsle alındı.

•

Onaltılık notayla bestelenmiş bu şarkı.

•

Kağıt oyunlarından en çok elli biri severim.

•

Aynı maçtaki 3'ncü golünü penaltıdan attı.

•

Bu yıl okulumuza ikiyüzyirmi öğrenci almayı planlıyoruz.

•

Saat yirmi 30'da Afrika'daki doğal yaşamı anlatan bir belgesel yayınlanacak.

•

Yol yapımında tam yüz yetmiş beş ağaç kesildi.

Sayılar, ticari işlemler hariç her zaman ayrı yazılır.

Aşağıdaki cümlelerde sayıların yazımı ile ilgili yanlışlıklar yapılmıştır. Yanlış yazılan sözcüklerin altını çize- lim.

Aşağıdaki altı çizili bölümü inceleyelim.

Örnek 28

Sayıların Yazımı

(35)

Aşağıdaki cümlelerde yazımı yanlış olan sözcükler vardır. Bu sözcükleri bulalım. Yazım yanlışı hangi konuy- la ilgili ise o cümlenin numarasını uygun kutucuğa yazalım.

Etkinlik

Avrupa Orta çağda kilisenin etkisi altındaydı.

1.

Bütün gün kahvede oturup elli bir oynuyor.

5.

Aklısıra beni kandırıp malıma mülküme konacak.

3.

Yabancı gemiler boğazdan geçerken türk makamlarından izin alırlar.

7.

1970’li yıllarda Almanya’ya beşbin civarında Türk işçi göç etmiş.

2.

Sayın Doktor Ahmet Bey, bir sorununu size arzedecekmiş.

6.

Bu eserin baş kahramanı Feride adlı İstanbullu bir öğretmendir.

4.

Afganistan’ın Kuzeyinde şiddetli çatışmalar yaşanıyor.

8.

Hiçbirşey senin sağlığından daha önemli olmaz.

10.

Kardeşim bu yaz ingilizce kursuna gidecek.

9.

Otoparktaki “çıkış” tabelasını takip edelim.

11.

Büyük Harflerin Yazımı Sayıların Yazımı Birleşik Ayrı Yazım

(36)

Yazım Kuralları

(37)

Masal

AYŞE, FATMA, KUZULAR

Bir varmış, bir yokmuş... Bir koyun varmış. Bu koyunun iki tane kuzusu varmış. Birinin adı Ayşe, ötekinin adı Fatma. Koyun her gün otlamaya gider- miş. Bütün gün otlar, otlar sütle dolarmış. Akşam kapıya gelince:

‘‘Ayşe, Fatma kuzular! Açın kapıyı size meme vereyim.’’ dermiş. Ayşe ile Fatma da kapıyı açarlarmış, an- nelerini emerlermiş.

Koyunun komşusu bir kurt varmış. Bir gün bu kurt:

‘‘Gidip şu Ayşe ile Fatma’yı yiyeyim.’’ demiş. Gelmiş kapıya, kalın sesiyle:

‘‘Ayşe, Fatma kuzular! Açın kapıyı size meme vereyim.’’ demiş.

‘‘Senin sesin kalın sen bizim annemiz değilsin. Sana kapıyı açmayız.’’ demişler.

O zaman kurt gitmiş, bir kümesten yumurta çalmış, içmiş sesi incelsin diye...

Pertev Naili Boratav Aşağıdaki soruları yukarıdaki metne göre cevaplayalım.

Yukarıda anlatılan olayın gerçek hayatta gerçekleşmesi mümkün müdür?

Yukarıdaki metinde yer alan olağanüstü olayları yazalım.

Yukarıdaki parçanın ana düşüncesi nedir?

Yazma

1.

2.

3.

(38)

Destan

“Ayşe Fatma Kuzular” ve Oğuz Kağan Destanı 'nı inceledikten sonra destan ve masal türünü karşılaştıralım.

Destan - Masal Benzerlikleri Destan - Masal Farkları

Yazma

Bu çocuğun; ağzı ateş gibi kızıl, Gözleri ela, saçları ve kaşları kara idi.

Perilerden daha güzeldi.

Geldi ana göğsüne, aldı emdi sütünü.

İstemedi bir daha içmek kendi sütünü.

Pişmemiş etler ister, aş yemek ister oldu.

Ansızın dile geldi, söyler konuşur oldu.

Kırk gün geçtikten sonra yürür, oynaşır oldu!

Kurdun bileği gibi idi sanki bileği

Oğuz Kağan Destanı OĞUZ KAĞAN DESTANI

(39)

Kompozisyon

Konu:

(40)

Konu:

Kompozisyon

(41)

Şair - Yazar Köşesi

4 Ekim 1910’da Diyarbakır’da dünyaya geldi. Babası, Diyarbakır'da ticaret ve ziraatle uğraşan köklü Pirinçcizadeler ailesinden Bekir Sıtkı Bey; annesi, babasının amca kızı Arife Hanım'dır. Ailesi, ona “Hüseyin Cahit” adını verdi. Akrabaları “Pirinççioğlu” soyadını aldığı halde Soyadı Kanunu çıktığı yıl pirinç ekimin- den çok zarara uğrayan babası Bekir Sıtkı Bey, bu duruma kızarak “çiftçi” anlamına gelen “Tarancı” soya- dını almıştır.

Şiir yazmaya lise yıllarında başlayan Cahit Sıtkı’nın Fransız okullarında okumuş olmasının etkisiyle ilk şiirlerinde Fransız şairlerin üsluplarıyla benzerlikler görüldü...

Kimileri 'Muhit' ve 'Servet-i Fünun/Uyanış' dergilerinde yayımlanan ilk şiirlerini 1933 yılında yayımla- nan ‘‘Ömrümde Sükut’’ adlı kitapta topladı. ‘‘Otuz Beş Yaş’’ şiirinin, 1946’da, Cumhuriyet Halk Partisi’nin düzenlediği yarışmada birincilik kazanmasıyla ününü pekiştirdi ve Cumhuriyet Dönemi’nin önemli şairleri arasına girdi.

Sanat için sanat ilkesine bağlı kaldı. Ona göre şiir, kelimelerle güzel şekiller kurma sanatıdır. Vezin ve kafiyeden kopmamış; ama ölçülü veya serbest, her türlü şiirin güzel olabileceği inancını taşımıştır. Açık ve sade bir üslubu vardır. Çoğu gerçeğe bağlı olan mecazları, derin, karışık ve şaşırtıcı değildir. Uzak çağrı- şımlara ve hayal oyunlarına pek itibar etmemiştir. Zaman zaman bazı imaj ve sembollere başvurmuştur...

1953 yılında geçirdiği bir krizden sonra felç oldu. 1956'da devlet tarafından tedavi edilmesi için Viya- na'ya gönderildi ve orada vefat etti. Cenazesi Ankara'ya defnedildi.

CAHİT SITKI TARANCI

Memleket isterim

Gök mavi, dal yeşil, tarla sarı olsun;

Kuşların çiçeklerin diyarı olsun.

Memleket isterim

Ne başta dert, ne gönülde hasret olsun;

Kardeş kavgasına bir nihayet olsun.

Memleket isterim

Ne zengin fakir, ne sen ben farkı olsun;

Kış günü herkesin evi barkı olsun.

Memleket isterim

Yaşamak, sevmek gibi gönülden olsun;

Olursa bir şikâyet ölümden olsun.

Cahit Sıtkı Tarancı MEMLEKET İSTERİM

(42)

(43)

TEMA 2 - KAZANIMLAR

• Cümleden hareketle kelime ve kelime gruplarının anlamlarını çıkarır.

• Cümlede sebep-sonuç ilişkisini fark eder.

• Cümlede amaç-sonuç ilişkisini fark eder.

• Öznel ve nesnel yargıları ayırt eder.

• Paragrafın yapısını kavrar.

• Bildirme yazıları yazar.

• Yazısını bir ana fikir etrafında planlar.

• Yazım kurallarını kavrayarak, uygular.

• Noktalama işaretlerini amacına uygun kullanır.

• Cümlenin temel ögelerini ve özelliklerini kavrar.

• Cümlenin yardımcı ögelerini ve özelliklerini kavrar.

(44)

(45)

Samsun'a ayak basmış Kahraman bugün, Çayır, çimen yeşermiş zafer yolunda Davul zurna sesinde şahlanır düğün, Gönlüm coşup öter bir bahar dalında.

Ata'nın rüyasına gelincikler sun, Emek bahçelerinin güzel gülünü...

Biz sonsuz bir sabahtayız... O uyusun, Sevincimiz coşturur O'nun gönlünü.

Nasıl çıkmış bir sabah Samsun'dan yola, Dağlardan dağlara o zafer türküsü, Şahlanıp bayrak çekmiş her eski kola, Taze bir bahar açmış yurdun gözünü.

Al bayrağın Ankara Kalesi'nde hür, Dalgalanmakta altın bir çağa doğru, Yeni kahramanlar kol kol, boy boy yürür, Şu karlı dağlardaki bayrağa doğru.

Ceyhun Atuf Kansu

T EMA 2 - ATATÜRKÇÜLÜK

ŞU SONSUZ KOŞU

Aşağıdaki soruları yukarıdaki şiire göre cevaplayalım.

Yukarıdaki şiirin konusu nedir?

Yukarıda şiirin başlığı olan “Sonsuz Koşu” ile şair neyi kastetmiştir.

Şiirin son dörtlüğündeki “altın çağ” sözüyle kastedilen nedir?

1.

2.

3.

(46)

Sözcükte Anlam

Kelime Sayfası 1. muzaffer 2. kavuk 3. mağrur 4. telkin etmek 5. gönenç 6. uygarlık 7. kulak vermek 8. tayin etmek 9. kooperatif 10. tekke 11. taşlama 12. irade 13. aşar 14. halife

Aşağıdaki defterin birinci sayfasında kelimeler, ikinci sayfasında ise anlamları verilmiştir. Sözcükler ve an- lamlarını oklarla eşleştirelim.

Anlam Sayfası a. Medeniyet.

b. Birini dikkatle dinlemek.

c. Bir duyguyu düşünceyi aşılamak.

d. Tarikat üyelerinin ibadet yeri.

e. Yarım küre şeklinde başlık.

f. Rahat, bolluk içinde yaşamak.

g. Zafer kazanmış.

h. Alaylı halk şiiri.

ı. Tarım ürünlerinden alınan vergi.

i. Kararlaştırmak, atamak.

j. Osmanlı padişahlarının unvanı.

k. Üreticilerin kurdukları birlik.

l. Gururlu.

m. Bir şeyi yapıp yapmamaya karar verme.

Aşağıdaki sözcükleri anlamına uygun olarak cümle içinde kullanalım.

Sözcük: Sanat Cümlem:

Sözcük: Muzaffer Cümlem:

Sözcük: Kulak vermek Cümlem:

Sözcük: İrade Cümlem:

Sözcük: Halife Cümlem:

(47)

Aşağıdaki bulmacayı numaralı açıklamaya göre dolduralım.

1. Savaşta yararlık gösteren kimse, yiğit.

2. Kurtuluş Savaşı'nın halk tarfından kurulan ilk savunma kuruluşu.

3. En yüksek askeri rütbe.

4. Atatürk'ün mezarının bulunduğu anıtsal yapı.

5. Bir ülkede hükümdarın, sultanın, padişahın egemen olması.

6. Medeniyet.

7. Millet

8. Atatürk'ün doğduğu şehir adı.

9. Bir ülkedeki yurttaşların bütünü.

10. Sınır

11. Bir asker topluluğunun başı (komutan)

Sözcükte Anlam

1

7 5

6 8

4 3 2

10 9

11

(48)

Sözcükte Anlam

Nesnel Yargılı Cümle

3 Mart 1924 yılında çıkarılan yasayla halifelik kaldırıldı.

Öznel Yargılı Cümle

Örnek 1

Yukarıdaki cümlede anlatılan düşünce kanıtlanabilir, bu nedenle cümle nesnel yargılıdır.

Örnek 2

Yukarıdaki cümlede anlatılan düşüncenin kanıtlanma imkânı yoktur, bu düşünce kişiden kişiye göre değiş- tiği için öznel yargılıdır.

Sanat, insanlar arasında iletişimi sağlayarak barışa katkı sağlar.

(49)

Cümlede Anlam

Aşağıdaki cümleleri öznellik - nesnellik açısından değerlendirelim cümlenin anlam özelliğini tablodaki uy- gun bölüme işaretleyelim.

Aşağıdaki resimleri karşılayan kelimelerin de içinde olduğu öznel ve nesnel cümleler yazalım.

Cümleler Öznel Nesnel

Yaşlı doktorlar hastalıkların tedavisinde daha başarılılar.

Yazar son romanında köy insanlarının hayatlarını anlatmış.

İngiltere'nin kuzeyinde çok sayıda göçmen yaşıyor.

Türkiye'nin su kaynakları hızla tükeniyor.

Roman diğer türlerden daha çok ilgi görüyor.

Özgür yaşamak, keyifli yaşamaktan değerlidir.

Tarım alanları bilinçsizce yok ediliyor.

Her yıl tarım alanlarına binlerce konut yapılıyor.

Bin bir emekle üretilen domatesleri pazarda satıyor.

Öznel Cümle: Nesnel Cümle:

(50)

Amaç - Sonuç Cümleleri:

Cümlede Anlam

Aşağıdaki cümleleri amaç - sonuç anlamı ifade edip etmedikleri bakımından inceleyelim. Amaç anlamı ku- ran sözcükleri cümlenin karşısına yazalım.

Aşağıda karışık olarak verilen yapıları amaç - sonuç ifade edecek şekilde oklarla birleştirelim.

Ordunun ihtiyaçlarını karşılamak için halktan yardım istedik. ➙ Ordunun ihtiyaçlarını halka bildirmek üzere bir heyet oluşturduk. ➙

a. erkenden evden çıktım.

b. komşularımızla cuma günleri toplanırdık.

c. seyahat etmeye karar verdim.

d. her gün çalışıyordu.

e. para biriktirdim.

f. otelden rezervasyon yaptırdım.

1. Yarışmayı kazanmak için 2. Yeni kıyafetler alırım diye 3. Arkadaşımla buluşmak üzere

4. Apartman sorunlarını konuşmak için 5. Yeni yerler keşfetmek için

6. Tatil yapmak amacıyla

Yukarıdaki cümlede amaç anlamı “için” sözcüğüyle sağlanmış.

Örnek 3 Ormanlık alanların korunması için daha etkili tedbirler alındı.

Amaç Sonuç

(51)

Cümlede Anlam

Sebep - Sonuç Cümleleri

Sen geldin diye yemyeşil oluverdi ağaçlar.

Örnek 4

Neden Sonuç

Aşağıdaki cümlelerde amaç - sonuç anlamı taşıyanların sonuna “amaç”, neden - sonuç anlamı taşıyanların sonuna “neden” yazalım.

1. Okuma yazma oranını artırmak için kurslar düzenleniyor. ➙ 2. Tiyatro eğitimi almak için Fransa'ya gitti. ➙ 3. Toplu ulaşım özendirilmediği için trafik sorunu çözülemiyor. ➙ 4. Hafta sonu sana yardımcı olurum diye gelmiştim. ➙ 5. Bu insanların dillerini bilmediğimden onlarla anlaşamadım. ➙ 6. Evden geç çıktın, metroyu kaçırdık. ➙

Aşağıdaki konuşma balonlarının içindeki cümlelerin neden - sonuç anlamı taşıyıp taşımadığına bakalım.

Taşıyorsa sebep ilgisi kuran sözcüğü yuvarlak içine alalım.

Konuları tekrar etmediği için sınav- larda başarılı olamıyor.

Ders çalışmaktan çok sıkıldığımdan, konu tekrarı yapamıyorum.

Yukarıdaki cümlede ağaçların yeşermesinin nedeni olarak birinin gelmesi gösteriliyor, bu nedenle cümle sebep - sonuç cümlesidir.

(52)

Cümlede Anlam

Aşağıdaki cümlelerde koşul anlamı taşıyanların sonuna (✓) işareti koyalım.

1. Ahmet Ümit'in kitabını okursan seveceğinden eminim. ( ) 2. O kadar duyarlıysan evinde bir kedi besle. ( ) 3. İstanbul'a her geldiğinde bize de uğrar. ( ) 4. İki saat sonra buluşmak üzere ayrıldık. ( )

Koşul (Şart) Cümleleri

Yukarıdaki cümlede koşul anlamı “-sa” ekiyle sağlanmıştır.

Örnek 5 Konuşursam yer yerinden oynar.

Koşul Sonuç

Aşağıdaki cümleleri barındırdıkları anlam açısından inceleyelim. Anlam özelliğini tabloya işaretleyelim.

Cümleler Amaç

Sonuç

Neden

Sonuç Koşul

Başaramama korkusuyla gece gündüz çalışıyorum.

Yaz aylarında gitmek için bahçeli bir ev aldı.

Şiddetli soğuklardan elleri iyice yıpranmıştı.

Haksızlıklara karşı çıktı diye ülkesinden sürüldü.

Buraya gelince ne demek istediğimi anlayacaksın.

Bakmayı bilirsen olayların ardını görürsün.

Ankara'ya gitmek üzere hızlı trenden bilet aldım.

Kirasını alamadığı için dava açmış.

(53)

Etkinlik (Cümlede Anlam)

Aşağıdaki kutuların içine istenilen anlam özelliklerini taşıyan cümleler yazalım.

Öznel Cümleler

•

Nesnel Cümleler

•

Neden - Sonuç Cümleleri

•

Koşul (Şart) Cümleleri

•

Amaç - Sonuç Cümleleri

•

(54)

Cümlede Anlam

(55)

Dil Bilgisi

Cümlenin Ögeleri

Yüklem

Dolaylı Tümleç

Zarf Tümleci Özne

Yüklem

Nesne

Belirtili Nesne Belirtisiz Nesne

Yukarıdaki tablolar boş bırakılmıştır. Tabloların üstünde yazan ögeyi bulmak için yükleme sorulan soruları öğrendikçe tobloya yazalım.

1.

(56)

Dil Bilgisi

Aşağıdaki cümlelerin yüklemlerini bulalım, yüklemin özelliğini (fiil, isim tamlaması, sıfat tamlaması...) yu- karıdaki örneklerde olduğu gibi yüklemin altına yazalım.

Aziz Nesin'in öykülerini çok beğendim.

•

Arda Turan'ın başarıları hepimizi mutlu etti.

•

Kanuni Sultan Süleyman yaptırmış bu Camiyi.

•

Sen her zamanki gibi duygularının esirisin.

•

Ünlü yönetmenin evi bir vadinin ortasındaydı.

•

Terk etmedi hiçbir zaman sevdan beni.

•

Annemden bize kalan tek şey bu ahşap evdi.

Örnek 7

Üç gün boyunca Uludağ'a kar yağdı.

Örnek 6

Yüklem (fiilden oluşmuş.)

Yüklem (tamlamadan oluşmuş.)

Yukarıdaki cümleyi yargıya bağlayan, anlamı tamamlayan “yağdı” fiili cümlenin yüklemidir.

Yukarıdaki cümlede “bu ahşap ev” tamlaması ek fiil olarak yüklem olmuştur.

(57)

Dil Bilgisi

Özne

Oktay Rıfat, Melih Cevdet "Sesimiz" adlı dergiyi çıkarırlar.

Örnek 8

Özne

Yükleme ➙ çıkaran “kim” sorusunu sorduğumuzda özneyi buluruz.

Yeni satın aldıkları arabanın rengi, limon sarısıymış.

Örnek 9

Özne

Yükleme ➙ limon sarısı olan “ne” sorusunu sorduğumuzda özneyi buluruz.

Yüklem

Aşağıdaki cümlelerin öznelerini bulalım, özneyi sözcüğün altına yazalım.

Okulun başarısı geçen yıla göre bu yıl biraz arttı.

•

Ülkemize gelen turistler hayal ettikleri gibi bir tatil yaptılar.

•

Bu işin iç yüzünü yeni fark ettim.

•

Üniversiteler yüzyıllardan beri bilim üreten kurumlardır.

•

Türkiye jeopolitik konumundan dolayı bir sınırlar ülkesidir.

•

2.

(58)

Dil Bilgisi

Aşağıdaki sözcük ve sözcük gruplarını özne olacak şekilde cümle içinde kullanalım.

“Güzel şehir”

Cümle:

•

“Kış masalı”

Cümle:

•

Aşağıdaki cümlelerin özne ve yüklemlerini bulalım.

Acı sularda kaldı bütün umudum.

•

Bu yolun sonu büyük bir ormana çıkıyormuş.

•

Dalgalı bir denizde o beyaz martı ıssız kanatlarını çırpar yorgun argın.

•

“Caddeler”

Cümle:

•

Aşağıdaki cümlelerden özne veya yüklemi yanlış gösterilenlerin sonuna (✗) doğru gösterilenlerin sonuna (✔) işaretini koyalım. Yanlış olanların doğrusunu bulalım.

Çankaya'da Cumhuriyet'in ilanından sonra bir okul açılmıştı. ( )

•

Özne Y.

Atatürk, köşkün çevresindeki bu okulu ziyaret etmişti. ( )

•

Y.

Özne

Ben gittiğimde dükkanda kimse yoktu. ( )

•

Özne Y.

Okul tatil olunca ailece Altınoluk'taki yazlığa gideceğiz. ( )

•

(Biz: Gizli Özne) Y.

(59)

Dil Bilgisi

Belirtli Nesne Belirtisiz Nesne

Nesne

Örnek 10 Ben / Sınava hazırlanması için ona kitap aldım.

Belirtisiz Nesne Y.

Gizli Özne

Yükleme sorulan “ne” sorusunun cevabı olan “kitap” belirtisiz nesnedir.

Aşağıdaki tabloda verilen cümlelerin nesnelerini ve nesneyi bulduran soruları tablodaki boşluğa yazalım.

Cümleler Nesne Çeşidi Sorulan Soru

Çoktan anlamıştım beni terk ettiğini.

Yapraklarını topluyor rüzgar eteklerime.

Askerler esirleri ülkelerine teslim etti.

Korku biriktiriyor zaman avuçlarında.

Ders anlatışına hayrandık hepimiz.

Atatürk, son nefesini burada vermiş.

Öğretmenmiz, buralardan bir ev almış.

Yükleme sorulan “neyi” sorusunun cevabı olan “bu dereleri” belirtili nesnedir.

Örnek 11 Karadeniz halkı bu dereleri çok seviyor.

Y.

Özne Belirtili Nesne

3.

(60)

Etkinlik (Dil Bilgisi)

Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı)

Yükleme sorulan “kimden” sorusuna cevap olan “babasından” sözcüğü dolaylı tümleçtir.

Boğaçhan, babasından yardım istedi.

Örnek 12

Yüklem Dolaylı T.

Türk beyleri, orduları kıraç topraklara sürdü.

Örnek 13

Dolaylı T.

Yükleme sorulan “nereye” sorusuna cevap olan “kıraç topraklara” sözcüğü dolaylı tümleçtir.

Yüklem

Aşağıda dolaylı tümleçleri doğru gösterilen cümlelerin sonuna (D) yanlış gösterilen cümlelerin sonuna (Y) koyalım. Yanlış gösterilen cümledeki doğruyu bulalım.

Hacı Kalfa yıllardan beri bu evde anneme yardım eder. ( )

Atataürk'ün emriyle bütün birlikler İzmir'e girdi. ( )

Garla iskele arasındaki geniş alanda otobüsler durur. ( )

Dumlupınar'da düşmanın büyük bir kısmı yok edildi. ( )

•

D.T.

4.

(61)

Dil Bilgisi

Zarf Tümleci (Zarf Tamlayıcısı)

Aşağıdaki tabloda verilen cümlelerin zarf tümleçlerini bulalım, zarf tümleçlerini bulmak için sorduğumuz soruları birlikte cümlenin altına yazalım.

Askerler akşamüstü köyden ayrıldı.

•

Gürül gürül akar Karadeniz'de dereler.

•

Akşama kadar ders çalıştım.

•

Film ekibi iki gün önce buradan ayrıldı.

•

Dün akşam annem çok sinirliydi.

•

Zarf tümleci:

Sorulan soru:

Yükleme sorulan ne zaman sorusunun cevabı olan “hafta sonu” sözcük grubu zarf tümlecidir.

Hafta sonu dershanenin sınavı varmış.

Örnek 14

Z.T. Yüklem

5.

(62)

Etkinlik (Dil Bilgisi)

Aşağıdaki cümlelerde altı çizili olan sözcüklerin, cümlenin hangi ögesi olduğunu karşısına yazınız.

Aşağıdaki cümlelerin ögelerini bulalım, cümlenin altına yazalım.

Sabahları ailece kahvaltı yapardık. ( )

Ben ve kardeşim sabahları seviyoruz. ( )

Herkes yemekten sonra aşağı insin. ( )

Bütün eşyaları aşağıya taşımalıyız. ( )

Yazarın romanları İngilizce, Rusça gibi birçok dile çevrilmiş. ( )

19 Mayıs Gençlik ve Spor Bayramı'nda bir şiir okudu. ( )

Bu otobüs Aksaray'dan geçer mi? ( )

Aynı kadına dün Bakırköy pazarında rastladım. ( )

Gönlümün esrarını, kader semaya yazmış. ( )

Yaz gelince Körfez'in tatil kasabaları birden canlandı. ( )

•

Ayakkabı giyerken çekecek kullanmalısın.

•

Türkiye'nin su kaynakları hızla tükeniyor.

•

Ülkemiz çağdaş, ileri bir devlet niteliğine kavuştu.

•

Her yaz ülkemizin güney bölgelerinde ormanlar yanıyor.

•

Çevreciler, Türkiyede'ki kuraklığa dikkat çekmek için toplantılar düzenledi.

•

Dil Bilgisi

(63)

Etkinlik (Dil Bilgisi)

Aşağıdaki cümlelerin ögelerinden bazıları yanlış gösterilmiştir. Yanlış gösterilen ögeleri belirleyelim, doğru- sunu bulup, yazalım.

Aşağıdaki cümlelerin ögelerini bulalım, o ögenin altına ögeyi bulmak için sorduğumuz soruyu yazalım.

Bugün bütün arkadaşlarımı, mezuniyetimizi kutlamak için bizim eve davet edeceğim.

•

Özne

Dalgalı denizde o beyaz martı ıssız kanatları çırpar yorgun argın.

•

Özne B.li Nesne

B.li Nesne Y.

Y.

D.T.

Annem bütün geceyi uykusuz ve rahatsız geçirdi.

ÖgeSorulan soru

İnsanoğlu her dönemde bir yerden başka yere göç etmiştir.

Çocukluğum Büyük adada bir masal gibi geçti.

(64)

Etkinlik (Dil Bilgisi)

Aşağıdaki cümleleri ögelerine ayıralım, bulduğumuz ögeleri aşağıdaki öge kutularına yazalım.

1. Bu haberleri sabah radyodan dinledim.

2. Soruları hazırladıktan sonra yanlışlarını fark etti.

3. Anadolu konukseverliğinin kökleri tarihin derinliklerindedir.

4. Konuk odalarında, konukların önüne dizi dizi yemekler gelir.

5. Ortalık iyiden iyiye karardı.

6. Bu şehirde seninle çok mutlu oldum.

7. Yavaş yavaş körfezin içine sokuluyoruz.

8. Geçen hafta iki kitap okudum.

Dolaylı Tümleçler 1.

2.

3.

4.

5.

B.li Nesne 1.

B.siz Nesneler 1.

Yüklemler 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Özneler 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Zarf Tümleçleri 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

(65)

Etkinlik (Dil Bilgisi)

Aşağıdaki dizelerin ögelerini bulalım.

Geniş, siyah gölgesi hayatımı kaplayan,

Tepemde kanat germiş bir kartaldır yalnızlık (Cahit Sıtkı Tarancı)

•

Gemi yüzü görmeyen bir limanın hüznünü

Kimsesiz gönlüm kadar hiçbir gönül duymadı.

(Cahit Sıtkı Tarancı)

•

Gönlüm uçmak dilerken semavi ülkelere;

Ayağım takılıyor yerdeki gölgelere...

(Necip Fazıl Kısakürek)

•

İşte zamanın karanlığı, gece gibi,

Geçer bir gölge komadan.

(Fazıl Hüsnü Dağlarca)

•

Bir ışık bir kelebek biraz çiçek biraz kuş

Yeni bir ülke yüzün ellerimde kaybolmuş.

(Erdem Beyazıt)

•

(66)

Dil Bilgisi

(67)

Paragraf ta Anlam

Anlatım Biçimleri

Öyküleme (Öyküleyici Anlatım)

Betimleme (Betimleyici Anlatım)

Tartışma (Tartışmacı Anlatım)

Açıklama (Açıklayıcı Anlatım)