17-21 Ekim 2005
S›¤ac›k Körfezi Depremleri:
Ege Bölgesi’nde a¤›rl›kl› olarak normal fay sis-temleri etkin ve bölgenin do¤u-bat› uzan›ml› graben sistemleri (Gediz ve Büyük Menderes grabenleri gi-bi) bunun sonucu. Ancak, bölgedeki kuzey-güney aç›lma deformasyonunun bir sonucu olarak yanal (do¤rultu at›ml›) fay sistemleri özellikle deniz içinde y›k›c› depremler oluflturabilecek kabiliyete sahip (fie-kil 1-B). Bunlar›n baz›lar› da karasal kesimlerde bu-lunmakta. Bir baflka deyiflle, Ege bölgesi’nin güney-do¤uya kaç›fl hareketi bölgede hem yanal at›ml› fay-lar› (Ege denizi içinde) hem de açilma sistemini tem-sil eden normal faylar› oluflturmufl bulunuyor.
S›¤ac›k Körfezi (Seferihisar-‹zmir) civar›nda alet-sel dönemdeki (1960 sonras›) ilk deprem 6 Kas›m 1992 Do¤anbey-Seferihisar depremiydi (bkz. fiekil 2-A, Tablo 1). Sismik moment büyüklü¤ü Mw=6.0 olan ve 13 km derinde meydana gelen deprem, sa¤ yönlü do¤rultu at›ml› bir k›r›lma mekanizmas›na sa-hipti ve büyük olas›l›kla Do¤anbey Fay› üzerinde oluflmufltur. Bölgedeki yanal at›ml› aktivitenin ilk ka-n›t› olan bu depremden sonra 10 Nisan 2003 tari-hinde yine yanal at›m özelli¤ine sahip orta büyüklük-te (Mw=5.7) bir sars›nt› daha meydana geldi. Yeryü-zünden 8 km derinde oluflan deprem bir öncekine göre daha kuzeyde ve paralel bir fay sistemi (Seferi-hisar Fay›) üzerinde oluflmufltu. Bu iki deprem Sefe-rihisar bölgesinde birbirine paralel yanal at›ml› fay sistemlerinin günümüzde aktif ve y›k›c› depremler oluflturabilecek kabiliyete sahip olduklar›n› gösterdi.
Bölgedeki yanal at›ml› sistem sadece S›¤ac›k Körfezi’nin do¤usunda de¤il, 17 Ekim 2005 tarihin-de peflpefle gelen 3 tarihin-depreme ait k›r›lma mekanizma-s› çözümlerinin de gösterdi¤i gibi bat›mekanizma-s›nda da etkin (fiekil 2-A, B). ABD Jeolojik Araflt›rmalar Dairesi (USGS) ve Harvard Üniversitesi taraf›ndan yay›nla-nan h›zl› çözümlerde 17 Ekim günü meydana gelen ilk iki (fiekil 1-A'da a ve b: gri renkli) depremin yer-leri ve kaynak mekanizmas› çözümyer-leri birbirine pa-ralel iki sa¤ yanal at›ml› fay›n hareket etti¤ini
gös-termektedir. Karada görülen ana fay sistemleri d›-fl›nda özellikle S›¤ac›k Körfezi içinde geliflmifl olan daha küçük ölçekli faylar ‹stanbul Teknik Üniversite-si ile MTA taraf›ndan yap›lan ortak çal›flmalarda or-taya ç›kar›ld›. Artç› depremlerin belirli dar bir
bölge-de meydana gelmeyip körfezin içine da¤›lm›fl olma-lar› bu fayolma-lar›n ana deprem sonras›nda çok küçük öl-çekte de olsa hareket etti¤ini gösteriyor. Önemli bir rastlant›ysa EGELADOS Projesi kapsam›nda 7 Ekim 2005 günü Do¤anbey Köyü'ne (Seferihisar) yerlefl-tirdi¤imiz deprem kay›t istasyonunun bölgedeki tüm depremleri flu anda kay›t etmesi ve projenin ilerleyi-fli s›ras›nda bu istasyondan önemli bilgiler al›nabi-lmesi. S›¤ac›k körfezi depremlerinin öncesi, an› ve sonras› çok duyarl› olarak oldukça yak›n mesafeden kaydedildi. Proje, Ege ve Yunanistanda’ki di¤er dep-remlerin de bu do¤rultudaki kay›tlar› faylanma me-kanizmalar›n›n detayl› tan›m› için önemli veriler su-nacak.
17 Ekim'deki deprem serisinden sonra do¤al olarak sismik aktivitede azalma meydana geldi. An-cak, bu azalma hiç bir zaman daha sonra önemli bir depremin olmayaca¤› anlam›na gelmez. Öyleki, 20-21 Ekim günü gece yar›s› yine orta ölçekli bir dep-rem daha meydana geldi. Birbirine yak›n büyüklük-lerdeki bu depremlerin yerleri, depremlerin farkl› fay parçalar› üzerinde oldu¤unu gösteriyor. Peflpefle gelen bu yak›n depremlerin birbirini tetikledi¤i dü-flünülebilir. Çünkü bir deprem meydana geldikten sonra çevresindeki belirli bir bölgeye gerilim yükle-mesi yapar. Ancak bu alan depremin büyüklü¤üyle iliflkili ve hareket eden fay›n yak›n çevresini öncelik-le etkiliyor. Dolay›s›yla bir depremin fay boyundan (uzunlu¤undan) daha uzaktaki bir depremi tetikleme olas›l›¤› yok. Örne¤in, ne Pakistan gibi onbinlerce
‹zmir Depremleri
fiekil 1. (A): EGELADOS Projesi kapsam›nda Ege Denizi ve çevresine yerlefltirmesi planlanan deprem kay›tç›lar›n›n (sismograflar›n) lokasyonlar›. Sar› da-ireler deniz içine yerlefltirilecek OBS (Ocean Bottom Seismograph) lokasyonlar›n› di¤er iflaretler ise kara istasyonlar›n› temsil etmektedir.
(B): Ege Denizi ve çevresinin basitlefltirilmifl tekto-nik haritas› (Taymaz ve di¤., 1991)
(C): EGELADOS Projesi kapsam›nda bat› anadolu k›-y› fleridine 6–18 Ekim 2005 yerlefltirilen deprem kay›t istasyonlar›n›n konumlar›.
Ege Denizi ve çevresine iliflkin en detayl› sismolo-ji araflt›rmas› Ekim 2005 tarihinde bafllad› ve Haziran 2008'e kadar devam edecek. EGELADOS ad› verilen bu proje bugüne kadar bölgeye yerlefltirilen en kap-saml› deprem kay›tç› (sismograf) a¤›na sahiptir. Ruhr Üniversitesi (Bochum, Almanya), Hamburg Üniversi-tesi (Almanya) GeoForschungsZentrum (Potsdam, Al-manya), ‹stanbul Teknik Üniversitesi, Selanik Üniver-sitesi (Selanik, Yunanistan) ve Girit Teknik Üniversi-tesi (Girit, Yunanistan) ile Atina (Yunanistan) Ulusal Gözlemevi taraf›ndan ortaklafla yürütülecek bu dev projede yaklafl›k 60 adet yüksek örneklemeli
genifl-bant deprem kay›tç›s› karaya yerlefltirilirken, 30 adet OBS (Ocean Bottom Seismograph) tipi kay›tç› ise Ege Deniz içine yerlefltirilecektir (fiekil 1-A). Projenin tüm maddi giderleri Almanya Ulusal Araflt›rma Kurumu (DFG) taraf›ndan karfl›lanmaktad›r. Yaklafl›k iki y›l boyunca toplanacak deprem verileri ile,
• Bölgenin genifl ölçekte, elastik ve anelastik özellikleri yüksek çözünürlükte modellenebilecek,
• Deprem dalgalar›n›n yay›n›m›n›n say›sal model-lemesiyle küçük ölçekteki yap›lar belirlenebilecek,
• Büyük ve küçük depremler aras›ndaki iliflkiler uzay ve zaman boyutunda incelenebilecek,
• Orta ve büyük depremlerin k›r›lma mekanizma-lar› belirlenebilecek,
• Belirli bölgelerde yo¤unlaflan depremlerin özel-likleri araflt›r›labilecek,
• Ege Bölgesi'nin derinlerindeki yap›lar›n visko-zite, plastiklik ve k›r›lma dayan›m› gibi özellikleri an-lafl›labilecektir (fiekil 1-B).
Yaklafl›k 90 adet deprem kay›tç›s›ndan 9 tanesi Seferihisar-Dalaman k›y› fleridine, projenin Türki-ye’deki yürütücüsü Prof. Dr. Tuncay Taymaz kontro-lünde 6–18 Ekim 2005 tarihleri aras›nda 2 Türk (Arafl. Gör. Dr. Onur Tan, Arafl. Gör. Yük. Müh. Seda
Uluslararas› EGELADOS Projesi
kilometre uzaktaki depremin Türkiye'deki faylar›, ne de Seferihisar'daki depremlerin Marmara'daki siste-mi etkilemesi mümkün. Ayr›ca Günefl veya Ay tutul-malar›yla depremler aras›nda da do¤rudan bir iliflki yoktur. Her y›l dünyan›n çeflitli yerlerinde Ay ve Gü-nefl tutulmalar› olmakta, ancak dünya genelinde meydana gelen y›ll›k orta ve büyük deprem say›s›
bundan çok daha fazla. Ayr›ca, tutulma bölgeleriyle depremlerin meydana geldi¤i yerler çok farkl›. Ne yaz›k ki, sismoloji bilimi üzerinde çok fazla çal›flma yap›lmas›na karfl›n depremlerin do¤as›n› tam olarak anlayabilecek bir seviyeye henüz eriflilebilmifl de¤il. Aletsel kay›tlar›n bafllad›¤› 1960'l› y›llardan bugüne kadar önemli geliflmeler sa¤lansa da bir depremin nerede ve ne zaman olaca¤› konusunda henüz
sa¤-l›kl› bir bilgimiz yok. Çünkü, yeralt› bir noktadan di-¤erine de¤iflken bir yap› gösterir ve insano¤lu henüz kilometrelerce yol katederek yer alt›na inip direkt gözlem yapamamakta. Tüm bilgiler ikincil yolla (deprem kay›tlar›, yer kabu¤una göre çok s›¤ kalan sondajlar, yapay patlatma kay›tlar›, yer alt›ndan ge-len lav gibi malzemelerin incege-lenmesi vb.) toplana-bilmekte.
Milyonlarca y›l önce bafllayarak günümüzde de devam eden Avrasya-Arabistan-Afrika levhalar›n›n birbirleriyle etkileflimi, ülkemizin ve çevresinin fay sistemleriyle bir a¤ gibi sar›lmas›na neden olmufl. Bu nedenledir ki ülkemizin tamam› deprem tehditi alt›nda. Ülkenin belirli bölgesi ve orada yaflayanlar di¤erlerine oranla daha az m› önemli? Her bölgede her an önemli bir deprem olabilir ve sa¤l›ks›z yap›-laflman›n bir sonucu olarak da can ve mal kayb›na neden olabilir.
T u n c a y T a y m a z , O n u r T a n ,
S e d a Y o l s a l
‹TÜ, Maden Fakültesi Jeofizik Müh. Bölümü, Sismoloji Anabilim Dal›
Kaynaklar:
Emre, Ö. ve ark., 2005. ‹zmir ve Yak›n Çevresinin Diri Faylar› ve Deprem Potansiyeli. MTA Rapor No: 10754.
Ocako¤lu, N., Demirba¤, E. ve Kuflçu, ‹., 2004. Neotectonic structu-res in the area offshore of Alaçat›, Do¤anbey and Kufladas› (western Turkey): evidence of strike-slip faulting in the Aegean extensional province. Tectonophysics, 391, 67-83. fiaro¤lu, F., Emre, Ö., ve Kuflçu, ‹., 1992. Türkiye Diri Fay Haritas›,
1:2,000,000 ölçekli, MTA, Ankara.
Taymaz, T., 1990. Earthquake Source Parameters in the Eastern Me-diterranean Region, Doktora Tezi, 265 sayfa, Cambridge Üni-versitesi, ‹ngiltere.
Taymaz, T., Jackson, J.A. ve McKenzie, D., 1991. Active tectonics of the north and central Aegean Sea, Geophys. J. Int.,106,433-490.
Tablo 1. ‹zmir ve civar›nda meydana gelmifl olan baz› depremlerin parametreleri
Depremlerin olufl zamanlar› (Greenwich) ve lokasyonlar› ISC (International Seismological Center) ve USGS (US Geological Survey), Harvard-CMT kataloglar›ndan, Taymaz ve di¤. (1991) ve Tan, O. ve Taymaz, T. (
2001, 2003)’den al›nm›flt›r. fiekil 2. (A): ‹zmir ve çevresinde meydana gelmifl
depremlerin faylanma mekanizmalar›. Mavi noktalar 1964-2005 y›llar› aras›nda meydana gelmifl dep-remleri (ISC, M>3.0) temsil eder. 1992, 2003 ve 2005 depremlerinin odak küreleri sa¤ yönlü do¤rul-tu at›ml›, di¤erleri normal faylanma mekanizmalar›-na sahiptir. Odak kürelerinin üzerinde depremin ta-rihi, alt›nda ise merkez (odak, k›r›lma noktas›) de-rinli¤i (km) ve sismik moment büyüklü¤ü (Mw) ve-rilmifltir. Topo¤rafya için 2004 y›l›nda yay›nlanan yüksek çözünürlüklü (~90 metre) NASA-SRTM veri-si kullan›lm›fl. Siyah çizgiler aktif faylar› temveri-sil eder (fiaro¤lu ve di¤., 1992).
(B): Seferihisar depremleri ve 17-21 Ekim tarihlari aras›nda meydana gelen artç› sars›nt›lar. Deprem lokasyonlar› ve büyüklükleri BÜ-Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araflt›rma Enstitüsü'nden al›nm›flt›r. K›r-m›z› y›ld›zlar 5.0'dan büyük depremleri, siyah çizgi-ler Emre ve di¤. (2005) taraf›ndan belirlenen aktif faylar› gösterir. GF: Güzelbahçe Fay›, SF: Seferihi-dar Fay›, ‹F: ‹zmir Fay›, TF: Tuzla Fay›. (C): ‹zmir ve çevresinin Landsat-7 uydusundan al›-nan yüksek çözünürlükteki (~15 m) görüntüsü ve aktif faylar›n konumlar›.
Yolsal) ve 2 Alman (Dr. Kurt Wylegalla, Urs Kind) araflt›rmac› taraf›ndan yerlefltirildi. Proje kapsam›n-daki di¤er deprem istasyonlar› ile belirli bir do¤rultu üzerinde olan istasyonlar›n yer seçimi detayl› olarak belirlendi. Yüksek yo¤unluktaki yerleflim yerlerinden uzak köylerdeki sessiz ve korunakl› mekanlara yerlefl-tirilen istasyonlar kendilerine ulaflan tüm deprem dal-galar›n› kay›t etmeye bafllam›fl bulunmaktad›r. Do-¤anbey (Seferihisar), Atburgaz› (Söke), Bafa (Mu¤la), Fesle¤en Köyü (Milas), ‹slamhaneleri Köyü (Bodrum), Esentepe Köyü (Gökova), Mesudiye Köyü (Datça), K›-z›lkaya Köyü (Dalaman) ve Selimiye Köyü (Bozburun) mevkilerine yerlefltirilen bu istasyonlar projenin do¤u s›n›r›n› oluflturmaktad›r (fiekil 1-C). Portatif
(tafl›nabi-lir) özellikteki bu istasyonlar alg›lay›c› (sismometre), bilgisayar destekli kay›t ünitesi (sismograf) ve aküden oluflmaktad›r. GPS (Global Positioning System) ante-ni sayesinde dünya etraf›nda yörüngede bulunan uy-dulardan zaman ve istasyonun yer bilgisini alabilmek-tedirler (bkz. foto¤raflar). Depremin yerinin ve zama-n›n çok iyi bilinmesi, zaman bilgisinin çok hassas öl-çülmesiyle mümkündür. ‹stasyonlarda kullan›lan stan-dart aküler elektrik kesintilerine karfl› kay›tç›y› 1-2 hafta besleyebilmektedir. Sismometreler ise çok has-sas ve hareket edebilen küçük m›knat›s sisteminden oluflmaktad›r. Kuzey-Güney, Do¤u-Bat› ve düfley yön-lerde (3 bileflen) deprem dalgas› hareketini alg›larlar. Bu üç bileflen kay›tlar deprem dalgalar›n›n daha
de-tayl› analiz edilmesine olanak sa¤lar. Deprem kay›tla-r› ortalama 6 ayl›k dönemlerde toplanarak analiz edilmek üzere projenin orta¤› kurumlar›n sismoloji laboratuvarlar›na aktar›lacakt›r.
Bu proje ile elde edilecek veriler ve geçmifl bilgi-lerin de kullan›lmas›yla, Ege Denizi ve çevresinin sis-motektonik ve jeodinamik yap›s› daha detayl› ö¤reni-lecek, bunun sonucunda özellikle depremlerin oluflu-mu hakk›ndaki bilgilerimiz artacakt›r.
EGELADOS Projesi'nin parças› olarak ülkemiz k›y› fleridindeki deprem kay›t istasyonlar›n›n yerlefltirilmesinde gösterdikleri ya-k›n ilgiden ve yard›mlar›ndan dolay› yukar›da ad› geçen belde-lerdeki Kaymakamlar›m›za, Belediye Baflkanlar›m›za, Muhtarla-r›m›za, tüm köy halklar›na ve ‹stanbul Teknik Üniversitesi’ne teflekkür ederiz.
