Magnetarda Deprem

11

Ekim 2005 B‹L‹MveTEKN‹K

Magnetarda Deprem

Avrupa Uzay Ajans›’n›n (ESA) yeryüzünün manyetik alan katmanlar›n› incelemekle görevli Cluster uydu tak›m›yla, ESA ve Çin’in ayn› amaçla gelifltirdi¤i Çift Y›ld›z Uydusu, bir rastlant› sonucu, bir nötron y›ld›z›n›n kabu¤unun bir y›ld›z depremiyle yar›ld›¤›n› belirledi.

27 Aral›k 2004 günü Dünyam›z, 50.000 ›fl›ky›l› uzakl›kta SGR 1806-20 adl› nötron y›ld›z›n›n üzerinde meydana gelen çok güç-lü bir patlaman›n yayd›¤› ›fl›n›mla y›kand›. Bu nötron y›ld›z›, Dünyam›z›nkinden tril-yonlarca kat güçlü manyetik alanlara sahip olan ve “magnetar” diye adland›r›lan bir s›-n›ftan. Ola¤anüstü uzunluktaki patlama 6 dakika sürdü ve ilk 200 milisaniyesinde, Günefl’in 250.000 y›lda yayabilece¤i bir enerji a盤a ç›kt›. Böyle bir patlama Dünya-m›z›n 10 ›fl›ky›l› (yaklafl›k 100 trilyon km) uza¤›nda meydana gelseydi, gezegenimizin tüm ozon tabakas›n› yok eder ve büyük bir nükleer patlaman›n yapaca¤› etkiyi yapard›. Neyse ki, bize en yak›n magnetar, (flimdilik)

13.000 ›fl›ky›l› uzakl›kta. Patlaman›n ilk 200 milisaniyelik bölümü süresince ›fl›ma, Dünya ve çevresindeki tüm gama ›fl›n detektörleri-ni “körlefltirmifl”. Ama, Cluster ve Çift Y›l-d›z’daki parçac›k detektörleri, patlamay› tüm süresi boyunca izleyebilmifller. Araflt›r-mac›lar›n, patlaman›n seyrinden ç›kard›klar› sonuç, nötron y›ld›z›n›n kabu¤unun içeride oluflan manyetik strese dayanamay›p yar›ld›-¤›. Çatlayan bölgenin 5 km uzunlukta oldu-¤u hesaplanm›fl. Nötron y›ld›z›n›n çap› yal-n›zca 20 km oldu¤undan bu, önemli uzun-lukta bir k›r›lma anlam›na geliyor. Araflt›r-ma ekibi, “y›ld›z depremi” olgusunu, patla-ma s›ras›nda patla-magnetardan yay›lan x ›fl›nlar›-n›n, sona do¤ru tipik sal›n›mlar gösterme-sinden belirlemifl.

NASA Bas›n Bülteni,

Uluslararas› bir gökbilim ekibinin Kanarya Adalar›’ndaki 2,5 metrelik Isaac Newton Te-leskopuyla yapt›¤› gözlemler, Samanyo-lu’nun büyük komflusu Andromeda gökada-s›n›n bizim görebildi¤imiz diskinin d›fl›nda, çok daha uzaklara kadar oluflan ve soluk y›ld›zlardan yap›l› bir diskin varl›¤›n› ortaya koydu. Andromeda, ç›plak gözle bak›ld›¤›n-da küçük ve silik bir nokta olarak görülür. Ama yeni keflfedilen soluk diski de görebil-seydik, gökadan›n gökyüzünde dolunay›n 12 kat› büyüklü¤ünde bir alan kaplad›¤›n› görürdük. Ayr›nt›l› gözlemler, Androme-da’n›n gerçek diskinin yar›çap›n›n 150.000 ›fl›ky›l› oldu¤unu gösteriyor. Genifl diskin gö-kadan›n yayd›¤› ›fl›kta %10, döngüsel hare-ketindeyse %30 pay sahibi oldu¤u düflünülü-yor. Genifl diskle ilgili flafl›rt›c› bulgulardan biri de, içindeki y›ld›zlar›n hareketinin

dü-zenlili¤i ve görülen diskin hareketiyle olan uyumu. Oysa, çevredeki küçük gökadalar›n yutulmas›n›n etkisiyle genifl diskteki y›ld›z hareketlerinin kaotik olmas› beklenirdi. Gök-bilimciler bu düzenlili¤i, tüm gökadalar gibi Andromeda’y› da dev bir küre biçiminde çevreledi¤i düflünülen ve özelli¤i henüz bi-linmeyen karanl›k maddeden oluflan “karan-l›k hale”nin etkisine ba¤l›yorlar. Asl›nda bu karanl›k hale içinde, Andromeda’n›n merke-zine 500.000 ›fl›ky›l› uzakl›kta y›ld›zlar belir-leyen gökbilimciler de var. Bu uzakl›k, An-dromeda ile gökadam›z Samanyolu aras›nda-ki mesafenin beflte birine eflit. Bu durumda öyle görünüyor ki, Andromeda’ya yaln›zca “büyük komflumuz” de¤il, ayn› zamanda “yak›n komflumuz” da dememiz gerekecek.

Science, 17 Haziran 2005

Gökyüzünde Ifl›k flovu

Andromeda

Çok Daha

Büyük

gökkü-redeki Bo¤a Tak›my›ld›z› bölgesinde Dün-ya’ya 5.000 ›fl›ky›l› uzakl›ktaki Bumerang bulutsusundan polarizasyon filtreleri kulla-narak ald›¤› bu renkli görüntü, pek çok ge-zegenimsi bulutsuda izlenen ve ters yönler-den koni biçimli püskürtüleryönler-den oluflan “çift kutuplu” yap›y› gösteriyor. Günefl ben-zeri y›ld›zlar›n k›rm›z› dev aflamas›ndan son-ra girdikleri k›sa kason-rars›z dönemin sonunda y›ld›z, d›fl katmanlar›n› yavaflça uzaya sal›-yor. Bafll›ca hidrojenden oluflan ve çöküp “beyaz cüce” haline gelmifl merkezin s›cakl›-¤›yla ›fl›yan bu geçici ›fl›k gösterisine “geze-genimsi bulutsu” deniyor. Bulutsunun mer-kezindeki y›ld›z›n son 1500 y›l içinde 1,5 Günefl kütlesindeki maddeyi uzaya b›rakt›¤› hesaplan›yor. Çift kutuplu yap›n›n nedenleri konusunda kesin bir aç›klama yok. Ancak gökbilimciler, y›ld›z›n ekvator çevresinde a¤›r hareket eden bir gaz ve toz çemberi-nin, gaz püskürtülerini kutuplara yönlendi-riyor olabilece¤ini düflünüyorlar. Bir baflka aç›klamaysa, çift kutuplu yap›n›n, y›ld›z›n manyetik alanlar›nca biçimlendirilmesi.

NASA Bas›n Aç›klamas›, 13 Eylül 2005