S E R Î C ÎLT SAYI
S E R IE S . VOLÜME N U M B E R i m f l
S E R IE A BAND t O H E P T İ V / O
S fiR IE TOME FA SC IC U L E
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
ORMAN FAKÜLTESİ
D E R G İ S İ
REVIEVV O F T H E FA C U LTY O F F O R E ST R Y , UNTVERSITY O F İST A N B U L
Z E IT S C H R IF T D E R F O R S T U C H E N F A K U L T Â T D E R UNTV E R S IT Â T İST A N B U L
R E V U E D E L A F A C U L T E F O R E S T lE R E D E L ’Ü N İV E R S İT E D 'IS T A N B U L
KORUYUCU ORMAN ŞERİTLERİ VE RÜZGÂR PERDELERİNİN MİICROKLtMA VE TARIMSAL ÜRÜN VERİMİNE ETKİSİ
D r. H a k k ı AYDEM İR 1
ö z e t
B u yazıda,, k oruyucu o rm an şe ritle ri vo rü z g â r perdelerinin T ü rk i
ye iklim k o şu lların d a m ik ro k lim a y a (rü z g â r hızı, b u h arlaşm a, nisbi h a v a nem i, to p ra k 'nemi, m ak sim u m ve m inim um lıava sıcaklığı) ve ta rım sa l ü rü n v erim ine (buğday, pam uk, n arenciye) olan etk ileri, a ra ş tırm a so n u ç ların a göre aç ık la n m ıştır.
A ra ş tır m a çalışm aları, îç A nadolu k u ra k iklim tipinde bulunan B a lâ D evlet Ü retm o Ç iftliği arazisin d e 1954 yılında te sis olunan k o ru y u cu o rm an şe ritle ri ve A kdeniz iklim indeki A n ta ly a ve M ersin y örelerin
de özel ve tü z el kişiler ta ra fın d a n te sis olunan rü z g â r p erdeleri e tk i a la n ın d a yapılm ıştır.
1. G İR İŞ
K oruyucu orm an şe ritleri ve rü z g â r perdeleri, görev b akım ından ayni am ac a yönelik olm ak la beraber, k u ru lu ş ve tesis yönünden oldukça fa rk lıd ırla r. H er ik isin
de de a n a am aç, z a ra rlı rü z g â rla rın etk ile rin i a z a lta ra k k o ru d u k ları sah an ın y e tiş
me m uhiti koşullarını iy ileştirm ek ve b u n a p ara lel o la ra k ta rım sa l verim i a rtırm a k tır.
K oruyucu orm an şe ritle ri genellikle, şiddetli r ü z g â rla rın estiğ i arazid e ve özel
likle sahil ve k a r a ku m u lları üzerinde (T a rsu s - K arab u cak , M anavgat, K onya K a
ra p ın a r, B alâ D evlet Ü retm e Ç iftliği) tesis edilerek, b ir orm an rejim i y a ra tılm a y a çalışılm ak tad ır. B u n ların genişlik ve u zunlukları, am aç ve yöresel k o şu lla ra bağlıdır.
R ü z g âr perdeleri ise, genellikle su lanabilen verim li ta rım ara zile ri çevresinde 1 - 3 a ğ a ç sırası halinde tesis edilm ektedirler.
Y apılan a ra ş tır m a la r a göre, deniz ve k a r a rü z g â rla rı şiddetli estiklerinde, m e
k a n ik e tk ile ri sonucu m eyve a ğ a çların ın dal ve tepelerini kırdığı, dal ve y a p ra k la rı birib irin e k arıştırd ığ ı, o rm an lard a devrilm e ve k ırılm a la ra neden olduğu, yıllık seb
ze, b uğday ve a rp a gibi k ü ltü rle ri y atırd ığ ı, denizden esenlerin taşıd ığ ı kum ve tu z ze rre lerin in değdikleri bitk i o rg an la rın ı ta h rip ettiği, k a ra d a n esen k u ru ve sıcak rü z g â rla rın hav an ın nem doygunluk açığını a rtırd ığ ı ve tra n sp ira sy o n u hızlandırdığı,
1 A n k a r a O r m a n c ılık A r a ş t ır m a E n s t it ü s ü , T o p r a k ve S u V a r l ığ ın ı K o ru m a , E k o lo ji v e O t la k Isla h ı A r a ş t ır m a la r ı B o l ü m ü B a ş k a n ı.
K O R U Y U C U O R M A N Ş E R İ T L E R İ V E R Ü Z G Â R P E R D E L E R İ 139
to p r a k ta b u h arla şm a y a, rü z g â r erozyonu sonucu o rg an ik m adde ve verim li ü st to p ra k k ay b ın a neden olduğu sa p ta n m ıştır. E u z a r a r la r ancak, koruyucu orm an ş e rit
leri ve rü z g â r perdelerde önlenebilm ektedir.
P erd ele rin y u k a rıd a değinilen y a ra rla rı y an ın d a bazı sa k ın ca ları da gö rü lm ü ş
tü r. B un ların en önem lileri, ta rım arazisinde yönlerine bağlı o la ra k gölgeledikleri k e
sim lerde bulunan k ü ltü rle rin geç u y an m ala rın a, m eyve ve sebzelerin geç olgunlaşm a
sına, gölgelem e ve kö k m ücadelesi sonucu 1 - 2 perde y ü ksekliği m esafede verim in azalm asına, geçirgen olm ad ık ların d a kış ve ilk b a h a r d o n ların a ve yazın sıcaklık a r tışına, işg al e ttik le ri sa h a d a n dolayı a ra z i kaybına, ta rım z a ra rlıla rın ın b arın m ası
na, bazı m a n ta r ve pse ro n la rm ürem esine, ta rım alet ve m a k in alarım n güçlükle ça
lışm asın a neden o lm a k ta d ırlar.
P erd ele rin değinilen y a r a r ve sa k ın c a la rı k a rşılaştırıld ığ ın d a , y a ra rla rın ın daha fa z la olduğu a ra ş tırm a la rla sa p tan m ış bulu n m ak tad ır.
K oruyucu o rm an şe ritleri ve rü z g â r perdeleri, 18’inci yüzyıldan itib aren ta rım ve o rm an c ıla rı ilgilendirm eye başlam ıştır. F r a n s a ’d a A tla s O kyanusu sahillerinde, de
niz r ü z g â rla rı ve b u n la rın oluştu rd u ğ u deniz kum ul h are k e tle rin i d u rd u rm a k ve bu a ra ziy i verim li b ir d u ru m a g etirm ek için 1716 yılında Gascoogne yöresinde (B U F- F A U L T 1942), R u s y a ’da O rta A sy a’dan gelen sıc ak ve k u ru rü z g â rla ra k a rş ı 1717 yılında (P A M A Y -A T A Y 1952), koru y u cu orm an şe ritle ri tesisine başlan m ıştır. D a
h a so n ra D a n im a rk a ’da 1866, A.B.D. de 1873 de bu konu d ak i ilk u y g u lam a çalışm a
la rı y ap ılm ıştır (GUYOT 1963).
M em leketim izde, k oruyucu orm an şe ritle ri ve rü z g â r p erdeleri tesisi yönünde b a
zı kişisel girişim lerin dışında k ap sam lı b ir çalışm a b u lu n m a m a k tad ır. B u nedenle, ge
lişm iş ülkelere göre g e re k a r a ş tır m a ve g ere k se u y g u la m a bakım ından 100 yıl g e ri
de b u lunm aktayız.
M erkezi R u sy a'n ın ste p bölgelerinde bulunan verim li ara zin in 3 /4 ü Çernozem to p ra k la rın d a n oluşm uştur. Bu arazid e XDC'uncu a srın b aşla rın d a k itle halinde y e r
leşm e başlam ış ve geniş a la n la rd a ta rım y ap ılm a y a b aşlam ıştır. Bu nedenle bölge A v ru p a ’nın buğday an b a rı haline g elm iştir. A ncak, a ra z in in aşırı derecede bilgisiz
ce ku llan ılm ası sonucu, b itk i - to p ra k - su dengesi h ızla bozulmuş, to p ra k erozyonu
B u y a z ı, S a y ın H o c a m Prof. Dr. F a ik T a v ş a n o ğ l u ’n u n , I.Ü. O r m a n F a k ü lt o s i D e r g i s i n d e y a y ı n la n a n ( S e r i A , C ilt X X V I , S a y ı 11, 1 975 ) « T ü r k iy e 'd e R ü z g S r E r o z y o n u n u n K a p s a m ı, R ü z g â r E r o z y o n u n a K a r ş ı M ü c a d e le » k o n u lu k ıy m e t li y a z ı s ı n d a n e s in le n e re k k a le m e a lın m ış t ır.
I.Ü. O r m a n F a k ü lt e s in d e 1946 - 19 4 9 y ılla r ın d a ö ğ r e n im im i y a p t ığ ım s ır a d a S a y ın H o c a m ı b ir ö ğ re t im ü y e s i y ö n ü y le t a n ım ış t ım . 1949 - 1963 y ılla rı a r a s ın d a D e v le t O r m a n İş le t m e s i ve T o p r a k M u h a f a z a s ı G r u p M ü d ü r l ü k l e r in d e u y g u la y ıc ı o la r a k ç a lış t ığ ım d e v re d e , o k u t t u ğ u d e rs le ri, y a p ı t ları v e d e ğ i ş i k y e rle rd e y a y ın la n a n y a z ıla rı, b a ş v u r d u ğ u m en ö n e m li k a y n a k la r o lm u ş t u r . S a y ın H o c a m 'ın o k u t t u ğ u d e r s le r in u y g u la m a d a k u lla n ı ld ı ğ ın ı g ö r d ü k ç e , s e v in c in d e n g ö z le r in in y a ş a r d ı ğ ın a d e fa la rc a t a n ık o lm u ş u m d u r .
1968 - 1 97 2 y ılla rı a r a s ın d a da, D o k t o ra ö ğ r e n c is i o la r a k S a y ın H o c a m 'ın b ilim ve a r a ş t ır m a c ılık y ö n ü n ü d a h a iyi ta n ım a fırsa tı b u ld u m . « B o lu M a s i f i n d e A r a z id e n F a y d a la n m a B iç im le r in d e Y ü z e y s e l A k ı ş l a S u K a y b ı v e T o p r a k T a ş ı n m a s ı Ü z e rin e A r a ş t ır m a la r » k o n u lu a r a ş t ır m a n ın d o n e m e s a h a la r ın ın s e ç im i s ır a s ın d a , e n g e b e li a ra z id e y ılm a d a n ve y o r u lm a d a n d ere - te p e d o l a ş m ı ş v o ç a lış m a n ın b a ş a r ıy a u l a ş m a s ı iç in ilk a d ım ın a t ılm a s ın a y a r d ım c ı o lm u ş t u r . A y r ıc a , ho r y ıl 2 - 3 ke z d e n e m e s a h a la r ın ı d o l a ş ıp a lm a n v e rile ri g ö z d e n g e ç ire re k , d e n e t im ve y ö n e t im in i t it iz lik le g e r ç e k le ş t ir m iş , a lın a n s o n u ç l a r ın en iyi ş e k ild e y a y ı n la n m a s ın ı s a ğ la m ış t ır .
B ü t ü n bu ç a b a la rın d a n d o la y ı S a y ın H o c a m Prof. D r. F. T a v ş a n o ğ l u 'n a en d e rin ş ü k r a n la r ım ı a rz e d e rk e n , e m e k liy e a y r ıld ığ ı ş u s ır a d a k e n d is in e s a ğ lık v e m u t lu lu k la r diler, b u n d a n s o n ra da b ilim s e l y a y ın la r ın a h er z a m a n m u h t a ç o ld u ğ u m u z u h a t ırla tm a k İste rim .
140 H A K K I A Y D E M İ R
tehlikeli bir durum alm ış ve buna p a ra lel o la ra k verim azalm ay a başlam ıştır. 1885 yılından itib a re n V olga vadisinde G orki'den A s tr a k a n ’a k a d a r u za n an büyük bir a la n d a k u ra k lık b ü tü n şiddetile hüküm sürm eye başlam ış, O rta A sy a’dan gelen k u ru ve sıc ak rü z g â rla r b irk aç s a a t içinde ta rım k ü ltü rle rin i y ak m ıştır. Bu k u ra k lık afetini 1S91, 1906 ve 1911 açlığı ta k ip e tm iştir (GUYOT 1963, s. 244).
R u sy a’nın iklim inde m eydana gelen bu değişikliğe ve k u ra k lığ a k a rşı m ücadele için bazı g irişim lerde bulunulm uştur. T o p ra k bilim cisi D okoutchaev 1892 de y ay ın la
dığı «V aktile ve Şim diki Steplerim iz» isim li eserinde, ta rım d a m ey d an a gelen bu a fe t
lerin analizini yapm ış ve afe tin ilk nedeni o la ra k A v ru p a R usyasm ın güney - doğu bölgesinde to p rak , b itki ve iklim dengesinin bozulm ası üzerinde d u rm u ştu r. D okoutc
haev bu eserinde, yağış rejim ine dokunm aksızm , k u rak lığ ı aşağ ıd a k i nedenlere b ağ la m ıştır :
—• T o p ra k yüzeyinde b u h arla şm a hızla a rtm ış ve gece sıcaklığı norm alin altın a dü şm ü ştü r.
— V erim li ü st to p ra k ta b a k a la rın ın k u ru m ası sonucu ta b a n suyu düşm üştür.
— İlk b a h a r ta şk ın la rı y aygınlaşm ış ve h ızlanm ıştır.
— Su rezerveleri ve k a y n a k la rı azalm ıştır.
— M ecralar k u ru y a ra k z a ra rlı bir durum alm ışlardır.
— Y az aylarında, ürü n leri y a k a n ve k a y n a k la rı k u r u ta n doğu ve güney - doğu rü z g â rla rın ın etk ileri a rtm ış, kış ve ilk b a h a r başlan g ıcın d a esen soğuk rü z g â rla r ise ta h ıl ve m eyveleri ta h rip etm iştir.
B ütün bu o layların toplu bir sonucu o la ra k k ışla r d ah a sert, y a z la r daha k u ru ve yakıcı olm uş ve k a ra s a l iklim etkisini a rtırm ış tır. D okoutchaev, bu bölgede ikli
mi elverişli bir d u ru m a g etirm ek için, k oruyucu o rm an şe ritlerin in tesisini ve Karne- n a ia S tep p e’de bir A ra ştırm a İstasy o n u n u n kuru lm asın ı, denem e orm an şeritlerin d en ilk sonuçların alınabilm esi için 1931 yılm a k a d a r beklenm esini tav siy e e tm iştir (GUYOT 1963, s. 244 - 245).
A.B.D. de 1934 yılında m eydana gelen b üyük k u ra k lık ta n sonra, K uzey O vaları
nın m u h a fa za sı için 16200 km- alan ı k a p s a y a n b ir proje 1934 - 1941 y ılların d a uy g u la m a y a k o n u lm u ştu r (GUYOT 1963, s. 245).
T ü rk iy e'd e denem e m ahiyetinde ilk k oruyucu orm an şe ritle ri tesisi, o sıra d a O r
m an F ak ü lte sin d e ö ğ re tim Ü yesi olan A lm an P rof. Dr. H esk e’nin girişim leri üzeri
ne 1954 yılında, İç A nadolu k u ra k iklim bölgesinde bulunan B alâ D evlet Ü retm e Ç ift
liği arazisinde yapılm ıştır. Bu tesislere O rm ancılık A ra ş tırm a E n stitü sü ta ra fın d a n b irk aç yıl devam edilm işse de, bu konuda b aşk ac a çalışm a y ap ılm a m ıştır (BEŞKÖIv 1957).
T ü rk iy e'n in A kdeniz sahil kesim inde bulunan bir kısım ta rım ara zisi çevresinde rü z g â r perdeleri b u lu n m ak tad ır. E u p erdeler tek n iğ in e uygun bir biçim de tesis edil
m ediklerinden, pek y a ra rlı görülm em iştir.
O rta A nadolu ve T ü rk iy e’nin A kdeniz sa h il şeridinde yap tığ ım incelem elerde, rü z g â r perdeleri ve koruyucu orm an şeritlerinin, çevrenin m ik ro k lim a ve ta rım sa l ü rü n verim ine olan etk ile ri te sb it edilm iştir. İleride değineceğim bu ça lışm ala r oldukça il
ginç sonuçlar v e rm iştir (A Y D EM İR 1975). B irçok ülkeler konuyu lokal sa h a la rd a
K O R U Y U C U O R M A N Ş E R İ T L E R İ V E R Ü Z G Â R P E R D E L E R İ 141
ele a lm ak la beraber, özellikle gelişm iş ülkeler (A.B.D., R usya, İsrail, F ra n sa , D ani
m a rk a ) a ra ş tırm a ve u y g u lam a çalışm aların ı m em leketin ta m am ın ı k a p s a y a c a k şe
kilde K alk ın m a P la n la rı içinde y ü rü tm e k ted irle r. Bu am aç la özel a r a ş tır m a ve uy g u la m a ö rg ü tle ri k u rm u şla rd ır.
K oruyucu o rm an şe ritle ri ve rü z g â r p erdelerinin m ik ro k lim a ve ta rım sa l ürün verim ine etk ileri ve y ap ılan u ygulam a biçim inin bölgeden bölgeye değişik sonuçlar verm esi k arşısın d a, kendi k o şullarım ızda a ra ş tırm a ve u y g u lam a çalışm alarının y a pılm ası zorunludur.
Y u k arıd a değinildiği üzere, k oruyucu o rm an şe ritle ri ve rü z g â r perdelerinin bü
yü k y a r a rla rın a k a rş ılık bazı sa k ın c a la rı da vard ır. İlgili lita ra tü rle re göre (GUYOT 1963, s. 289), özellikle ru tu b e tli ve y a rı ru tu b e tli bölgeler için tav siy e edilm ektedir.
K u ra k bölgelerde ise yalnız sulanabilen y erlerde y a ra rlı o lm a k ta d ırlar. Çünkü, p e r
deler k u r a k bölgelerde sıc ak lık a rtışın a ve ev a p o tran sp ira sy o n u n h ız lan m asın a neden olm akta, bu da k ü ltü rle rin su ih tiyacını ç o ğ a ltm ak ta , sulan m ad ığ ı ta k d ird e verim i düşü rm ek ted ir. C aborn k u ra k bir bölgede y ap tığ ı a ra ş tırm a la rd a , perde etk i a lan ın dak i h a v a sıcaklığının 6 - 7JC k a d a r yükseldiğini te sb it e tm iştir. K uzey A frik a ’da, b ir Servi perdesi siperindeki p o rta k a l a ğ a ç la rın ın y andığı görü lm ü ştü r.
Bu nedenle, geniş a la n la rd a perde tesisine geçm ezden önce a ra ş tırm a la rın yap ıl
m ası zorunludur. Gelişm iş m em leketlerde y ap ılan a ra ştırm a la rd a , k ısa sürede sonuç v ere n y a p a y (suni) perd eler k u lla n ılm ak ta d ır. Y ap a y p erd eler için 4 - 5 sm. genişliğin
de a ğ a ç çıta, p lastik , k am ış v.b. k u lla n ılm a k ta d ır (G E S L IN 1964, s. 8; GUYOT 1964, s. 66; GUYOT 1974, s. 73 -8 0 ). B u perdelere M a te m a tik is ta tis tik M etodlarına uygun o la ra k isten en yükseklik, genişlik, m esafe ve geçirg en lik verilebilm ekte, de
ğ işik kom b in asy o n lar a ra sın d a b ir k orelasyon k u ru lab ilm ek ted ir. B u rad a n alm an so
n u ç la ra göre k a r a r ve u y g u la m a sa fh a sın a geçilm ektedir.
2. KORUYUCU ORMAN ŞERİTLERİ VE RÜZGAR PERDELERİNİN MİKROKLİMAYA ETKİSİ
P erd ele rin m ik ro k lim ay a etk isi iklime, m evsim lere, gü n ü n belirli saatlerine, rü z g â r hızı ve yönüne, perde geçirgenliğine, perde ta ra fın d a n k o ru n a n sa h a d a bulunan k ü ltü r çeşidine, çevrenin to p o ğ rafik y ap ısın a bağlı o la ra k değişm ektedir.
G erek Iç A nadolu ve g erekse A kdeniz sahil şeridinde y ap tığ ım incelem elerde, T ü rk iy e ’n in to p o ğ ra fik y apısının çok arız alı ve k ısa m esafelerde değişik yap ıy a s a hip olm ası nedenile, belirli ve baskın çıkan b ir rü z g â r yönü m evcut değildir. B u yön m evsim lere, a y la ra ve h a t ta günün belirli sa atlerin e b ağlı o la ra k değişm ektedir. Bu d u ru m B a lâ o rm an şe ritle ri (A Y D EM İR 1975, s. 49) ve A kdeniz sahil kesim indeki perdelerde y ap tığ ım a ra ş tırm a la rd a a ç ık ç a b e lirtilm iştir. B u nedenle, m em leke
tim izde perde tesisi sırasın d a ara zin in d ö rt yönden çevrilm esi gerek m ek ted ir.
B a lâ D evlet Ü re tm e Ç iftliği arazisin d e 1954, 1955 ve 1956 y ılların d a tesis olu
n a n k o ruyucu orm an şe ritle ri ile A kdeniz yöresinde özel k işile r ta ra fın d a n ta rım a r a zisi çevresine tesis olunan perde etk i alan la rın d a, ta ra fım d a n bazı m eteorolojik ölç
m eler (rü z g â r hızı, b u h arla şm a , nisbi h a v a nem i, to p ra k nem i, m ak sim u m ve m ini
m um h a v a sıcaklığı) yapılm ış ve ta rım s a l ü rü n verim ine e tk ile ri te sb it edilm iştir.
B a lâ ’d ak i ş e ritle r 2 şe r m . a r a ile dikilen 10 ağaç, a ğ a çç ık y a d a çalı sıra sın d a n ib a re t 20 m. genişliğinde olup, p erdeler a ra sın d a k i m esafe 150 m. dir. (BEŞK Ö K 1957,
142 H A K K I A Y D E M İ R
s. 67). A kdeniz sahilindeki p erdeler ise 1 - 3 s ıra S ervi (C upressus sem pervirens var.
p y ram id alis ve h o rizontalis) ve 3 - 4 m. genişliğinde K am ış (A rundo d o n a x )’ta n oluş
m a k ta d ır.
A ra ş tırm a çalışm aları, B alâ orm an şe ritlerin d e 3, A kdeniz sah il şeridindeki A n
ta ly a yöresinde 7 ve M ersin yöresinde de 2 denem e sa h a sın d a y ap ılm ıştır. B a lâ ’daki denem e sa h a la rı b iribirine oldukça y ak ın ve ayni k o şu lları ih tiv a etm esine k arşın, A kdeniz sahilindekiler oldukça değişik yörelerde ve değişik yapıdaki perdelerde se çilm işlerdir.
M eteorolojik ölçmeler, rü z g â rın geldiği ta r a f t a 20 (20 h k ) ve 1 (1 h k ) perde y ü k sekliği m esafede, perde ta ra fın d a n k o ru n a n sah ad a, A kdeniz bölgesinde 1, 3, 8, 15 - 20 perde yüksekliği (h) ve B a lâ ’dakilerde ise İh , 2h, 4h, 6h ve 20h m esafede, to p ra k seviyesinden itib aren 1,5 m. y ü k se k lik te yapılm ıştır.
R ü z g â r hızı 6 E l A nom om etresi, b u h a rla şm a 6 P iche E v ap o rim etre, m aksim um h av a sıcaklığı 6 m ax. te rm o m etre ( —10 ve + 80 °C), m inim um sıc ak lık 4 min. te r m om etre ( —20 ve + 80 °F ), nisbi h a v a nem i 6 H y g ro m etre aleti ile y apılm ıştır. Ba- lâ ’d ald denem e sa h a la rın d a to ta l to p ra k suyu ölçülm üştür.
R ü z g â r hızı ve perde geçirgenliği, k u v v etli r ü z g â rla rın estiği saatlerd e, diğerleri ise 3 - 5 gü n sü re ile, A kdeniz sahil denem e sa h a la rın d a s a a t 7.00, 7.30, 9.00, 11.00, 13.00, 14.00, 15.30 ve 16.00 d a ; B alâ denem e sa h a la rın d a ise s a a t 6.30, 9.00, 11.00, 14.00, 15.30 ve 16.30 d a ölçülm üştür.
B a lâ D evlet Ü retm e Ç iftliği arazisinde y ap ılan a r a ş tırm a ç a lışm ala rı y ay ın lan m ış (A Y D EM İR 1975) ve A kdeniz iklim inde y a p ıla n la r ise sonuçlandırılm ış ve y a y ın la n m a k üzeredir.
2.1. Perdelerin rüzgâr hızına etldsi
P erd ele rin r ü z g â r h ızın a etkisi, bilindiği üzere r ü z g â r hızına, perde geçirgenli
ğine, perdeyi o lu ştu ra n a ğ a ç cinsine, perde form una, to p o ğ ra fik y ap ıy a bağlıdır. Y ö
resel k o şu lla ra bağlı o la ra k şiddetli rü z g â rın estiği yerlerd e az geçirgen ve h a fif rü z g â rın estiğ i yerlerd e de oldukça geçirgen perdelerin tesisi gerek m ek ted ir. B u neden
le belirli b ir g eçirgenliğin verilm esi o la n ak dışıdır.
Dış ülkelerde y ap ılan a r a ş tır m a la r a göre, en g erçekçi perde geçirgenliği % 35 - 48 a ra sın d a değişm ektedir. N orm al k o şu llard a % 48 geçirg en lik ta v siy e edilm ekte
dir. E tk i m esafesi de perde yüksekliğinin 20 k a tın d a n fa z la d ır (GUYOT 1963, s. 249).
A n a am aç, perde içinde m ülayim b ir h a v a akım ının m e y d an a gelm esini sa ğ la m a k tır.
B ilindiği üzere perdeye ça rp an rü z g â rın o lu ştu rd u ğ u h a v a akım ı, birisi perdenin ü stü n d e n ve diğeri de içinden geçm ek su retile ik i a n a yol ta k ip etm ek ted ir. Az g e
çirgen perdelerde h a v a akım ının bü y ü k b ir k ısm ı ve geçirgen o lm a y an lard a ise t a m am ı perde ü stü n d e n geçm ektedir. B u koşu llard a, perd en in rü z g â r siperinde k a la n ta ra fın d a k i a lt b a s a m a k la rd a b ir a lç a k h a v a basıncı ve perde tep e hizasında ise bir y ü k se k basınç o lu şacak tır. Bu nedenle, perdenin ü stü n d en geçen h a v a akım ı, perd e
n in hem en a rk a sın d a a n a fo rla r m ey d an a g etirece k tir. Bu du ru m d a perde etk i alanı a z a la c a k y a d a hiç o lm a y ac ak tır. B u sebeple geçirgen perd elerin te sisi zorunludur.
C abron’un a ra ş tırm a la rın a göre, perdenin rü z g â r ta r a f ın a a l tta geniş ve ü stte d a r olan eğim li b ir form verilm esi, h a v a ak ım ın ın ü stte n geçm esine y ardım cı o laca
K O R U Y U C U O R M A N Ş E R İ T L E R İ V E R Ü Z G Â R P E R D E L E R İ 143
ğından, tav siy e edilm em ektedir. B u nedenle Cabron, dik d ö rtg en p erdelerin d ah a y a r a r lı olduğu g ö rüşündedir (GUYOT 1963, s. 250 - 251).
N iigeli’ye göre de, önem li olan perde genişliği değil perde geçirgenliğidir. Göz
lem lerine n az aran , genişliği çok az olan b ir perde ile geniş b ir o rm an şeridi, g eç ir
g enlik eşit olduğu ta k tird e ayni etk iy e sahip b u lu n m a k ta d ırla r. B u n a rağ m en , p e r
de kalınlığı a r ttık ç a geçirgenlik az alm ak tad ır. Bu nedenle, b ir o rm an şeridinin e t
kenliği, b a sit te k sıra lı b ir ağ a ç perdeden d ah a d ü şü k tü r (GUYOT 1963, s. 250).
D a h a önce değinildiği üzere, perdeyi o lu ştu ra n ağ a ç tü r ü ve rü z g â r hızı g eçir
g enlik üzerine etkili b u lu n m a k ta d ır. P erd ey i o lu ştu ra n y a p ra k lı a ğ a ç tü rle ri, rü z g â r h ızına p ara le l o la ra k g eçirgenliği a r tırm a k ta ve ib reliler ise a z a ltm a k ta d ır. Çünkü, y a p ra k la r rü z g â r basın cın a d ah a az m u k a v em e t etm ek te ve a r ta n lıız k arşısın d a, rü z g â r yönüne p ara le l b ir fo rm a lm a k ta d ırla r. O ysaki ibrelilerde ibreler, r ü z g â r basıncı k a rşıs ın d a geniş yüzleri biribirine yaslan ıp güç birliği y a p tık la rın d a n d ah a az h av a akım ını g eç irm ek ted irle r (GUYOT 1963, s. 251, 252).
Geniş b ir arazide b iribirine p a ra le l tesis olunan b ir se ri p erdenin rü z g â r hızına etk isin in d a h a fa z la olacağı düşünülebilir. O ysaki y ap ılan a r a ş tırm a la r bunun böyle olm adığım , biribirine p a ra le l birçok perdeden h erb irin in kendi sa h asın d a etk ili oldu
ğ u n u g ö ste rm iştir. B u ra d a önem li olan perde g eçirgenliği ve perd eler a ra sın d a k i m e
safedir. N ageli, p erd e ler a ra s ın a en’ az 20 perde y ü k sekliği m esafen in verilm esini ta v siye etm ek ted ir. E ğ e r perd eler biribirine y a k ın olursa, perde a rk a s ın d a a n a fo rla r m ey
d a n a gelecek ve etk i a la n la rı a z a la c a k tır (GUYOT 1963, s. 253).
B a lâ k o ru y u cu o rm an şe ritle ri ve A kdeniz sahil kesim indeki denem e perdeleri e tk i ala n ın d a y ap ılan o rta la m a rü z g â r hızı ölçm eleri a ş a ğ ıy a ç ık a rılm ıştır (Şekil 1, 2) :
K ontrol (şa h it) r a s a t istasy o n u n d ak i lıız % 100’e dönüştürüldüğünde, b u n a gö
re hesap edilen diğer istasy o n la rd a k i hız,
B a lâ A kdeniz Sahili
Denem e S ahası D enem e S ahası
20 h k = % 100 20 h k = % 100
1 h k = °/o 89 1 h k = % 81
1 h = % 41 hO = % 39
2 h = % 51 1 h = % 40
4 h = % 58 2 h = % 36
6 h = % 71 3 h = % 25
20 h — % 89 4 h = °7o 24
8 h = c/o 53
14 h = % 70
20 h = °/o 74
b u lunm uştur.
B u değ erlerin te tk ik in d e n an laşılacağ ı üzere rü z g â r hızı, rü z g â rın geldiği ta r a f ta 1 perde y ü k sekliği m esafeden d ah a önce a z alm ay a b a ş la m a k ta ve perde ta ra fın d an k o ru n a n sa h a d a 20 perde yüksekliği m esafeden so n ra k o n tro l istasy o n u n d a k i hı
z a ulaşabilm ektedir. D iğer b ir deyimle, perd eler kendi y ü k sek lik lerin in 20 k a tın d a n d ah a fa z la b ir alan ı etkilem ektedirler.
R ü zgâ r hızı - vitesse
du ven
B u h a rla ş m a - l ’ e v a p o ra tio n144 HAKKI AYDEMİR
Rüzgâr hızı - vitesse du vent B u h a rla şm a -l' evaporation
perde - brise vent
Ihk 2h Ah 6h 8h lOh 20h
Şekil 2.
KORUYUCUORMANŞERİTLERİ VERÜZGÂRPERDELERİ
146 H A K K I A Y D E M İ R
Yine bu sonuç değerlere göre, en d ü şü k rü z g â r hızı B a lâ’daki o rm an şe ritlerin de 1 perde yüksekliği, A kdeniz perdelerinde 3 - 4 perde yüksekliği m esafeye r a s tla m a k ta d ır.
2.2. P erd ele rin b u h a rla şm a y a etk isi
T o p ra k yüzeyinde b u h arla şm a y ı ve b itk ilerd e tra n sp ira sy o n u a r tıra n en önem li fa k tö r, rü z g â r hızı ile nem oranıdır, özellikle k u ru ve sıcak rü z g â rla rın , toprağın ü s t k a tm a n la rın d a k i suyu birkaç s a a t içinde alıp g ö tü rd ü k le ri ve ta rım k ü ltü rle rin i so ld u rd u k ları p ek çok kez görü lm ü ştü r. R ü z g ârın bu k u ru tu c u etk isi sonucu evapo- tra n sp ıra sy o n birden h ız la n a ra k bitki hücre suyunu h a rc a m a k ta d ır. Bu du ru m d a eğer k ö k sa h asın d a k i to p ra k ta yeterli m ik ta rd a su bulunm azsa, solm a ve k u ru m a la r ola
cak, ta rım sa l verim a z a la c a k tır. îşte , k oruyucu o rm an şe ritleri ve perdelerin en bü
y ü k rolü b u ra d a kendini h issettirm ek te d ir. R ü z g ârın m e k an ik etk ileri ve diğer sa k ın c a la rı bunun y an ın d a pek önem ta şım a m a k ta d ır. A kdeniz sahilinde, denize 300 m.
m esafede bulunan bir denem e sahasında, denizden gelen se rin ve ru tu b e tli rü z g â rla rın bile açık sa h a y a yan i k o n tro l n o k ta sın a göre d a h a faz la b u h a rla şm a y a p tık la rı te s b it edilm iştir.
B a lâ koru y u cu o rm an şe ritle ri ve A kdeniz sahilindeki perde denem e sa h a la rın da, a r a ş tır m a la r sonucu bulunan b u h a rla şm a m ik ta rla rı a ş a ğ ıy a çık a rılm ıştır (Şe
kil 1, 2) :
K ontrol r a s a t istasy o n u n d ak i b u h arla şm a % 100’e dönüştürüldüğünde, buna göre hesap edilen diğer istasy o n la rd ak i değerler,
B alâ A kdeniz Sahili
D enem e Sahası D enem e S ah ası
20 h k = % 100 20 h k = % 100
1 h k = % 95 1 h k = % 80
1 h = % 81 h■o = % 64
2 h = % 85 1 h - % 77
4 h = % 89 2 h % 81
20 h = %101 3 h = 7c 74
4 h = 7c 81 8 h = 7c 82 14 h = 7o 82 20 h = 7c 95
perde altı
dir.
B u sonuç değerlere göre, rü z g â r hızında olduğu gibi, perde etkisi sonucu b u h a r
laşm a, rü z g â rın geldiği ta r a f t a 1 perde y ü ksekliği m esafede az alm ay a b aşla m a k ta ve k o ru n a n sa h a d a 20 perde yüksekliği m esafeye k a d a r etk isin i sü rd ü rm ek te d ir. E n d ü şü k b u h a rla şm a perde altına, B a lâ ’d a 1 ve A kdeniz sahilinde 3 perde yüksekliği m esafeye ra stla m a k ta d ır.
R ü z g â r hızı değerleri ile b u h a rla şm a değerleri k arşılaştırıld ığ ın d a , h e r ikisi a r a sın d a b ir p ara lellik m ev cu tsa da, b u h a rla şm a eğrisi rü z g â r hızı eğrisinden d ah a y a tık ve üzerinde b u lu n m a k ta d ır (Şekil 1, 2). O ysaki gerçekte, b u h a rla şm a eğrisinin de, diğ er bir deyim le değişik r a s a t istasy o n la rın d ak i b u h a rla şm a değerlerinin de rü z g â r h ızın a benzer düşüş ve yükselişler gö sterm esi g ere k m ek te d ir. B unun nedeni ise, b u h arla şm a y ı ölçen aletler sa b it olup, denem e r a s a t istasy o n u n a k o n d u k ta n sonra
K O R U Y U C U O R M A N Ş E R İ T L E R İ V E R Ü Z G Â R P E R D E L E R İ 147
r a s a t süresince ( 3 - 5 gün) yerlerinden kım ıld atılm am ıştır. O ysaki bu sü re içinde rü z g â r devam lı yön değ iştirm iş ve bazı z a m a n la rd a te rs esm iş olup perde etk i alan ı b ir k ontrol sa h ası gibi görev yap m ıştır. B una k arşılık , rü z g â r hızını ölçen A nom om etre a letleri se y y ar ve o to m a tik olup, yalnız rü z g â rın perdeye dik ve k o n tro l sa h ası yö
nünde geldiği za m a n la rd a k i hız ölçülm üştür.
Şüphesiz rü z g â r hızı ile b u h arla şm a a ra sın d a k i ilişki, rü z g â r h ızına ve nem o ra nına, perde geçirgenliğine, perdenin koruduğu alan d a k i k ü ltü r çeşidine ve en önem lisi yetişm e m uhiti k o şu lların a bağlı o la ra k değişecektir.
2.S. Perdelerin hava sıcaklığına etkisi
P erd ele rin h a v a sıc ak lığ ın a etkisinin te sb iti için ilk sıc ak lık ölçm eleri L a Cour ta ra fın d a n 1872 yılında y apılm ıştır. O ta rih te n beri b irçok a ra ş tırm a c ıla r bu konu üze
rinde du rm u şlard ır. B a z ıla rın a göre perdeler h a v a sıcaklığını a r tırm a k ta ve b azıların a göre de a z a ltm a k ta d ır (GUYOT 1963, s. 261).
P erd e ta ra fın d a n k o ru n an b ir sa h an ın sıcaklığı, perde geçirgenliğine, rü zg â rın hızı ve k u ru lu k derecesine, k ü ltü r çeşidine ve G erçek E v a p o tra n sp irasy o n u (E T R ) ile P o tan siy el E v a p o tra n sp irasy o n u n a (E T P ), m evsim lere, günün belirli sa a tle rin e ve h a v a h allerine bağlı o la ra k değişm ektedir. B u rad a d a en önem li ro lü rü z g â r hızı oy
n a m a k ta d ır (GUYOT 1963, s. 262).'
R u tu b etli iklim lerde ETR , E T P ye çok y akındır. R ü z g â r ta ra fın d a n ta şm a n sı
ca k lık ve güneşlenm e en erjinin büyük b ir kısm ı to p ra k ve bitkide bulu n an suyun bu h a rla şm a sın a h a rc a n a c a k tır. Bu k o şu llard a perde siperindeki h a v a sıcaklığı açık sa- hadak in d en d ah a y ü k sek tir.
Y arı ru tu b etli iklim lerde, P aris yöresinde B ouchet’nin y ap tığ ı denem elerde, p e r
de siperindeki sıc ak lık açık sa h a y a göre d ah a d ü şü k b ulunm uştur. R u sy a ’da d a ayni sonuç alınm ıştır. B una k a rşın P olonya’d a b unun a k s i te sb it ed ilm iştir (GUYOT 1963, s. 262).
K u ra k iklim lerde ise, perdeler su sa rfiy a tım hızland ırd ığ ın d an b itk iler gü n ü n be
lirli sa atle rin d e so lm ak tad ır. Bu koşullarda, perde etk i alan ın d a k i sıcak lığ ın d a h a dü
şük olm ası beklenm ektedir. B u durum N ico ta ta ra fın d a n Y ug o slay a’da, H ail, R usselî ve H am ilto n ta ra fın d a n A v u stu ra ly a ’daki k u r a k bölgelerde te sb it edilm iştir (GUYOT 1963, s. 263).
İ ta ly a ’nın A kdeniz iklim inde bulunan S a rd u n y a a d a sın d a Giuliani ve S avi’nin y a p tığ ı a r a ş tır m a la rd a perdelerin, kışm ve ilk b a h a rd a sıcak lığ ı a rtırd ığ ı, yazın ise d ü şü rd ü ğ ü bulunm uştur.
O rta A nadolu k u r a k iklim inde b ulunan B a lâ ve A kdeniz iklim indeki sahil şe ri
dinde sıc ak lık ölçm elerinde, a şağ ıd a k i değ erler te sb it edilm iştir :
B a lâ denem e sah ala rın d a, k oruyucu orm an şe ritlerin in m ak sim u m h a v a sıcaklığını 0.3 ile 2.5 °C k a d a r a rtırd ık la rı, b u n a k a rş ılık k ışın geceye a it m inim um sıcaklığı 0.1 ile 1.3 °C k a d a r d ü şürdükleri bulu n m u ştu r (A Y D EM İR 1975, s. 36).
A kdeniz iklim inde bulunan rü z g â r perdeleri,
— Kış m evsim inde (Ocak, Ş u b at) g e re k gündüz ve g ere k se geceye a it h a v a sı
caklığım a rtırm a k ta d ır. G ündüze a it m ak sim u m sıc ak lık a rtış ı gölgede 0.2 ile 0.5 °C
148 H A K K I A Y D E M İ R
ve ençok 0.7 °C, açık d a 0.3 ile 1.2 °C ve ençok 2.2 °C dir. Geceye a it o rta la m a m ini
m um sıcak lık a rtış ı ise 0.3 - 0.7 °C olm uştur.
— İlk b a h a rd a (N isan ) genellikle sıcaklığı d ü şü rm ek ted irle r. Gölgede bu düşüş, 8 perde yüksekliği m esafede o rta la m a 0.6 °C, perde a ltın d a 0.9 °C, açık d a o rtalam a 0.3 °C ve ençok 3 perde yüksekliği m esafede 2.0 °C dir. Geceye a it m inim um sıcaklık düşüşü o rta la m a 0.1 °C olm uştur.
— Y az m evsim inde (A ğustos) gündüzleri sıc ak lık a rtıs ın a ve geceleri İse düşü
şüne neden o lm a k ta d ırlar. Gündüz gölgede sıc ak lık a rtış ı 1 perde yüksekliği m e sa
fede 1.1 ile 1.0 °C ve ençok 5.2 °C dir. Geceye a it düşüş ise 0.5 ile 0.9 °C k a d a r olm uş
tu r.
A lm an bu sonuç değerlere göre, perd eler h a v a sıcaklığını önem li oran d a etk ile
m em ektedir. B u etk i r ü z g â r hızı ve b u h arla şm a k a d a r b elirgin değildir.
2.4. P erd ele rin nisbi lıa v a nemime etk isi
B ir y erin h a v a nem i, nem i veren k a y n a k la ra ve bu nem i d a ğ ıta n rü z g â r hızına bağlıdır. N orm al koşullarda, perdeler rü z g â r hızını az a lttığ ın d a n perde etk i a lan ın d a k i nisbi h a v a nem inin d ah a fa z la olm ası gerek m ek ted ir. F a k a t, yöresel İklim ko
şu lları bu geçerliliği bozm aktadır.
R u tu b etli ve y a rı ru tu b e tli iklim lerde rü z g â r hızının azaltılm ası en önemli rolü o y n am ak ta, gündüzleri perde siperindeki alan d a nisbi h a v a nem i d a h a fa z la olm ak
ta d ır. Geceleri ise, perde siperinde sıcaklığın çok düşm esi sonucu çiğ ve k ıra ğ ı oluş
m a k ta, bu da nem o ranını az altm a k ta d ır. Gündüz ve geceye a it bu fa rk lılık lar, gü n düzün belirli sa atlerin d e de m eydana gelm ektedir.
K u ra k iklim lerde, rü z g â r perdelerinin nisbi h a v a nem ini a rtırd ığ ı gözlenm iştir.
A ncak, çevresel sıc ak lık yükselm eleri bunun ta m am en ak sin i verm ektedir.
B a lâ D evlet Ü re tm e Ç iftliği arazisinde H a z ira n ve Tem m uz ay la rın d a yapılan ölçm e ve tesbitlerde, aç ık sa h a y a (ko n tro l) n a z a ra n şe rit siperindeki nisbi h av a n e mi, H a z ira n ay ın d a % 0.5 - 2.4 d ah a fa z la ve T em m uz'da ise % 0.6 - 2.1 d ah a az bu
lu n m u ştu r. H a z ira n ve Tem m uz ay ların d a k i bu fark lılık , H a z ira n ’da ta rla d a m evcut ve henüz biçilm eyen b u ğ d ay k ü ltü rü n d e n ileri geldiği k a n ısın a varılm ıştır.
A kdeniz sahilindeki denem e sa a h la rın d a nisbi h a v a nemi, kış ve ilk b a h ard a % 0.2 - 4.0 d ah a fa z la olduğu halde, yaz ayların d a, yöre ve perde içindeki değişik m esa
felerde önem li fa rk lılık la r gösterm em iştir.
2.5. P erd ele rin to p ra k ru tu b e tin e etkisi
R ü z g â r perdeleri, rü z g â rın hızını k estik le ri için, siperlerindeki alan d a yağış d a ğılışı (özellikle k a r ) düzenli ve to p r a k ta b u h a rla şm a d ah a azdır. Bu nedenle perde siperinde bulunan arazid ek i to p ra k ru tu b eti, aç ık arazid ek in d en d ah a fa z la o lacaktır.
F a k a t, oldukça k u r a k bölgelerde perd eler G erçek E v a p o tra n sp irasy o n u (ET R ) a r tı r dığı için, bu koşullarda, perde ta ra fın d a n k o ru n an sa h ad a k i to p ra k la rd a d ah a az r u tu b e t b u lu n m a k ta d ır (GUYOT 1963, s. 275).
T ara fım d a n y ap ılan a ra ştırm a la rd a , yalınız B a lâ 'd a k i denem e sa h ala rın ın to p ra k r u tu b e ti ölçülm üştür, ö lçm eler, ş e rit alan ı dışındaki k o n tro l n o k ta sın d a ve şe rit e tk i a lan ın d a ise 2.5, 7.5, 12.5 ve 17.5 perde yüksekliği (h) m esafelerde 0 -10, 20 - 30 ve 50 - 60 sm. derinliklerde, k u r a k ve y ağışlı p e riy o tlard a yapılm ıştır.
K O R U Y U C U O R M A N Ş E R İ T L E R İ V E R Ü Z G Â R P E R D E L E R İ 149
K ontrol n o k ta sın a göre, perde siperindeki d eğişik m esafelerde te sb it edilebilen to ta l r u tu b e t fazlalığı, yüzde olarak,
K u ra k p eriy o t Y ağışlı periy o t
0 - 1 0 2 0 -3 0 5 0 -6 0 0 - 1 0 2 0 -3 0 5 0 - 6
2.5 h % 3.8 5.4 6.0 6.8 7.2 5.0
7.5 h 3.5 6.7 6.7 4.3 5.9 5.3
12.5 h 4.0 6.1 6.1 4.2 5.9 4.5
17.5 h 5.0 6.3 5.8 4.6 6.7 5.4
olm uştur.
K oruyucu o rm an şe ritle ri ve rü z g â r perdeleri, b itk i tran sp ira sy o n u , radyasyon, to p ra k erozyonu, to p ra k sıcaklığı, to p rağ ın besin elem entleri, yağış dağılışı, don, çiğ, k ıra ğ ı gibi yetişm e m u h iti fak tö rle rin e etkili o lm akla b eraber, m evcut o lan ak larım ız
la b u n la ra ilişkin a r a ş tırm a çalışm aları yap ılam am ıştır.
3. PERDELERİN TARIMSAL ÜRÜN VERİM İNE ETKİSİ
P erd e tesisinden a n a am aç, yetişm e m u h iti fa k tö rle rin i iy ileştire re k ta rım sa l ürün verim ini a rtırm a k tır. H ızla a r ta n nüfus k a rşısın d a birim alan d a n d ah a çok ve k a lite li verim alm ak için b aşv u ru la n en önem li tedbirlerden birisidir.
P erde ta ra fın d a n k o ru n a n sa h ad a k i verim a rtışı, genellikle ev a p o tran sp ira sy o n a olan etkisine bağlıdır. Bu etki, daha önce değinildiği üzere iklim k o şu lların a bağlı o la ra k değişm ektedir. P erd eler çoğunlukla bitk ilerin fotosentez faa liy etin i a rtırd ığ ı için verim d ah a faz la olm aktadır.
R u s y a 'd a K ouibychev ve T ransvolojie bölgesinde Tim ochevo yöresinde yapılan a ra ştırm a la rd a , perde e tk i alanındaki arazide kış buğdayında % 41, ilk b a h a r buğ
dayında % 21, kış ça v d arın d a % 47, y u la f’d a % 22, ayçiçeğinde % 18, o tla k bitkile
rin d en A gropyron % 94, B rom us inerm iş % 85 d ah a fa z la verim alın m ıştır (GUYOT 1963, s. 284). B u n a k a rşın yine R u s y a ’nın güneyindeki steplerde, perdeler çayır o t
la rı verim ini % 100 a rtırd ığ ı halde ta h ılla rd a bir d eğişiklik y ap m a m ıştır (GUYOT 1963, s. 285).
İs ra il’de k u r a k A kdeniz iklim inde bulunan Besor bölgesinde yapılan a r a ş tır m a lard a, p erdelerin soğan ve sa rm ısa k verim ini % 23.2, y er fıstığ ı verim ini % 42.1, grey- p fru t verim ini % 14.0 ve dom ates verim ini ise % 16.0 a rtırd ığ ı te sb it edilm iştir (KA R SCH O N 1968).
D a n im a rk a ’d a S o eg aa rd ’ın y ap tığ ı a ra ştırm a d a , perde siperinde bulunan ta r la daki verim a rtışı ; buğdayda ta n e % 11.1 sa m a n % 12.6, a rp a d a ta n e % 18.8 sa m an
% 33.1, y u la fd a ta n e % 19.5 sa m an % 19.3, ça v d ard a ta n e % 14.6 sa m an % 10.6, pan
c a r % 23.2, şa lg am % 6.5, p a ta te s % 16.5, ça y ır o tla rın d a gram in e ve yonca % 21.5 - 24.1, b ak la % 48.9 d ah a fa z la olm uştur (GUYOT 1963, s. 288).
Y u k arıd a k i örnekleri değişik k a y n a k la rd a n ç o ğ a ltm ak olanağı vard ır, ö nem li olan, kendi iklim koşullarım ızdaki değerlerin bilinm esidir.
150 H A K K I A Y D E M İ R
B a lâ ve A kdeniz sahilindeki denem e sa h ala rın d a , b u ğday k ü ltü rü n d e tane, s a m a n ve 1000 ta n e a ğ ırlık la rı ile b a ş a k ve dikili ekin boyları, narenciyede ağ ırlık ve k alite , p a m u k ’d a yalınız a ğ ırlık ölçülm üştür, ö lç m e ve tesbitlerde, perdeden itib aren ve genellikle 1, 3, 5, 7, 9, 11 ve 20 perde y ü ksekliği m esafelerde alm an 2X 2 m -lik de
nem e p arselleri kullanılm ış ve ü çe r kez te k ra rla n m ıştır.
Iç A nadolu k u r a k iklim inde bulunan B a lâ k oruyucu o rm an şe ritlerin in yalnız b u ğ d ay verim ine olan etk ile ri te sb it edilm iştir. K ontrol (şa h it) p arse li olarak, p e r
deye 20 k a tı m esafe (20 h k ) esas alın m ıştır. K ontrol p arseline göre, perde etk i a la nın d a % 8 ta n e verim i a rtış ı te sb it edilm iştir. A n cak bu yörede, belirli ve baskın b ir rü z g â r yönü m ev cu t değildir. D eğişik m evsim lerde ve h a t t a gü n ü n m uayyen s a a tle rin d e yön d eğ iştirm ek ted ir. A yrıca, g ere k o rm an şe ritlerin in tesis sa h a sı ve gerekse
çevrenin to p o ğ ra fik yapısı çok engebeli olduğu için, çok belirgin d eğ erlerin alın m a
sın a o la n a k y o k tu r. B u nedenle ko n tro l p arse lle ri de p erdelerin etkisinde k a lm ışla r
dır. N itekim , D evlet Ü re tm e Ç iftliğinin değişik y ılla rd a k i k a y ıtla rın a n a z a ra n , perde etk isin d e k a la n ta rla la rın o rta la m a b uğday ta n e verim i, d iğ e r kom şu ta rla la rm k in - den % 24.9 d a h a fazladır. Bu d eğerler gerçeğe d a h a y a k ın b u lu n m a k ta d ır (A Y D E
M İR 1975, s. 4 6 - 4 9 ) .
A kdeniz iklim indeki d e n e m e ^ a h a la rm d a (2),
— P erd ele rin naren ciy e verim ine etk isi : O ldukça şiddetli esen k a r a ve deniz rü z g â rla rın ın d ire k t etkisinde bulunan narenciyelerden özellikle p o rta k a l ve limon fi
d an ları büyüm e ve gelişm e olanağını b u la m am ak ta , y a d a çok cılız ve kalitesiz ye
tişm ek ted irle r. Çok uzun sü re y ap tığ ım gözlem ve ölçm elerde, doğal y a d a y ap ay bir sip e r olm adan p o rta k a l y a d a lim on ürü n ü a lm a k olanaksızdır. B u nedenle, n are n ci
ye fidanı dikim inden önce p erdelerin tesisi zorunludur. A yrıca, g eçirgen olm ayan p e r
de siperindeki a ğ a ç la rd a m a n ta r ve p se ro n la r te sb it edilm iştir. H erh an g i b ir neden
le n aren ciy e çevresindeki perdeler kaldırıldığında, rü z g â r ta ra fın d a k i sıra la rd a k u ru m a d erh a l b aşlam ak ta , diğ er s ıra la rd a ise verim o rta la m a % 50 ye k a d a r düşm ekte
dir.
— P erd ele rin b u ğday verim ine etkisi : Y aptığım ız ölçme ve te sb itlere göre, bu ğ d ay k ü ltü rü fa z la m ik ta rd a olan nisbi h a v a nem ini ve to p ra k ru tu b e tin i sevm em ek
tedir. D enize 300 m. m esafede ve d ö rt ta ra fın d a n perde ile çevrili b ir denem e s a h a sın d a ; perde siperindeki ta rla d a verim , denize aç ık ve hem en bitişiğinde bulunan ta r- ladakinden, ta n e % 21, sa m a n % 8.5, b a ş a k boyu % 2.9, 1000 ta n e ağ ırlığ ı % 8 daha az ve k ü ltü r boyu % 3.5 d a h a fa z la ölçülm üştür. A yrıca, perde içinde o lgunlaşm a 10 gü n k a d a r d a h a geç olm uştur. B u n a k a rşılık denizden oldukça u za k m esafede ve k a r a rü z g â rla rın a k a rş ı tesis olunan perde siperindeki b u ğ d ay ta n e v erim i k ontrol p a r
seline göre, İ h da % 30, 2h da % 20, 3h d a % 8, 8h da % 8, 9h d a % 20 d ah a az ve 5h d a % 1, 6h d a % 13, 7h d a % 15.2 d a h a fa z la te sb it edilm iştir.
N isbi h a v a nem inin y ü k sek olduğu sahil kesim inde, k a ra s a l rü z g â rla rın esm ediği b ir s ıra d a Biçer - D öğerle y ap ılan h a s a t’da, b a şa k la rın % 10 -1 5 k a d a rı öğütülm eden s a m a n la b irlik te d ışa rıy a atıldığı görü lm ü ştü r.
— P erd ele rin p a m u k verim ine e t k i s i : D oğudan denize p ara lel gelen rü z g â rla ra d ik o la ra k tesis edilen b ir perde siperinde, perde k e n a rın d a 1 /2 perde yüksekliği m e
safed e % 50 civ arın d a verim d ü şüklüğü ve perdenin diğ er m esafelerinde verim in ayni düzeyde bulunduğu te sb it edilm iştir. B u n a k arşılık , kuzeyden gelen k u ru ve sıcak k a r a s a l r ü z g â rla ra dik olan perde siperinde y ap ılan ölçm elerde verim , k o n tro l parseline
K O R U Y U C U O R M A N Ş E R İ T L E R İ V E R Ü Z G Â R P E R D E L E R İ 151
göre İ h d a % 42 d ah a az, 2h d a % 22, 3h d a % 38, 4h da % 61, 6h d a % 86, 7h d a % 48 ve 8h da % 12 d ah a fazla bulunm uştur.
SONUÇ
B irim sa h a d a n d ah a fa z la ta rım s a l ü rü n a lm ak için perde tesisi zorunlu görül
m ektedir. Konu K alk ın m a P lâ n la rı içinde ele a lın arak , b ü tü n m em leketi k a p s a y a c a k şekilde özel devlet k u ru lu şla rı ta ra fın d a n üç e ta p ta çözüm lenebilir. B irinci e ta p ta a ra ş tırıc ı ve uygulayıcı te k n ik personel eğitim i, ikinci e ta p ta kendi k o şullarım ızda a r a ş tır m a ve üçüncü e ta p ta d a uy g u lam a çalışm aları yapılm alıdır. B unun b aşarısı da, herşeyden önce yetk ili m a k am ların konunun gereğine ve önem ine in a n m a la rın a bağlıdır.
COÜTS ET BENEFICES DIRECTS ET INDIRECTS DES RIDEAUX ABRİS FORESTIERS ET BRISE VENT
Dr. Hakkı AYDEMİR 1
R e s u m â
Dans cet article en question on a etudie I’influence des rideaux abris forestiers et les brise - vent sur le m icroclimats de la region (la vitesse du vent, l’evaporation, l’humidite relative de l’air et du sol, la temperature m axim ale e t minimale de l’air) et le rendement des cultures agricoles (du blâ, du coton,’ des orangers et des citroımiers) dans les conditions climatiques de la Turquie.
Les recherches sont faites par des rideaux abris forestiers consti- tuant en 1954 dans le terrain de la Ferm e d’E ta de B alâ a un clim at sec qui se trouve dans une region du plateau d’A natoli et dans le clim at me- diterrane de la Turquie pres d’A ntalya e t Mersin sur les brise - vent cons- tituant par des propriĞtaires Iocaux.
1. INTRODUCTION
La neccessite de la crĞation de rid eau x d ’arb re s s ’e st f a it se n tir quand l’agricul- tu re s ’est ötendue â des v astes espaces e t on a eu obliger d'av o ir en plus g rande quan- titĞ et de bonne qualitd de la production agricole en rela tio n de la population s ’acc- roit.
P a r to u t dans le monde, on co n state que les brise - v en t so n t a c tu e lle m e n t' consi- d âres com me des m odificateurs de m icroclim ats et egalem ent des provocateurs du revenus agricoles.
Des rideaux d ’a rb re s ou les brise - v en t fu re n t etab li dans le b u t de conserver l’hu m id itâ du sol e t de l’air, de red u ire l’ev a p o tran sp ira tio n et la vitesse du vent, de l’evaporation, la te m p e ra tu re de l’air, dem pâcher l'erosion eolienne des sols legers et friab les e t de contröler la re p a rtitio n de la q u an tite de p recipitation. Les fac teu rs do
m in a n t et efficace ca ta srro p h iq u e su r le ren d em en t des cu ltu res agricoles est la v i
tesse du ven t la plus fo rte dessechant la couche arable, b rû la n t les cu ltu res en etĞ et d e tru isa n t p a r sa force m ecanique.
1 In s t it u t de R e c h e rc h e s F o re st ie re a â A n k a r a C h e f d e la S c c t io n C o n s e r v a t lo n d u s o l et de l ’oau, E c o lo g ie F o re st ic ro ot A m e llo ro tlo n d u P a t ü ra g e .
K O R U Y U C U O R M A N Ş E R İ T L E R İ V E R Ü Z G Â R P E R D E L E R İ 153 Selon nos observations, il y a les d eg â ts considerable su r les cu ltu res agricoles p a r du v en t sec et chaud continentale et du ven t m aritim e, dans le v aste plateau d’A natoli e t dans la cöte M editerranee de la Turquie.
N ous avons ete etabli des rldeaux abris fo re stie rs su r des te rra in s agricoles de la F erm e d ’E ta de B alâ qui se trouve dans une region du p la tea u d’A natoli en 1954.
On a v a it effectue aussi des brise - v en t de differen tes especes su r la cûte Medi- te rran e en n e d’une façon traditionelle p ar des p ro p rie ta ire s locaux.
2. IN F L U E N C E D ES B R İS E - V E N T E T D E S R ID E A U X A BR İS F O R E S T İE R S SÜ R L E M ICROCLIM AT
N ous avons etudie l ’influence des brise - vent et des rideaux ab ris fo re stie rs sur la vitesse du vent, l'hum idite de l ’a ir e t du sol, l’evaporation, la te m p e ra tu re de l’air, eg alem ent le rendem ent de la production agricoles.
P o u r nos recherches, on a v a it choisi des sep t brise - v en t d’essais dans le clim at M editerranâe et de tro is rideaux abris dans le clim at aride de Balâ.
Les m esures m eteorologiques«sont faites 1.5 m. au dessus du sol dans la cöte du v ent de 15 - 20 hc (h = h a u te u r du brise - vent, c = point de contröle) e t dans la zone p ro tâg e (İh , 2h, 3h, 4h, 8h, 14h, 20h), dans ce rtain cas au dessous le brise - vent, pen- d a n t 3 - 5 jours.
Le rendem ent des cu ltu res agricoles e st m esure dans la zone protegee p a r le b ri
se - v en t aux d istances d ifferentes avec des p arcelles d’echantillons de 2X 2 = 4 m m 2.
2.1. In flu en ce des brise - v e n t su r la vitesse du v e n t
A d m e tta n t les valeurs m oyens de la vitesse du v en t aux sta tio n s d’obvervations du contröle (tem oin) dans le cöte du ven t de 100 p. 100, la vitesse du v en t dans la zone protegee est de :
L a zone d’essai La zone d'essai
de B a lâ la cöte M editerranee
20 hc = 100 % 20 hc = 100 %
1 hc = 89 % 1 hc = 81 %
1 h — 41 % hO 39 %
2 h = 51 % 1 h = 40 %
4 h 58 % 2 h = 36 %
6 h = 71 % 3 h = 25 %
20 h =. 89 % 4 h = 24 %
8 h = 53 %
14 h 70 %
20 h = 74 %
au dessous le rid.
2.2. Influence des brise - v en t su r l’evap o ratio n
A d m e n tta n t les valeurs m oyens de l’ev aporation aux sta tio n s d’observations du contröles dans le cöte du vent de 100 p. 100, l’evaporation dans la zone protegee est de :
H A K K I A Y D E M İ R
L a zone d ’essai L a zone d ’essai
de B alâ la cöte M edlterranee
20 hc = 100 % 20 hc = 100 %
1 hc = 95 % 1 hc = 80 %
1 h = 81 % hO = 64 %
2 h = 85 % 1 h = 77 %
4 h = 89 % 2 h = 81 %
20 h = 101 % 3 h = 74 %
4 lı = 81 % 8 lı = 82 % 14 h = 82 % 20 lı = 95 %
2.3. Influence des brise - vent su r la te m p e ra tu re de l’air
Selon nos m esures de la te m p eratu re s, il n’y a pas beaucoup de difference entre la zone protegee le brlse - v en t et la zone ouverte.
Les rideaux abris fo re stie rs de B alâ a u g m en te n t la tem pĞ ratures m axinıales de 0.3 â 2.5 °C p endant la journee ‘et ils dim inuent la te m p e ra tu re m inim ale de la nu it de 0.1 â 1.3 °C.
P e n d a n t l’hiver les brise - vent M editerraneenne a u g m en te n t la p em p eratu re m axi- m ale de la journee de 0.2 â 0.5 "’C et la te m p e ra tu re m inim ale de la n u it de 0.3 â 0.7
»C.
P e n d a n t au printem ps, la te m p e ra tu re m axim ale dim inue au m oyenne de 0.6 3C e t la te m p e ra tu re m inim ale dim inue au m oyenne de 0.1 3C dans la zone protegee du clim at M âditerranee.
Les brise - vent M edlterranee a u g m en te n t la te m p e ra tu re m axim ale de la journee de 1.1 â 5.2 °C et dim inuent la te m p e ra tu re m inim ale de la n u it de 0.5 â 0.9 °C pen
d a n t l’ete.
2.4. Influence des brise - v en t su r riıu m id ite de l’a ir
P a r les rideaux abris fo re stie rs de B alâ, dans la zone protegee on a eu une aug- m e n tatio n de 0.5 â 2.4 % pen d an t au mois de ju in et une dim inution de 0.6 â 2.1 % p en d a n t au mois de ju ille t p a r ra p p o rt la zone non protegee. L a recolte est faite au mois de ju illet a v a n t de la m esure d’hum iditee de l’air.
P a r les brise - ven t M edlterranees, l’hum idite m oyenne de l’a ir dans la zone p ro tegee p endant la saison en hiver et au prin tem p s est plus de 2 â 4 % p a r ra p p o rt la zone ouverte. M ais p endant l’ete elle e s t v ariable su iv a n t les zones d’essais, les cul- tures, la p a rtie de la journee et la condition m âteorologique.
2.5. Influence des rideaux abris su r l’hum iditâ du sol
Cete m esure est fa it seulem ent dans la place d ’essais de B alâ. A ugm entation l’hum idite du sol p ar ra p p o rt au point du contröle est de su iv a n t :
K O R U Y U C U O R M A N Ş E R Î T L E R Î V E R Ü Z G Â R P E R D E L E R İ 155
L a periode seche L a periode pluviale
0 - 1 0 2 0 -3 0 5 0 -6 0 0 - 1 0 20 - 30 5 0 -6 0
2.5h 3.8 5.4 6.0 6.8 7.2 5.0 %
7.5h 3.5 6.7 6.7 4.3 5.9 5.3 %
12.5h 4.0 6.1 6.1 4.2 5.9 4.5 %
17.5h 5.0 6.3 5.8 4.6 6.7 5.4 %
S. IN FLU ENCE DES BRİSE _ VENT SUR LE RENDEM ENT DES CULTURES AGRICOLES
P a r les rideaux ab ris fo re stie rs de Balâ, dans la zone protegee on a eu une aug- m a n tatio n du ble de 24.9 % p a r ra p p o rt la zone ouverte.
P a r les brise - v en t su r la cöte M editerraneenne :
S u rto u t des o ran g e rs e t des citronniers so n t tres sensibles aux influences du vent m a ritim e et continentale. Les plantes de ces cu ltu res ne re s is te n t pas sans le brise - ven t ou un obstacle n a tu re l contre’ le vent. D’a u tre p a rt, selon nos etudes, les brise - v en t im perm eables cau sen t d’â tre reproduire des pserons et des cham pignons para- siteu rs.
Le ble n 'aim e pas l'hum idite excessive de l’a ir m a ritim e e t aussi des te rra in s hu- mides. D ans la zone protegee p a r le brise - vent on a observe une dim inution du ren- dem ent m oyenne de 21 p. 100 pour la graine, de 8.5 p. 100 pour la paille p a r ra p p o rt la zone ouverte.
D ’a u tre part, dans un cham p du ble situ e loin de la m er a protege p a r un brise - vent c o n stitu a n t contre le v en t continentale, dim inution le ren d em en t du ble dans la zone protegee e st de İh = 30 %, 2h = 20 %, 3h = 8 % 8h, = 8 % e t l’augm en tatio n
5h = 1 6h = 13 %, 7h = 15 % p a r ra p p o rt des parcelle contröles.
Influence des brise - vent su r le ren d em en t de la cu ltu re du coton est variable su v ia n t de sa localite. L a culture du coton n'aim e pas hum idite de l’a ir m a ritim e du- r a n t assez longu tem ps d ’une p a rt et le v e n t sec et chaud co ntinentale qui souffle assez longu tem ps d’a u tre p art.
D ans un cham p du coton situe loin de la m e r a protegâ p a r un brise - v en t cons
titu a n t contre le v en t continentale, l’a u g m en ta tio n le ren d e m en t dans la zone p ro te
gee e st de, 2h = 23 %, 3h = 38 4h = 61 %, 6h = 86 % , 7h = 48 % , 8h = 12 % et dim inution le rendem ent dans la zone protegâe de İh = 42 % p a r ra p p o rt la zone ouverte.
KAYNAKLAR
A Y D E M tR , H. 1975. B alâ Koruyucu, O rm an Ş eritlerinin M ikro k lim a ve T arım sal Ürün V erim ine E tk isi. O rm ancılık A ra ştırm a E n stitü sü , T e k n ik B ü lte n Serisi No. G8.
A Y D E M tR , H. A k d e n iz Bölgesinde K oruyucu Orman Ş eritleri ve R ü zg â r Perdelerin
den D ire k t v s E ııd irek t O larak F aydalanm a D eğerinin T esbiti (y a y ın la n m a m ıştır).
156 H A K K I A Y D E M İ R
B E Ş K Ö K , T. 1957. K oruyucu Orm an Şeritleri ve Balâ K o ru yu cu O rm an Ş eritleri T e
sisi D enem eleri. O rm ancılık A ra ştırm a E n s titü s ü N e şriy a tı, T e k n ik B ü lte n Serisi No. 7.
BO U C H ET, R .J. 1965. R en d em en t des C ultures e t D eficit en Eau. E x tr a ıt du B ülletin Technigue d ’In fo rm a tio n des Ingenieurs des S ervices A gricoles, No. 201.
B U F F A U L T , P. 19J}2. H istoire des D unes M aritim es de la Gascoogııe.
G E S L ÎN , H. 1961}. L ’E vapotranspiration P ontentielle. A rtic le e x tra it de la R evue
«H o m m e e t T erre» No. 3.
G U YO T, G. 1963. L es B rise - V ent. M odification des M icroclim ats et A m elioration de la P roduction A gricole. L ’eau et la prduction vegetale, I.N .R .A .
G U YO T, G. 1965. Bocage Breton et Clim at c E x tr a it de «Penıı A r Bed. Vol. 5, No. Jfl, A oût.
G U YO T, G. 197lf. L es E ffe ts M icroclim atiques des Bries - V ent, Conseguences Sur Les Com posants du B ilan H ydrologigue, T reiziem es Journees de VHyraulique.
G U YO T, G. 1971}. Glimats, A g ricu ltu re et A m e n a g e m e n t E n P ays de Bocage, In s titu t N a tional de la Recherche A gronom igue.
G U YO T, G. 196lf. L ’E a u et le Verger, In te re t des B rise - V ent. E x tr a it du Volüm e des R a p p o rts du 95’c Congres de la Societe Pom ologigue de Fraııcc.
K A R S C H O N , M .R. 1968. Coûts B enefices D irects et İn d irects des R id ea u x - A bris Fo
restie rs et B rise - V en t D ans la R egion M editerraııeenne. Sous - C om m ission des Que- tions F orestieres M editerraneennes, 3’em e Session, F A O - S G M /F R /8 6 -1}, R om e 2-1}
M ai 1968.
M A R İO N , J. 1960. L es B rise - V ent au Jutland. R ev u e F orestiere Française, F evrier 1960, No. 2, P. 129 - U}1.
N ÎC O T A , B. 1961. In fluence des Jeunes R id ea u x - A b ris D ans l’In terv a lle P rintem ps E te S u r VH um idite D ans le Sol e t S u r V A ugm entation du R e c e tte de la R ecolts.
IU F R O , 13’e Congres, Section 11 - 6, Vien 1961.
P A M A Y , B. - A T A Y , İ. 1952. K oruyucu O rm an Şeritleri ( S te p A ğa çla n d ırm a la rı).
Î.U. O rm an F a kü ltesi D ergisi, Seri B, Cilt III, S a yı 1.
P A R C E V A U X , S. - BO U C H ET, R . J. 1963. A m elioration du R en d em en t des V eg6taux va r A b a isse m sn t de V E vapotranpiration P otentielle. «VEau et la Production Vegetale-».
I.N .R .A . Paris.
T A V Ş A N O G L U , F. 1976. T ü rk iy e ’de R ü zg â r E ro zyo n u n u n K apsam ı, R ü zg â r E ro zyo nuna K arşı Mücadele. Orvıan F a kü lte si D ergisi, Seri A , Cilt X X V I, S a yı 11.
