Üstün Yetenek ve Zeka Kuramları

(1)

Üstün Yetenek ve

Zeka

Kuramları

Prof. Dr. Figen GÜRSOY

(2)

Üstün Yetenek ve Zeka Kuramları

1. Psikososyal Sınıflar Kuramı 1. Psikososyal Sınıflar Kuramı

2. Beşgen Kuramı 2. Beşgen Kuramı

3. Üç Halka Kuramı 3. Üç Halka Kuramı

4. Ayrımsal Üstün Zeka ve Üstün Yetenek Kuramı 4. Ayrımsal Üstün Zeka ve Üstün Yetenek Kuramı 5. Çoklu Zeka Kuramı

5. Çoklu Zeka Kuramı 6. Başarılı Zeka Kuramı 6. Başarılı Zeka Kuramı 7. Meta Kuram

(3)

4. Ayrımsal Üstün Zeka ve Üstün Yetenek Kuramı

DMGT: Differentiated Model of Giftedness and Talent

(4)

4. Ayrımsal Üstün Zeka ve Üstün Yetenek Kuramı (Devamı)

● Üstün zeka ve üstün yeteneği birbirinden ayırmaktadır.

● Üstün zekanın üstün yeteneğe nasıl dönüştüğünü açıklamaktadır.

○ Üstün zeka doğuştan gelmektedir.

○ Üstün yetenek ise doğuştan gelen kapasitenin zamanla gelişmektedir

(5)

● Üstün Zeka:

○ Zihinsel,

○ Yaratıcılık,

○ Sosyal-duyuşsal ve

○ Duyusal-motor olarak dört alana ayrılmaktadır.

5

(6)

4. Ayrımsal Üstün Zeka ve

Üstün Yetenek Kuramı (Devamı)

Üstün Zeka

● Gelişimsel olarak üstün yetenekli olan

çocukların farklı performanslarında üstün yetenekleri gözlemlenebilir.

(7)

● Üstün Yetenek, ileri zihinsel potansiyelin zamanla sistematik olarak gelişip beceriler kümesine dönüşmesi ile ortaya çıkmaktadır.

● Örneğin; fen, matematik, sanat, spor gibi yetenek alanlarında görülen yeteneklerdir.

7

(8)

● Üstün yetenek, üstün zekanın temeli olarak değerlendirilmektedir.

● Fakat her üstün zekalı birey potansiyelini üstün yeteneğe dönüştüremeyebilir.

(9)

9

Deneyim Deneyim

Öğrenme Öğrenme

Yetenek Gelişimi Yetenek

Gelişimi

(10)

● Öğrenme ve deneyim yaşam boyunca

zengin ve uzun süreli olduğu sürece yetenek gelişimi de buna paralel olmaktadır.

(11)

● Katalizörler: Yetenek gelişiminde bireysel ve çevresel katalizör grubunu olumlu ve olumsuz etkilemektedir.

○ Bireysel Katalizörler: Motivasyon, öz yönetim ve kişilik gibi etmenler halinde yetenek gelişimini etkilemektedir.

○ Çevresel Katalizörler: SED, aile içi ilişkiler, okul kalitesi, yaşanılan ülke gibi etmenler

halinde yetenek gelişimini etkilemektedir.

11

(12)

● Şans: Oldukça sınırlı bir etkisi olmakla birlikte bilinçli bir ailenin çocuğu olarak

dünyaya gelmek veya yeteneklerini yaşanan kaza gibi travmatik olaylar sonucunda

kaybetmek gibi etkileri vardır.

● Dağılım ve Düzeyler: Üstün yetenekli ve üstün zekalı bireylerin toplumun %10’unu oluşturduğu kabul edilmektedir

(13)

5. Çoklu Zeka Kuramı

Howard Gardner (1983)

(14)

● Gardner (1983) bilişsel yeteneklerin birbirinden bağımsız olduğunu ve üstün zekanın da bilişsel alanlara göre farklılık gösterdiğini belirtmektedir.

(15)

● Gardner «Ne kadar zekisin?» sorusu yerine

«Hangi açıdan zekisin?» sorusuna odaklanmıştır. Bu doğrultuda da çoklu zeka kuramını geliştirmiştir.

● Zekanın geliştirilebilir bir olgu olduğunu ve tek başına değerlendirilebilecek bir olgu olmaktansa zekanın farklı boyutlarda gelişebileceğini savunmuştur

15

(16)

5. Çoklu Zeka Kuramı (Devamı)

● Çoklu zekâ, çevresel ve genetik etmenlerle birlikte bireyin performansını yorumlamaktadır.

● İnsan çevresi ile kurduğu etkileşimlerde farklı zekâ boyutlarını kullanmaktadır.

● Zekâ boyutları her insanda farklı olabilmekte ve zekâ boyutlarından bir ya da birkaç tanesi

(17)

● Çoklu Zekâ Kuramını Gardner 1983 yılında

“Frames of Mind” (Zihnin Çerçeveleri) adlı kitabında yedi farklı zekâ boyutunu önermiştir.

● Daha sonra 1999 yılında yayınladığı

“Intelligence Reframed (Zekâ Yeniden Yapılandırıldı) adlı eserinde yeni bir zekâ

boyutunu da ekleyerek toplamda sekiz farklı zekâ boyutunu oluşturmuştur

17

(18)

Çoklu Zeka Kuramı

Dilsel Zeka

Mantıksal- Matematikse

l Zeka

Görsel- Uzamsal

Zeka

Müziksel Sosyal Zeka Zeka

İçsel Zeka

Doğacı Zeka

(19)

● Dilsel Zeka: Yazılı ve sözel dili kullanabilme kapasitesidir.

● Mantıksal-Matematiksel Zeka: Matematiksel problemleri mantık yürüterek analiz edebilme ve çözebilme kapasitesidir.

● Görsel-Uzamsal Zeka: İmgelerle ve üç boyutta düşünebilme kapasitesidir.

● Müziksel Zeka: Ses, nota ve ritimleri tanıyarak yeniden yorumlayabilme kapasitesidir.

● Bedensel-Kinestetik Zeka: Jest ve mimikleri kullanabilme ve uzuvlar arasında uyumlu koordinasyon sağlayabilme

kapasitesidir.

● Sosyal Zeka: İnsanlarla etkili iletişim kurabilme kapasitesidir.

● İçsel Zeka: Bireyin kendi duygu, düşünce ve zihinsel süreçlerini tanıyabilme kapasitesidir.

● Doğacı Zeka: Canlı ve cansız nesneleri tanıyabilme ve sınıflayabilme kapasitesidir.

19

(20)

● Belirtilen zeka boyutları her bireyde farklı boyutlarda bulunabilmekte ve farklı şekillerde ortaya çıkabilmektedir.

● Gardner, belirtilen zekâ alanlarının dışında da zekâ boyutlarının olabileceğini savunmaktadır

(21)

● Dokuzuncu zeka boyutunun «Varoluşçu Zeka»

olabileceği belirtilmiştir.

● Varoluşçu Zeka: Hayatın anlamı konusunda önemli soruları düşünme yeteneğidir.

● Yeni eklenebilecek zeka türleri: mizah, yemek yapma, altıncı his becerileri gibi türler olabileceği düşünülmektedir

21

(22)

Çoklu Zeka Kuramının İlkeleri

● Doğuştan her birey çoklu zekâ boyutlarına sahiptir.

● Her birey kendine özgü bir zekâ profiline ve farklı zekâ bileşenlerine sahiptir.

● Bütün zekâ boyutları dinamiktir.

● Zekâ boyutları, tanımlanabilir, geliştirilebilir ve

● Değiştirilebilir hatta zayıflayabilir.

● Her birey zekâ boyutları hakkında bilgi edinebilir ve zekasını ona göre geliştirebilir.

● Her zekâ boyutu, hafıza, dikkat, algı ve problem çözme açısından farklı bir sisteme sahiptir.

● Kültür zekanın boyutlarını etkileyebilir.

● Zekâ boyutlarından birkaçı bir arada olabilir ve birbirinin gelişimi için

(23)

Sınıflarda çoklu zeka kuramının kullanılması

● Öğrencilerin sekiz zeka alanı ile ilgili olarak bilişsel düzeyde ilişki kurabilmesi ve ders çalışma tekniklerini çeşitlendirmesini sağlar.

● Öğretmenlere öğrencilerin zeka türü boyutlarına göre ders içeriğini yapılandırmasını sağlar.

● Öğrencilerin içsel güdülenme düzeylerine göre içsel motivasyon sağlayabilir.

● Eğitim bireyselleştirilmesini sağlar.

● Öğrencilerin bir ya da birden fazla yetenek alanın olabileceğini anlamaların sağlar.

23

(24)

Sınıflarda çoklu zeka kuramının kullanılması

● Gardner’in Çoklu Zeka Kuramı, öğrencilerin öğrenme, anlama stillerinin sınıf içi öğretim sürecine dahil edilmesini sağlamaktadır.

● Öğrencinin hangi alanda (Sözel-matematik vb) performansının daha iyi olduğunun bilinmesi öğretim yöntemlerinin de uyarlanarak başarı olanağı sağlayacaktır.

(25)

6. Başarılı Zeka Kuramı

Sternberg (1997)

(26)

6. Başarılı Zeka Kuramı

● Stenberg (1997) zekanın toplum içinde

çevreye uyum sağlama, değiştirebilme ve uygun davranışları sergileyebilme ile ilgili olduğunu belirtmektedir.

● Başaralı Zeka Kuramının analitik, yaratıcı ve pratik olmak üzere üç türünü vardır.

(27)

6. Başarılı Zeka Kuramı (Devamı)

● Analitik Zeka: Fikirleri, sorunları, onayları ve durumları analiz edebilme, neden-sonuç ilişkisi kurarak değerlendirebilme kapasitesidir.

● Yaratıcı Zeka: Yeni fikirler üretebilme, problemleri keşfederek yaratıcı çözüm yolları geliştirebilme kapasitesidir.

● Pratik Zeka: Gerçek yaşam problemlerini akılcı yollar ile çözebilme kapasitesidir

27

(28)

Analitik Zeka Analitik

Zeka

Pratik Zeka Pratik Yaratıcı Zeka

Zeka Yaratıcı

Zeka

(29)

7. Meta Kuram

Ziegler ve Heller (2000)

(30)

7. Meta Kuramı

● Üstün zeka kuramlarının bilimsel felsefesinin dört temel koşulu sağlaması gerektiği öne sürülmektedir

○ Geçici öncelik koşulu

○ İnus koşulu

○ Bireysel öncellik koşulu

○ Kuramsal önem koşulu

Üstün zeka kuramının bilimsel olarak kabul edilebilmesi için meta kuramın dört koşulunu

sağlaması gerekir.

(31)

1. Geçici Öncelik Koşulu

● Üstün zekanın, olağanüstü başarı ve nedensellik ilişkisinde olduğunu

savunmaktadır.

● Başarı üstün zekanın sonucu olarak görülmektedir.

● Başarının nedeni olarak üstün zeka tek

başına görülemez sadece nedenlerden bir tanesi olabilir.

31

(32)

Üstün Zeka

Başarıya neden olan bir potansiyel

Başarı Başarı

Sonuç

(33)

2. İnus Koşulu

● Nedensellik üzerine odaklanmaktadır.

● Bazı şeylerin «neden olan» ya da «etken»

değerlerini anlamak için inus koşulu göz önünde bulundurulmaktadır.

● Yani üstün zeka, başarının nedenidir ancak tek başına etkili değildir. Motivasyon ve çevresel faktörler gibi farklı etmenlerden de etkilenmektedir.

33

(34)

Üstün zeka Üstün

zeka Diğer

koşullar Diğer

koşullar BaşarıBaşarı

(35)

3. Bireysel Özellik Koşulu

● Üstün zeka bireye özgü bir unsurdur ve bireysel olmayan etmenler üstün zekanın yerine koyulamaz ve dolayısıyla da başarının tek nedeni de olmaz.

● Bireye özgü olmayan çevresel faktörlerin üstün zekanın yerine koyulamayacağını savunmaktadır.

35

(36)

Geçici Öncelik Koşulu ve İnus Koşulu bireye özgü olmayan etmenlere odaklanmamaktadır. Daha çok çevresel koşullarla ilgilidir.

Bireysel Özellik Koşulu da sadece bireye özgü etmenlere odaklanmaktadır.

Dolayısı ile bir bütün olarak meta kuramında yer alan bütün koşulların sağlanması gerekmektedir

Geçici Öncelik Koşulu ve İnus Koşulu bireye özgü olmayan etmenlere odaklanmamaktadır. Daha çok çevresel koşullarla ilgilidir.

Bireysel Özellik Koşulu da sadece bireye özgü etmenlere odaklanmaktadır.

Dolayısı ile bir bütün olarak meta kuramında yer alan bütün koşulların sağlanması gerekmektedir

(37)

4. Kuramsal Önem Koşulu

● Geçici Öncelik Koşulu ve İnus Koşulları

çevresel etmenlerden bahsederken; Bireysel Özellik Koşulu sadece bireysel etmenlerden bahsetmektedir.

● Bu üç koşula Kuramsal Önem Koşulu

eklendiğinde bilimsel anlamda kuramlar tamamlanmaktadır.

37

(38)

4. Kuramsal Önem Koşulu (Devamı)

● Üstün zeka ve başarı arasında bir neden- sonuç ilişkisi vardır.

● Üstün zeka motivasyon ve kişilik türleri diğer bireysel özellikler ve çevresel faktörler ile

birleşerek başarı sağlanabilir.

● Dolayısı ile meta kurama göre dört koşul sağlanmalıdır

(39)

Kritik Evre

Kaynak: Sak, U. (2012). Üstün Zekalılar. Ankara: Vize Yayıncılık. S. 55. 39

Başarıya götüren performans

Geçmiş yaşantılar

Gelişim ve öğrenme

süreçleri Gelişim ve

öğrenme süreçleri

*Kişilik özellikleri

*Üstün zeka

*Çevresel koşullar

*Kişilik özellikleri

*Üstün zeka

*Çevresel koşullar

Gelişim ve öğrenme

süreçleri Gelişim ve

öğrenme süreçleri

(40)

Kaynakça

● Başaran, B. I. (2004). Etkili öğrenme ve çoklu zekâ kurami: Bir inceleme. Ege Eğitim Dergisi, 5(1).

● Özkan, H. H. Çoklu Zek Kuramı ve Eğitim Programı Öğeleri İlişkisi. Education Sciences, 3(2), 332-344.

● Sak, U. (2012). Üstün Zekalılar. Ankara: Vize Yayıncılık.

● Sternberg, R. J. (1997). Successful intelligence: a broader view of who's smart in school and in life. The International Schools Journal, 17(1), 19.

● Ünal-Karagüven, M. H. (2018). Çoklu Zeka Teorisi ve Eğitimde Uygulamaları. Academia Eğitim Araştırmaları Dergisi, 3(2), 1-17.

● Ziegler, A., & Heller, K. A. (2000). Conceptions of giftedness from a meta-theoretical perspective. International handbook of giftedness and talent, 2, 3-21.

● https://ustunzekalilar.org/tr/Makaleler/Icerik/162-Ustun-Zeka-ve-Ustun-Yetenek