Eski Trke

(1)

2.2. Eski Tiirk~e

'Eski TOrk$em deyince muhitimizde ilk akla gelen, Arap harfleri ile yaz~lmg Turk- ce kitaplar ve cogu zaman da dogrudan dogruya bu harflerin kendisidir; bte yan- da, 'eski yaz~', 'eski harfler', bunun mijteradifi olarak da kullan~lmaktad~r. Fakat bi- zim burada bundan anlad~g~m~z, daha cok, Tiirkcenin, tarihi seyri i~erisinde, bilinen en eski metinlerinin aksettirdigi geklidir. B&I bilginlere gbre, Turk~enin bu devresi, ilk Turkce-Islam7 eserleri de i~erisine almakta ise de ben burada kelime hazinesindeki buyuk ayr~l~klar~ gbz bnijnde bulundurarak, l s l ~ m i eserleri konu dlglnda btraktcm. Yaln~z burada tarih siras1 insan~ yantltabilir; gbyle ki, XI. yijzy~lda

Kutadgu BilDg y a z ~ l d ~ g ~ halde Turfan ve civarmda Uygur yani Eski Tilrkce olgun- luk cagm idrZik ediyordu. Muteakip yilzy~llarda (XIII-XIV. yy.) ise Eski Turk~enin, $ a - ~ o u (Tun-huang ova@ burkanc~ manastlrlarlnda, gerek klasik devrin eserleri- nin is tins ah^, gerekse yeni terciime ve telif eserler ile devam ettirildigini gbruyoruz. HattZi aynl muhitte Altun Yaruk'un (as11 metin X. yy.'da meydana getirilmigtir) 1687 ythnda istinsah edilip bas~lmas~, TOrkCenin tarihi devrelerini tesbitte ne kadar dikkatli davranmak gerektigini gbstermege kZifidir.

Eski Turkcenin grameri battda birkac defa yazdmigttr. Ben burada bunlardan oldukca degigik bir usGI takip ettim; bu degigiklik bilhassa fonem-bilgisinde ve buna bag11 olarak diger bblumlerde kendisini gostermektedir: ses kanunlarma gbre, qegitli gekillere girmesi tabii olan ewerden yaln~z bir tanesi tecrit edilerek almmtg ve bu hallerde buyuk harf kullan~lmak suretiyle bu hususiyet belirtilmigtir; bdylece gimdiye kadar, imla ve ses kanunlar~nm dogurdugu kar~g~kl~k ortadan kald~rrlrn~g, Eski Turk~enin kendine mahsus kanunlar~ tespit edilmigtir. Fakat bu mes'ele burada halledilmig olmaktan ~ o k uzaktlr; ilerde yapdacak munferit aragt~rmalar ile Eski Turk~enin as11 grameri yaz~lacakttr. Simdilik bu gramer taslag~n~n, bir deneme olarak telskki edilniesini bilhassa ilgililerden rica edecegim.

8

1. "Eski Turk~e" tsbirinden, Turkler'in, Islam dinini kabul etmeden iince Mo- golistan bozktrlar~ ile Tar~m bolgesi ve civartnda kulland~klar~ dili anhyoruz. Pilin i~ yaptsl ve ifade edilen dijnya gorugu bak~m~ndan ET'yi iki ayrl bolumde mutalila etmek daha dogru olacakt~r: 1. Kok-Turkqe -baa aragt~r~c~lara gore, hususiyle 0 Pritsak'a gbre: TurkWee- ve 2. Uygurca. Her iki ad da cegitli bak~mlardan hakh olarak itiraza ugrayabilir, p k u bu adland~rmalar 'yeni' olup tarih? degildir. Ancak bu itirazlarm munakagasma burada girigilmeyecektir. Bagka, daha dogrusu bulu- nuncaya kadar yukar~dakiler ile yetinmek yerinde olur sanmm.

ET'nin ilk yaz~lr numuneleri, Mogolistan'da bulunan ve Gin kaynaklarma gore T'u-chue (Pturkut) diye adland~r~lan'Turk boyunun kurdugu son devletin (as. yk. 690-740) resmi dilini aksettirmektedir. Bu numuneleri, bir yandan Ongin, Kul Tigin, Bilge ve Tonyukuk adm tagtyan mezar taglari ile (fvloQolistan) daha sonraki devirlere Ziit olup aynl Kokturk yazlsl ile kag~t uzerine yaz~lm~g birkaq kitap parcas~nda buluyoruz. Ad1 geeen metinlerdeki dilin iglenmig olmasma bakarak ET'nin tarihini,

(2)

yukar~da verilen tarihlerden daha gerilerde dii9ijnebiliriz; fakat bu devirlere a'it elimizde gimdilik bir vesika yoktur. Butun bunlardan bagka elimizde yine aynl alfabe ile yazrlinlg baz~ kur$jk mezar taglar~ vard~r (Yenisey, Tuva, Talas vb.'). Bu taglarda- ki metinlerin k~sallg~, bunlarm dil hususiyetleri hakktnda kesin Sir gey s6ylernernize mani olmaktad~r.

.

5 2. Uygurca, aslinda Kdk-turk~e'nin

bir devam~ olmakla beraber, ahaglda gorulecegi iszere b i r ~ o k ydnlerden Kdk-turk~e'den a y r ~ l d ~ g ~ gibi, kendi 'bunyesi i ~ e r i - sinde de, kijltur ~evrelerinin degigik olrnas~ nispetinde b'az~ ayrhklar gdstermekte- dir. Bu ayr~lrklar~, dilin ic yapls~ncla ve ifade vas~talar~nda oldugw takdirde, degigen dunya gorugu ve ifade edilen kultur rnalzemesiyle izah edebiliriz.

Uygurca'nm ilk niimunelerini, Kbk-turk alfabesiyle yazrlm~g 11-itmi$ Kagan yazrtr (bk. Sine-Usu, 747-759) ile It-tutmug ( ~ u g u ) Kagan devrinde, Tarm bolgesinde . 'Uygur' (as. bk.) alfabesiyle yazdmrg metinlerde buluyoruz: Ho~o'da bir burkan manastmm 'Vak~f Kitabesi' olarak vas~fland~r~labilecek yazlh a g a ~ kaz~k (bk. F. W. K. Muller Zwei Pf.); mani dininin Otuken Uygurlar~ tarafmdan resmen devlet dini olarak kabul edildigini (762-763) ifade edifen metin (bk.

TT

11) ve belki bir sure sonra yine mani muhitinde Uygur ve mani alfabesiyle meydana getirilrnig Fegitli eserler (bk. M 1-111) !

Daha sonra Uygurlar, Otuken'i, turlu siyasl sebeplerle terkedip Kansu ve Dogu Turkistan'rn kuzeydogusuna yerlegince (840'tan sonra) bijyiik bir t e d m e faaliyeti ba3lad1. Elde edilen malzemenin kopuk ve par~alar halinde olugu, maalesef tercume edilen diller ile bunlarrn tarihleri ve mevcudiyetini kuvvetle tahrnin edebileceoi- miz telif eserler hakk~nda her zaman kesin ve dogcu bilgi edinmemize m5ni olmaktad~r. Bununla berabei, man; dini mensuplar~nm ~ e ~ i t l i eserlerini, tarih slrasl bak~mmdan, yazl faaliyetleri gittik~e artan ve sonia bunlar~ az~nlrkta b~rakan bur- kancdarm (buddhist) eserlerinden iince,'her iki cemaatin bir arada bulundugunu da hesaba katmakla beraber, daha once du$unrnernizde bir mahzur yoktur sanl- rlm. Miasal olarak, mani dininin ~egitli meselelerini isleyen Uy3ur ve mani alfabele- ri ile yqz~lmlg kitap par~alarl (bk. M 1-111) ile bir tovbe duas~ 'H astukift' gosterilebi- lir. Bunlardan baz~ par~alar, tiirlu tarihi verilere gee, yukar~da da zikredildigi gibi, 8. yiizy~lm ikinci yarlslna ve onu takip eden devreye ait olabilir,Mani dinine ait ter- cijmelerin hangi dillerden yapddlgl hakklndaki bilgilerimiz tahrninlerin hududunu agamamaktad~r. Ancak 'Toharca'dan bir mani ilahisinin tercume edildigini kesinlik- le biliyoruz (bk. TT IX).

- _Not_:_{Uygurca eserlere kaynakhk etmiv yabanc~}_{dlllerin tesbitinde, Uygurca'da s~k}_slk

kullan~lan yabanc~ kelimelerin U l ~ u olarak allnmas~ dogru olmasa gerektlr. Bu- na, Toharca'dan tercume ed~ldrgin~ bjld~girniz Maytris~mrt'te (Mce ve Sogut~a kel~melerm yer yer kullan~lmas~ mls€il olarak gUsterilebil~r Bilmen en eski sat~r- altt TiirkCe Kur'an tercumesinde rnelek: feriste, savm: rOze, salat : namaz 1le tercume ed~knigtir. Ce~itli killtilr temaslarl sonunda dile yerleprni~ olan bu Fars- Ca kelimeler, b q k a bir yabanc~ dilden terciime yap~ld~gr zaman tabil olarak kullan~lm~$trr. Buna gbre: b a ~ k a tariht kesm del~ller oImad~kGa, yaln~z yabanc~

.

kel~melerin aidiyetine bakarak kaynak dilin tesbiti yanlt$ olur

(3)

§ 3. Dogu Turkistan'ln kuzeydogusunda, 9. yuzy~ldan itibaren burkancll~gm (budizm), Turkler arasmda gittik~e yay~ld~g~na, mani dini mensuplar~nm da azrnhk- ta kald~klar~na yukar~da temas etmigtim. Burkanc~ Uygurlar'm girigtikleri buwk tercurne faatiyeti ile Turk~e, belli ve duzenli bir ifade gucu kazanm~gt~r. Yaptlan tercumelerin mahiyeti, tarihi \re buniara kaynakhk eden diller hakkmdaki bilgilerimiz hep, (mani metinlerinde oldugu gibi) yazmalar uzerinde yap~lan aragtrrmalar slra- smda vuku bulan mutlu tesaduflere bagll olmugtur; goyle ki, Altun Yaruk adlt bir

- eser Cinceden, Singku Seli ad~nda biriUygur tarafmdan 10. yuzyd baglarmda tercume ediirnigtir. Ayn~ Uygur iiliminin, Cinli burkan hacts~ Huan-tsan'ln tercume-i halini de tercurne ettigini biliyoruz. Avadana ve iatakalarln (burkan ve azizlerin eski hayatlar~n~ nakleden menk~beler) Toharcadan tercume edildigi, ele geGen birkaq zeyilden ogreniyoruz (bk. U IV, 6. s. vd.).

I

.

Not : Bir Avadana hetninln zeylinde bahis konusu rnetnin Kiisen dilinden Bdr~uk diline ~evrildigi kaydedilmektedir. Uygurca metinde bdyle bir ad~n 'Turkqe'yi ifade etmesi gerektisi ilk bak~gta aqkqa &kijlijyoka da, baz~ tarihi verilerin ~ g ~ g ~ n - . .

da, B a r ~ u k adlnlrrbagka bir yabanc~ diii ifad6 etmig olabilecegi ileri surijlebilir (bu husus 0. Pritsak'ln, yaklnda pkacak olan rnakalesinde aqkqa gdrulecektir;

.

kendisinin bana verdigi-pifahi bilgiye gdre Kusen, Prakrit ad1 verilen bir Hind dilini, B a r ~ u k ise 'Hoten Sakacast diye bilinen bir Iran dilini ifade etrnektedir). Bak~uKun bdyle izah~, Uygurca zeyilde, rnustensihin. 'Turkqeye nereden akta- r ~ l ? @ ~ n ~ ' ifade eden k~srn~ unutmug olma'smn kabulu ile tatminkar bir izah olabi- lir. Bariuk tili F. W. K. Mijller tarafmdan bir Turk dili olarak telakki edilrnektedir (bk. Tohn und Kuisan, SBAW 191 8, s. 580

-

ad1 geCen zeyil: -1. Tafel 1, ortada).

Bu menk~beler, can11 ve renkli tasvirleri ihtiva etrnesi bak~mmdan ayrica tetkike deger.

.

Bunlarm yanlslra Cegitli sQtralarm tercumeleri Turkler arasmda qok revaC but- mug ve defalarca istinsah edilmigtir. Bunlardan Suvarnaprabhasa (Altun Yaruk), YogiWi~ya.@stra, Saddharmapundqrika vb. bilhassa kayda deger.

Turfan ve civar~nda bulunan bu Uygur alfabesi ile yazdm~a eser par~alarmdaki iri fakat zarif, duzgun ve yat~k yazl tislilbu, ~un-huang (Dogu Turkistan'ln dogusu) manast~rlarmda ele ge~irilmig olan eserlerde, yerini, nispeten ufak, fakat kaba, du: zensiz, birkac hadin-birleqnesinden dogan 'klige'lerin s ~ k s ~ k kullanlld~gt bir yazl tu- rune b~rakrn~gt~r: W e g i g e n yazl uslObu ile birlikte, burkana Uygur manastrrlarm- da, eski "kl&ik" devirde ragbette olan kultur dilleri yerine, Cincenin yan~s~ra bir de Tibet~enin itibar kazand~gtn~ ve bu dilden de tercumeler yap~ldlg~n~ goruyoruz. Bu devrin tarihini kesin olarak tesbit edebilrnek i ~ i n kilfi verilerimiz bulunmamakla beraber, Mogol devrini hareket noktas~ olarak alabiliriz (en son 1360)

-

Tercume eserlerden tamaml muhafaza ediknig olmas~ bak~m~ndan Abhidharmakosa (Sthirama-

ti'nin tefsirleriyle birlikte) kayda deger. Bu devrin bir ozelli@ de, telif

-

felsefi eserlerin mevcudiyeti ve felsefi konularm sanat endigesi yanmda bir de kolay bel- lenmesi du$uncesiyle, giir duzeni i ~ i n d e verilrnig ,olmastd~r (daha fazla bilgi i ~ i n bk.

(4)

R. R. Arat, €ski Tiirk Siiri, 1965). Telif eserlerderf Vapgi Bakgi'nin "Suur kaklerini 60- 'reten kitap" ad11 felsefi eseri, Turk dOgunce tarihinin en muhim eserlerinden biridir.

Q

4. Turkler'in kulland~klart alfabelerden en muhimleri gbyle s~ralanabilir: 1) Kbk-Mrk yaztst (bagka ad~yla "runikf; k~smen hece yazlsl oldugu iddia edilmekte), 2) Uygur yazrsl (Sogd yazismdan geligtirilmigtir), 3) Mani yazlst (Arami yaztslnln

-

Estrangelo kolundan tiiretilmigtir), 4) Brahmi yazlsl (hece yaz~sldlr). Ayrlca pek ~ o k

az

olarak Sogd, Tibet ve Gin yazilart da revac bulmugtur.

Yaz~ malzemesi olarak kamtq kalern ile frrca ve tCirleri kullanlm~gt~r. Kag~tlar klB- sik devirde, kal~n, parlak cil5l1 ve ~ o g u zaman ince damarll oldugu halde, son devirde bunlar ekseriye ipekten ince bir gekilde imal edilmiglerdir. Kitap ciltleri de ya-

ZI turlerine muvazi olarak ~ o k ~egitlidir. Klisik devirde Hindistan'dan gelen ve pothi adm~ verdigimiz cilt sekli daha ~ o k burkancilar tarafmdan kullan~ld~g~ halde Mani dini mensuplar~, ~kitaplarrn~ bHdi@miz gibi, yaprak ortalartndan geGen bir di- kigle ci~tlemi~lerdir. Sonraki devirlerde, Gin usu/u ile ustten ciltlenen kitaplartn re- vaGta oldugunu goriiyoruz. Bir Gegit matbaantn mevcudiyeti, ele geGen matbu kitap parqalartndan anlagtlmaktadir.

g

5. Eski Turk~e ile ilgili bOtun malzeme dag~ntk olarak Turkiye dlgmdaki kutup- hanelerde bulunmaktadlr. Mezar taglar~ h a r i ~ (bunlar aqkta, buluntu yederinde durmaktadlr), digerleri: Berlin, Marburg, Paris, Londra, Stockholm, Leningrad, Pe- 'kin ve Kyoto'dadtr (Japonya).

Kbk-tdrk yaztsl Danimarkal dil Blirni Vilhelm Thomsen tarafmdan 1893 ylltnda, Mani yazlsl da F. W. K. Muller tarafmdan 20. yijzyll~n bag~nda ~ozulmugtijr. Eski Turk~e malzemeyi igleyen baglca bilginler punlardtr: V. Thomsen, F. W. K. Muller, A. v. Le Coq, W. Radloff, W. Bang, R. Rahmeti Arat ve A. v. Gabain.

9,6.

Eski Turk~e'de stn~rlar~ kesin olarak belirlenebilen aglzlar~ tespit etrnek ~ o k gu~tdr. Bir yandan K6k-tork~eye ait metinlerin azhg~, bte yandan Uygurca'da de- &meyen bir yazt mektebinin ortaya ~ ~ k m a s ~ , bu gu~lugu daha da arttrrmaktadtr. Bununla beraber, metinlerde gorulen ses, gekil ve kelime ayrll~klarintn yardim~ ile baz~ ag~zlart, agiz gruplagmalartn~ yaklag~k olarak bulabiliriz. Bunlardan ilkin, yukarida da igaret edildigi gibi "Kbk-turk~e" ile "Uygur'ca" aras~nda bir aylrma yapmak ve birincinin baa hususiyetlerini sonuncunun b i r k a ~ agzmdakilerle birtegtirrnek ger~ege daha uygun olacakt~r. Kbk-turk~e'de hususi bir igaret ile yazllan -ny- (-ny)

sesinin Uygurca metinlerde bir yandan n ve bte yandan y geklinde inkigaf etmig olmaslna bakarak, ilkin iki agz~ bu seslere g6re adigndtrabiliriz: 1) N-agz~, 2) Y- agz~. Kbk-tork~e ile d t ~ k e n Uygurlar'~ devrinde Hoco'da en parlak devrini yaga- mtg olan Mani dini mensuplar~ ve bazi burkanc~larm eserlerine N-agzrntn hususiyetleri hakimdir, Fakat bu aolz, gittik~e umumilegip butun burkanc~ Turkler'in ortak yazt dilini teqkil eden Y-agz~ yantnda, ancak belli ~evrelerin yazl diline esas olmug; bir sure sonra da tamamiyle yazt dilinde qkm~gtir. Iki agrz araslndaki ses ve gekil ayrihklarl agag~daki gibidir :

N-a0z1 (uygu. = mani dini, baa Y-agz~ (uygu.

=

burkanc~lar) burkanc~lar; kbkt.)

(5)

I) Ses husf siyetleri:

a) iJnsuz ayrlllklar~ :

-n-, -n (ckokt. ny) an16 'ktitu' (M16, 17); a ~ l b

+

kine kiigiiltme (TT 1 152, KPvn 6)

+

kye ,

kljn-ur- 'yanmak' (M 111 45, no.

36,6)

ktiy&- (TT 1,70)

Not: ny sesinin bazan Uyg.'da aynen kendisini muhafaza etmesini, kbkt. yazl geleneinin, baz~

Uyg. manast~rlarmda devam ettirilmesi ile izah edebiliriz: kanyu 'hangi' (M la 20.4) fakat kayu (U Ill 73,3).

-b (kdkt) ; v (uyg) v

sub 'SU' SUV

Not : Birden fazla heceli kelimelerin birinci hecelerinin sonundaki b bazan Uyg.'da (N-a&~) kendisi ni muhafaza eder (kg. ses deg~gmeleri).

b-/m- (kokt) ; m- (uyg) m

bn/mn 'ben', bur7 mun g n

-9-, -g (kokt <"ng ["z], iyelik 2. 9hs.)

₊

_nQ

b. ijnlii Ayrd~klarE Hemen butun yard~mc~ iinliiler ile (i, u) baa ~ e k i m ve yaplm eklerinin dar iinluleri, kelimenin bunyesine dahil baz~ hecelerin dar ijnluleri

N-

agzmda geni9ler b a , e.

ilgi, yukleme ve vaslta hlli:

kjsi

+

@M I. 8.14) hisinin@,

dintar

+

@..

igdur 'rahipleri

...

yola dintand getirir' (M I, 23,2)

temir

+

3 t i l m i s 01 dernirden yapdmqttr temirin

. (m 1, 8,11)

n

yuz'ungiiz

+

en

....

kiiseyur biz 'yuzunuzu yiiziin"gzin (+On, +ni) (gormeyi) istiyoruz' (M I, 10;9)

Not : Ayn~ yerde bu iiniiiniin yuvarlaklagt~@n~ gOrOyoruz, bk. M I 10,7; 11, 17.

GBrulen ge~mig zamanm, gah~s ve iyelik eklerinin unliileri:

kel-temez'geldik' (M 1, 10, 12) keCtimiz

kan"g amaz'babam~z' (M 1, 10, 3) vb. vb.: , kan"g+rmrz _q

n n '

(6)

Emir kipinin ~egitli eklerinde:

bol-ayan 'olaylm' (M 1

12,

1

1) bol-ayrn un&alam 'unutallm' (M 1 1

1,

19)

.

unit-alrm rd-an"gblraks (TT 11

851)

~ d - i n 3 ynGa/-an"gar 'ezilmelisiniz' (M 1 , 9, 12) ! -1n n glar

-

p zarf

-

fiil ekinde:

. agka

...

katl-ap erur 'yiyecege kart?

-

_kat~p-lp. mlgtir' (M 1 16, 6)

Yap~m eklerinde ve kelimenin bunyesine dihil

barf

hecelerde: ayaG

+

la& tat-a4

+

la;, at

+

lag 'sayg~ - aya$g, tatigl~G, at116

deoer, tath, meghur'.(MI

27,

2)

kat-al 'kar~grnak' ( M 1

17,

8) bat-11-

agaz 'ag~z ( M 1

23,

7) a&z

Bazan

+

sOz yokluk ekinin unliisu, duzluk-yuvarlaklik uyumuna ayk~r~d~r: kadda&+suz-'gunahs~z' ( M 111 39,

1)

tadae

+

SIZ

Bazan +don ekinin iinlusii gerektioinde yuvarlaklagabilir;

kun ortu + dun 'guney' (M Ill,

10,

12)

ortu+dm (-

+

dun) Baa kelimelerin baynda y-katmas~ bulunur:

ymrab 'sevimli' (M 111 39, 2) amrak

2) w k i l hususiyetleti:

+

ii /

+

g

(ilgi

h.;

kokt.; ses degi~ikligi iqin yk. bk.)

+

da

/

+ dan (bul. q k .

h.)

-

+

da, + din siz'in

t

teadr~l- 'sizden ayr~lmak'

(M 1,

10,

5)

i g a ~

+

dan on- 'aga~tan dogmak' (M 1,

7,2)

tn"gri

+

den tamu+ dan yoharu a& 'gdkten cehennemden yukselmek'

(7)

a l p n - s r i ttjrii 'ovme usulu' (Huas 210)

(Huas 273)

- d a ~ i (kbkt)

-

d a ~ i , -day

erinc (kdkt) 'herhalde' erki

ulayu (Kokt) 've, ile' ulati

Cokluk ekler;i yerine kdkt.'de bazr ortaklik

+

Iar bildiren kelimeler ve ekler kullanrlrr.

Cekimli fiillerde ~ o k l u k eki kdkt.'de Cekimli fiillerde ~ o k l u k

hemen

hi^

kullanrlmaz. eki vardir.

3) Kelime hazinesi, cumle yapis ve uslirp bakrmrnda da kokt. ve Uyg. arasrnda buyuk farklar vardrr; gdyle ki:

A) ~bkt.'de, ifade edilen dunya goriigu ve medeniyet tihu dolayisiyle' maddi Blem ve devlet tegkil8ti ile ilgili kelimeler cogunlukta oldugu halde (at, devlet, kagan, savag ve bununla ilgili kelimeler vb.) Uyg.'da, yerlegik medeniyetin gerektirdi- Qi gehir hayat~yla ilgili maddi kelimeler yanindg daha ziyade dini ve mBneviyat ale- mine ait unsurlar hBkimdir. Tabii olarak, farkli dinler, birbirlerinden farkli kelime hazinesi yaratmigtir: Mani ve Burkan dinleri gibi.

B) Cumle yaplsr

-

cumle tijrleri bakrmtndan ilkin Kokt. ile (N- ve Y-agzr olarak) Uyg.'yl kargllagtrrmak zorundayrz. Bu sonuncuda agagrdaki yenilikleri buluyoruz:

a) Kokt.'deki

hi^

degigmeyen, katr bir ciimle duzenine kargrlrk Uyg.'da, canlr, hareketli duruma gore her an degigebilen bir cumle duzeni vard~r; tamlamalarda, tamlanan, tamlayandan once gelebilecegi gibi, her ikisi arasrna bagka unsurlar da girebilmektedir.

b) Hagmetli, tantanalr deyiglerde ifadeye bir heybet, bir canlrlrk, bir tesir gucu vermek isin yuklem as11 yeri olah cumle sonunu brraklp baga veya bir bagka yere gider. Manzumelerde bu degigiklik tabii kargrlanabilir.

Not : Cogu zaman ~ddia edildigi gibi yuklemin yer degigtirmesi. tercumelerin yap~ldi-

01 yabanc~ dillerin tesirinden degildir. Metlnler dikkatle tetkik edllecek olursd, bu yer degi~tirmenin belli bir dilzene gUre yapildlgi gUrulur. Bu belli duzene misal olarak gu durum gUsterilebilir: Burkan veya yuksek bir pahs~yetin konug- tugu yerlerde yijklemin hareket halrnde oldugunu gururilz!

c) Cegitli tarifi yardrmci fiiller ile, esas fiilin anlamr, yakindan tarif ve tAyin edilerek ifadeye kesinlik, zenginlik verilmigtir: Sbyle ki: Gel-, ~ a b u k gel, bagkasr i ~ i n gel-, gelebil-, hagmetle gel-, hurmetle gel-, gelmeyi tasarla- vb. v.b. vb. Butijn bunlarin hepsini Kdkt.'de bulamiyoruz.

(8)

1

76 -K

DWAS

I EL

K~TABI

1

cumlenin menas~n~ da yakmdan tarif ve tayin eden yard~mc~ cumleler yarat~lmlgtlr (ag. bk.): dzne cilrnfesi, nesne c. (bildirme c.), t u m l e ~ c. (zaman c.. yer c., hedef c., kargllapt~rma c., rnijsaade

c.),

vaslflama c. (ilgilerne c., nicelik - vas~flama c.), $art c. ve bag c.

A ~ a g ~ d a teferruatiyle gbrljlecegi gibi, g e r ~ e k mhasiyle bu yard~mc~ .cijmleler Kbkt.'de hernen

hi^

gbrulmezler; Uyg.'da da yap1 ve yay~l~g sahas~ bak~m~ndan N- ve Y-ag~zlar~nda, degigik durumlar arretmekte ve bunlardan daha qok N - a g ~ ~ , yar- d ~ m c ~ curnlelerde yuklemi, Cekimli fiil olarak kullanmaktad~r.

C) 1Jslfip bakrrnlndan Kbkt.'ye isim-uslQbu hAkim oldugu halde, Uyg.'yl s~fat-

iSslQbuyla vas~fland~rabiliriz. I

Not : N-agz~nln yukar~da say~lan hus0siyetler1: Bilhassa ses ve ~ e k i l hususiyetleri da-. ha qok qu metinlerde gbriilmektedir: 1) Kaglt Ozerine kOkt. alfabesiyle yazllm~S butijn metinler, 2) ~"astuanift, 3) TT, I, II AB, 4) M I 10-12, 23, 29, 30 (son i k ~

_,

parqanln yazll~$ tarihi 740-750!), 5) Maytrisimit ve diQer bazl klasik devir bur- kana metinleri.

@ 7. Yukar~da sayd~g~mlz dil hususiyetlerinden baa hususlarda ayr~lan ve brahmi alfabesiyle yaz~lml$ Uyg. meti,nlerin dilini (bk. TT VIII) de -son ve kesin hiikmu gelecek aragtlrmalara b~rakmak $art1 ile- yeni bir ag~z olarak telakki edebiliriz. Bu rnetinlerde, bagkalarmda gorulmeyen gu hususlar bulunmaktadlr:

a) Ek ve ktjk Unlulerinde uzunluk k~sahk g6z dnunde bulundurulmugtur, b) Birinci hece dlglnda o/d ijnlijlerine yer verilmigtir: suzdk 'terniz', olorop o'turup' vb.

c) Ilk seste b yerine p gbrulur: pol- 'olmak', put- 'bitmek' vb. d)

I!

(i)

yerine h yazslrn~gt~r: hari- 'ihtiyarlamak', azih 'azl digi', e) Eski ny par~alanmlg ve yalnlz y ortaya c~km~gt~r (krg. Y-agzr),

n

f) z sesi bazan s olrnugtur: yaliiius (

+

yalmguz) 'yaln~z', polson (= bolzun) ' ol- sun' vb.

g) Baa kelimelerde unsuzler eift yazlllr: arttot ( = art@) ;l'fazlaS, kattih (= hat/&

'sert, katt vb.

Yaz~l~gtaki bu ayr~l~klar~n ger~ekten ses degerleri de var mi idi? Daha dogrusu, bunlar birer yazlhg ozelligi mi, yoksa g e r ~ e k ses degerleri midir? once bu sorula- rln cevaplandlr~lmas~ gerekir. Bunlar ger~ekten 'yeni bir agzrn' hususiyetleri olsa bile, bu metinlerin dili daha qok Y-agz~na yak~nd~r.

g 8. k o ~ o ' n u n

biraz kuzeyinde Bulayik ve Sui-pang ad11 iki harabede Hlristiyan Turkler'in meydana getirdikleri eserlerden bazl parcalar bulunmugtur. Bu metinlerde ses ve gekil bilgisi ytjnunden bir hususiyet gbriilmez, fakat ciirnlelerde unsurla- nn slrasl, allg~lagelrnig olandan ~ o k bagkadlr : i n ~ e tip yarhkad~ olarka 'onlara Nyle diyerek buyurdu' (U I. 5A men yrne banp y"k"neyin an2ar 'ben de vsrlp

ona

tap+ nay~m' (a.y. 6). ant~n dngi y o l ~ a yontd~ 01 mo o lar~

_8G

'oradan muneccimleri bagka bir yola soktu' (a.y

.

9). okgayur sen sen yahguk oglr 01 inQekke kim /ra$tm Ontedi

(9)

tiz buzagus& 'ey kigi oglu sen, uzaktan kendi buzaglslna seslenen inege ben- zersin' (W. Bang, Turk. Br. e. nestr. Geor. Le MuSbon 39. c., 53. s.).

Bu rnisaHerden anla~lldlglna gdre yuklern, tijrnle~ (verrne h.) ve nesnelerden once, bir curnlede ise, en bagta gelmistir. Turkqenin ternel yaplslna ayklrr dugen bu hususiyeti, rnetnin terciirne oluguna baglarnak dogru olrnaz, ~ u n k i i yabancl dillerden yaptlm~g burkan ve rnani dinine ait eserlerde btjyle bir dururn manzurn par- Calar ve baa hususi deyigler dlynda- hernen hernen yoktur. Buna gore yuklernin sona gelrneyip bagta ve arada bulunrnaslnl bir aglz hususiyeti olarak dugunrnek herhalde daha dogru olacaktcr.

Not : Esk~ Turk~e metinler, yukanda saydan ag~zlar~ hicbir pekilde adland~rm~yorlar. Yalnrz umuml olarak Tilrk dili pu pekilde adlandlr~lmlgt~r: Turk~e Turk till, Uygur tili, Tiirk Uygur tili. Yaln~z bir defa geGen Barquk tili tabirinin neyi ifade etti01 he- n0z aydmlanmam~gt~r (krg. 53). 5

Sonu$ olarak sunu soyliyebiliriz: Isltlmllktan onceki Turk dili, qegitleri kultur qev- re ve merhalelerinden geqtikten sonra ve baglanglqta dar sahalara inhisar edip, yazl ve din degigikligine bag11 olarak ortaya qkan baz~ aglz farklarln~ bunyesinde erittikten sonra (X.-XI. yy.), tek bir yazl dili halinde olugrnug ve Mogol devrinin sonuna, hart& baa bdlgelerde XVII. yOzylla kadar burkancl cevrelerin kultiir dili olarak devarn etrnigtir.

8

I. Sirndiye kadar, can11 dillere uyguland@~ gibi, eski metinlerin dillerine de sdsbilgisi usulleri uygulanlyordu. Fakat, eski.rnetinlerin urW ve unsuzlerini tesptt ederken, biitun bilgilerirniz gu veya bu gekilde yapllan kargllagtlrmalardan gkan son derece tereddirtlu neticelere dayanrnaktadlr; bunun i ~ i n rnuhternel ses deger- lerine dayanan bir stnlflarna yerine, Cjnlii ve unsuzleri 'fonern bilgisi' ydnunden SI- n~flarnak daha dogru olacakt~r. Ben burada 0.-Pritsak'ln bir denernesini oldugu gi- bi aktarrnakla yetinecegirn (bk. 0. Prjtsak, Das Altturkische, Handbuch d. Orientalistik, 1. BdlOrn: Turkologie, LeidenIKdln 1963, 32. s.).

iinliucw.

.Not : I UnILisiinLin barllgl henilz mihakay konusu oldugu gibi e (kapah e) de, 0. Prit- sak'n verdigi pifahT bilgiye gdre, ayrlca tetkiki gereken bir meseledir.

(10)

Not : 1 ) k ve g Ljnlij uyumuna gore degigtigi i ~ i n milstakil olarak fonem degildir; as11 fonem k ve g'dir.

2) Yalnlz Uyg.'da gbrunijlen -v-, -v(Kl)kt. b) ile br. d, 6 ve D'nin desigik gekille- ridir. f, h, h, j yabancl sozlere inhisar eden birer fonemdir.

A n

3 ) p-, d-, g-. z-. .$

-.

ny-, ny-, r-, I- mevcut desildir; m- ikitici dereceden olup b- 'den Flkmlgtlr; n- yalnlz ne ve mugtaklarlnda bulunur.

Ses

Kanunlar~ ve Baz~

Ses

Degiqmeleri :

g 10.

~ n l u l e r ile ilgili degigmeler:

a) Eski Turk~e'ye, baa gartlar altlnda incelik-kal~nhk, duzluk-yuvarlakl~k bakl- m~ndan ses uyumu h2kimdir. Ancak baa eklerin unluleri, dOzluk-yuvarlakhk uyumuna tabi degidir; unlusu daima duz olan ekler: +i (+si), -rnis, +ki, +qivb. vb.; unlusu daima yuvarlak olanlar: -tuk, -yiik, +gun vb. vb. ijnsilz ile biten kelimelerin sonunda gene unsuz ile baglayan bir ek geldigi zaman araya, yard~mcr ses olarak, duzluk yuvarlakhk uyumuna gore

i

vb. girer: bol-up, 01-up, kel-ip vb. Kdkteki bir yuvarlak unli'den sonra gelen iki unsuz, bazan bu duzliik yuvarlaklrk uyumuna mani olur: blgurt-ip gibi, demek oluyor ki baz~ hallerde (burada belki -rt- tesiriyle!) yar- d~mcl ses yuvarlaklaqmaktadrr.

b)-Bazl eklerde ye umumi olarak ikinci derecedeki i unlusunun genigleyi a

_R

(e) oldugunu gbrijporuz (krg. agrz hususiyetleri) : bular+nan3, yideoler

+

neng, bob ayan, agar, temir+en vb. vb.

c) Bazan pek ender olarak kokteki a unlusu, komgu seslerin tesiriyle yuvarlakla- garak o olur (= Labiallattraktion): taluy/toluy, bavlt-Fowt- vb.

d) Yaplsln~ kesin olarak bilemedigimiz iki heceli kelimelerin ikinci hecelerindeki ve baa tek heceti kelimelerdeki (asli?) i unlusunun komqu seslerin tesiriyle yuvarlakla@l@n~ gbrilyoruz; fakat bu geliqme kesindegildir, ~ u n k u aynl kelimenin her iki sekli de aynl metinde bulunabilmektedir: singdWsungijk 'kemik', min-/miin- 'bin- mek', to$/-/to@ 'vurmak', @m/turu- 'kurumak' vb. vb.

a) Kdkt. b- > U p .

rn-.

Bu degigme kornqu seslerin tesi;iyle olur; buk > mu& 'mihnet', biii > ming '1000', bn > mn 'ben'. Bu ses degigikligi daha Kbkt.'nin bazr rnetinlerinde de baqlam~gt~r; mn, mnfi vb.

b) Kokt. -b-, -b > Uyg. v. bbkle- 'krzmak' > ovkele-, ylbr- 'yalvarmak' > yalvar-, yblk 'k8tu' > yavlak, sbn- 'sevinmek' > sevin- (a) b 'av' > av, sb 'sdz' > sav, sub 'su' > suv vb.

Yukarrdaki misallerden de gdruleceQi gibi Kbkt.'de yaln~z kokteki b, Uyg.'da v olmaktads. ~ a l n ~ z ylbr-'da bir unsiiz-yer degigtirmesi hildisesini dugunebiliriz.

Not : b>v degigmesinde dlkkati ~ e k e n blr husus vardrr; bazl Man1 metlnlerinde (N-

agzl) bu unsuzun Kdkt.'deki gibi kendisini korudugunu gbruyoruz : Upke 'Ofke' (TTII B 46, 73, 81. Mani alfabesiyle), yablak 'kOtli' (a. y. 22); bir de sef- 'sev-

(11)

\

rnek' (TT 111 99, Mani alfabesryle). Mayt ' imit'in blr nushaslnda Opkile- kzrnak'

kellrnesi geCer (Ta'fel 217 r 9. Uyg. alfab

t

siyle) BiAun bunlar N- agzlnln nisbi

bir tarihrn~ tesbit hususunda b~r ip ucu vere&l~r rn~? Yoksa bunlar Kbkt. yazl ge-

leneginin bir devarn~ rn~d~r? Yoksa bunlar, Kbkt. yazl geleneQln~n b ~ r devarn~ rnl- dlr? 0 takdirde biz bu gelenegin Kbkt. devrinden ~ o k sonrak~ dev~rlerde hala devarn etrni9 olarn~yacagln~ dugunebiliriz.

c) Kdkte ve bazr eklerde gerek K6kt. gerekse Uyg.'da 17 (n3) sesinin g ve ba- za; da y geklinde pek ender olarak geligtigini goru oruz (krg. bir de agrzlar) :

_X

engim 'k~srmlr' (Maytr.)

1

egim (UJb x 202,4 not), munguz 'boynuz' (Heilkunde 1 8,

55)

/

nliiyuz (?) (TT 1 42) vb.

_-

d) ny > y, n i ~ i n bk. agizlar bolumu.

e) Ek bagrnda bazr Unsuzlerin Kdkteki r, I, n'den sonra bazr degigmelere ugra- d ~ g l n ~ goruyoruz: +DA (bulunma h.), -D (i) (gorulen geqmig zaman) ve -KU (isim- fiil) eklerinin +da/ta

-

+de/te; -di/tive -&/ku

-

-gii/ku ~eklinde ortaya qikt~gr gbrul- mektedir (kr.

0.

Pritsak. HdO, Turkologie, 34. s. Burada iddia edildigi gibi kesin bir ses kanununu kabul edebilmek iqin gerekli malzeme henuz dikkatli bir gekilde tetkik edilmemigtir).

Sekil Bilgisi :

Q

12. Turkqenin hemen her devresinde oldugu gibi Eski Turkqe'de de iki kelime qegidi vardrr: a d (isim, srfat, zamic; say1 sozleri, zarf ve edatlar) ve fiil (isim- filler, zarf-filler). Agag~da ilkin kelime yaplml sonra da kelime cegitleri iizerinde du- rulmugtur.

IA. Kelime Yap~rn~:

Q

13. Ekler: D I ~ yaprlarr bak~mrndan ekleri genel olarak dort bolumde toplaya- ca&: 1) bunyesinde A, 2) i, 3) Uve 4) duzluk-yuvarlaklik uyumuna gore degigebilen ve yardrmcr unlu vazifesini goren bir

1 (a?)

bulunduran ekler. Bunlardan A ve U incelik-kalrnhk uyumuna tabi oldu@~ halde A, U ve i k~smen duzluk-yuvarlaklrk uyumunun d~grnda kahakta, bir k~smi ise, yukarida gdruldugu gibi agrz hususiyeti olarak unlu geniglemesine tabi olmaktadrr. Fakat, bazr ekler de vardrr ki, bunlar~n gdsterdigi sistem drgr hususiyetler, yaprlar hakk~ndaki bilgilerimizin yetersizligi yu- zijnden izahsrz kalmaktadrr. Birtun bu hususi durumlara, yeri geldikqe, ilgili eklerden sonra krsaca temas edilmig ve munakagasrna girigilmeksizin birer mesele oh- rak oldugu gibi b~rak~lrn~gtrr.

Fonksiyonlar~ bakimlndan ekleri iki bdlumde inceleyecegiz: 1) yaplm ekleri, 2) ~ e k i m ekleri (ad ve fiillerde, iyelik, gahrs ve qokluk ekleri). Gardukleri vazife bakr- mlndan birbirlerinden kesin olarak ayr~lan bu eklerden baz~larr, her iki fonksiyonu da uzerine alabilmektedir. Bu gibi hallerde sdzu edilen ek, her iki b6lUmde de in- c e k n m i ~ ve herhangi bir karlglklrga meydan vermemek iqin birbirlerine atrf yap+ rn19tlr.

(12)

m~ndan birbirlerinden kesin olarak aynl~rlar; pdyle ki: a) adlad, b) adlfiil, c) fiillad, d) fiillfiil. Bu temel kaideye gijre t e ~ k i l edilen bir kelime, cumle i~erisinde kullan~l~gr icab~, aqagrda gdrulecegi gibl, birden fazla kelime qqidini ifade edebilir.

g

15. a) Addan ad (isim, stfat vb.) yapan ekler ~ d y l e slralanabilir:

Cok kullan~lan ekler:

+

gi meslek ve fail bildirir, k e y i k ~ i 'ava', 1)Iiitqi 'cellat'.

+

1'0 slfat olarak, isim olarak ve bazan da tamlayan olarak kullan~l~r. -N- agz~nda ijnliisij bazan a olur, yk. bk. ilig ( L V

+

lik) 'hijkumdar', otlub 'atese ait',

dgrunqdlldlk 'sevinqli', atla6 'meghur', nizvanilig ot 'ihtiras ategi',

Not : Asagldaki mlicerret kavram te$kil eden

+

IOk eki ile bu eki, alfabelerin klslrhgl dday~siyle aylrt etmek her zaman mi!inkijn deildir.

+

1°K yukarldaki ekin anlam~ndan bagka bir de mucerret kavram te~kiline ya- far, agrl~k 'hazine', borluk 'Ozum bagt', yimislik 'meyva bahcesi',

Az kullanrlan eklec

+

"

g

kuqiiltme bildirir, dgijC(ijm) 'anaclQtm'.

+

"

K kijqultme bildirir, dgiik 'anaclk'.

Not : b i ~ e k 'blcak' kelimesini tahlil edscek olursak L8bi+

c+

ek (qDnkiS bi 'qakl') $ekli meydana q~kar ki, buna gdre

+

K yanlnda bir de kllpDltme eki olarak

+

AK rnevcut olmug demektir; fakat misallerin azllQ~ yijzhden bu hususta kesin bir $ey sOylemek m%mk%n degrldir.

+

Kln

1) unvan bildirir, burban 'Buddha', te&iken 'efendi; hapnetmeapt; 2 )

yer adlannda, dtuken, Fadlrtan vb.; 3) zarf tegkil eder, agnuban, amt$an, irteken

vb.

Not : Yer adlarlnda ve unvanda bu ekin mustakil bir kelime oldugu da dug0niilmekte- dir $aman (?).

+

"

l renklerde, yay1 'yeqil', FIZII 'k~rm~zi'.

+

IA kdrkle 'gijzel'.

+

bu ek ile tegkil edilen ismin manast kdkiin manasiyle a

u

zaman aynl-

A!

d~r, ayanqan@"hijrmet1, tile$ '~slak yer' (krg. dl 'lslak'), ofung odun' (krg. ot

'ate$), kdvdd-2 'vijcut' (krg.. ktivdii).

Not : Yukar~daki misallerde, ilk bak~gta yardlmc~ ijnlunlin a olma temayulu gbze Far- plyorsa da, bu hususta kesin bir hijkurn vermek, misallerin yetersizligi yilzun- den ~imdilik milmk%n degilchr; zira ayanG (a?), dl (e?) ve kdvdi) kelimelerlnin

tegkilleri hakklnda hiq bir gey bilmiyoruz.

+

KU bu ek ile tegkil edilen ismin mclnas~, kokun rnPnas~yla as. yk. aymdtr,

esengii 'slhhdli', rnen"gigii 'ebedl' @Ian& 'kdrpe'.

(13)

tersizligi yuzunden. kesin bir gey bilmiyoruz, biigu? 'hikrnet'.

16. Baa ~ e k i r n ekleri ve benzerlerinin kal~plagarak yaplrn eki gibi kullan11d1g1- nl g&uyoruz:

I}

Ashnda ~okluk bildirdigi iddia edilip de Eski Turkce devresinde art~k bu fonksiyonu kaybolrnu~ olan ekler,

+

An o&an '~ocuk'; rnetnin geliginden bu kelirnenin bazan 'qocuklar' rn8nas1- na geldiQi gdruluyor: tml@

a.

+

1 'canl~lar' vb.

+

gihr keljfiiiniim 'gelinlerirn', al@gun 'hepsi'.

+

t tigit 'prens' (bazan tigitler, krg. tigin)

-

bu ekin yard~rnc~ unlusu hk. bir bilgi- miz yoktur-.

Not : Bazl ~ i f t uzuvlarl ifade eden kelimelerde gOrOlen 2nin de bir ek olup olmadlgl belli degildir. Verilen rnisallerin igtikaklarr yapllrnadlgl muddetqe bu ek (?) bir .mesele olarak kalacaktlr: kOgilz 'gOgOs, merne', mtlyuz, 'boynuz', tiz 'diz' vb.

2) Asllnda yokluk bildiren

+

sOz'in de bazan ~ekirn eki olarak kurlan~ldlgin~ gbruyoruz, kdrksuz '$irkin', dgsuz 'bksuz', igsez (N-agz~nrn bir hususiyeti olarak!) 's~hhatli'.

3) Asag~daki baa ha1 ekleri ve diaerleri de kal~pla~arak pek ender olarak yaplrn eki vazifesini gdrurler.

+

Omaslmda iyelik

I.

ghs, eki olup kal~plagarak hususi ad veya unvan yapar,

ten9rim 'efendirn; prenses'.

+

KA aslmda verrne h. ekidir, ba3ka 'bagka'. rnungta 'dert'. ilrke 'dairni'

+

gA aslmda egitlik h. ekidir, a z u ~ h 'yahut da', azra&a ' ~ o k

az'.

+

D% aslmda q~krna h. eki olup ydn gdsteren kelirnelere getirilerek kal~plag~r ve ~egitli fonksiyonlar~ ile ad olarak kullan~lr, ongtunmta 'dOzeninde9 (M 111 13,4), kijntun tur- 'guneyde bulunrnak' vb.

+

TAO' aslmda rnustakil bir edat (teg 'gibi') sonradan kal~plagarak yapm eki dururnuna girrnigtir, anta; 'boyle' (L*anr teg).

, Not : < ' + fa-; ekini bununla karlqtlrmarnak IClzlrnd~r

+

ki s~fat olarak ay$ 'ayl~k', sdki 'vaktiyle'; bulunrna h. ekinden sonra yn"gakta@ 'yandeki', yirdeki (ler) 'yerdcki (ler)' vb.

8

17. b) Addan (isim, s~fat vb.) fiil yapan ekler soyle s~ralanabilir: Cok kuliandan ekler:

+

A- ge$i$siz fiil yapar, ata- 'ad1 olrnak', k i i ~ e - 'zor kullanrnak; gu~lenrnek',

+

i- geqigsiz fiil yapar, bli- '~slanrnak' (bk. dl '~slak'), bod/- 'yap~grnak, baglan- rnak'.

(14)

yandan bod\- yanrnda bir de bodu-, bosu- 'kurtarmak, affetrnek' yanrnda bosa- vard~r.

+

IA- sonuna geldigi isim ile bir gey yapmak, onunla techiz olunmak mtinas~na,

gelir, basla- 'baglamak', yilvile- 'buyUlemek' vb.

Az kullanilan ekler :

+

d=

gecigsiz fiil yapar, bir tek misalde gbruluyor, yagid- 'dijsman olmak'.

+

r-

gecigsiz fiil yapar, belgiir- 'belirmek' (krg. belgii 'ali3met1, eskir- 'eskimek'; misallerin yetersizligi yuzihden yardimc~ unldsuniln durumu hakkinda bir gey bilmiyoruz.

+

Ar- ekseriye renk adlarmda kullanilan bu ek de yukar~daki gibi qogu zaman ge~igsiz fiil yapar, karar- 'kararmak', sargar- 'sararmak', alar- 'g6zu k~zarmak' ve bir de ongar- 'tamir etmek'.

+

I- ge~igsiz fiil yapar, tusul- 'faydalr olmak'.

+

Al- geqissiz fiil yapar, on&?/- l-'dijzelmekl.

+

OK- geqiqsiz fiil yapar, tagrk- 'daglara cekilmek', iqik- 'teslim olmak', tupijk-

'kunhijne vtik~f olmak' (bk. tupukgince L (*ti)p+uk-ug+in~e ).

I Not : 1) $imdiye kadar hep mustakil bir ekmrg gibi telakki olunan

+

KAr-'I bu eke

baglay~p L*+K-Ar- seklinde dugunebiliriz: tdzker- 'kunhune vakrf olmak', k0ngillker- 'dugunrnek', tiipker- 'bir geyin asl~na ermek' gibi misallerden anla~rldrgrna gbre, bu ek grubuyla tegkil edilenfiiller hep geqigsiz fiillerdir; fa- kat, -Ar- a~agrda da gOr01ecegi gibi urnOmiyetle g q i ~ l i fir1 te~kiline yara- maktad~r. Her ne kadar 'asrl f~nksiyonunu kaybetmig bir faktitif' W. BANG'n tabiriyle 'verblasster Faktitiv' geklinde dugilnerek rneseleyi b6ylece 'halle- dilmig' telakki etrnek c&ip gdriinuyorsa da, bununla ~lgili m~salleri ~ o g a l t ~ p , ona g6re daha tatmin edici bir ~6zurn yolu ararnak yerinde olur sanrnrn. Ben, burada bir hareket noktas~ olarak R. Rahmetli ARAT'm gu notuna iga- retle yetinecegirn (Eski Tiirk Siiri, 1965. Not 7 , 142)

2) Aynr iekilde + KOr- eki de rnurekkep olmalrd~r : L (+ K-Or-. Yalnrz iinlem

ifede eden kelimelere gelip, 'bag~rmak, seslenmek' lfade eden fiiller tegkrl eder: aybtr- 'hayksrnak' gibi.

+

KA- yukar~daki

+

la- ekinin mtintisma yakin bir mtinaya gelen fiil teqkil eder, emgen- 'iztirap cekmek' (Lem+ge-n-, em 'ila$), yarligka- (- yarliba-) 'buyurmak;

vaaz vermek', irin~ke- 'ac~mak'.

+

OrKA- bu ekin yapis1 ve m h a s i hakk~nda kesin bir gey bilmiyoruz, alpirkan- 'bir kahraman gibi davranmak' (L*alp+irka-n-), tsuyurFa- 'ac~mak, merhamet etmek'.

Not : Bu eki, rnurekkep bir ek olarak da telakki etmek mumkundiir : L +r-Ok+a-; fa-

kat elimizdeki misallerin hi^ biri *+r, '+P k veya *+ "kd- geklinde g6rijlrnemek-

(15)

+

sA- 'bir gey istemek', barrg'sa- 'varmay~ istemek', klirugse- 'gormeyi istemek',

suvsa- 'susamak'. - Bazl igtikaklarlnda : kekse-k 'menfur', taprisa-k 'hurmetkar'. .

+

TA- sonuna geldigi isme benzemek veya bir gey yapmqk (krg. +la-) unte- 'seslenmek', alta- 'aldatmak'.

+

Tir- ag. yk. +la. ekinin mCinAsindadlr, yiltir

-

yiltri- 'ruzgar esmek' (TT 1 16),

yaltrl- 'parlamak'.

§ 18. Mevcudiyetlerini yaln~z igtikaklarindan ~rkarabildigimiz addan fiil yapan ekler:

+

Ur- m&n8 bak~mlndan +ar- ekine benzemektedir, kin"grii 'mufassalan' 1

*kinQ+~r-D.

+

?A- b'u ek i ~ i n yalnlz bir tek misalimiz vardir, kekreg- 'klzmak' Lkek+re-g, (krq. kek 'kin'). Ayr~ca +&A- ekiyle kargilagt~r~labilir.

+

d-

'byle saymak, kendisini onun gibi telakki etmek; gibi olmak', erksin- 'ken- disini gu$lu saymak; tahakkum etmek' begsi-g 'bey gibi'.

Not : Sonu G ile biten isimlere bu isi-g gelince, iinsiiz benzegmesi ile

*+pig>*+~qig>+~ig olur: kusen~ig 'arzu edilen', kork,ncii 'kor- kun~'; sonra bu sekll umirmilegerek sonu n ile biten isimlere de ge- tirilrni~tir : sobangs 'sogan gibi' > 'tath', admGia'degigik, sqkin',

adinsid 'a.m.'

+

sU- ba{arsu-k 'ba&rsakl,. tmgsu-5 'f6vkaliide guzel; nadir', suvsu-8 'iksir'.

+

sirA- L*+siz+re (?), ilsire- 'yurdundaq olmak', kutslra- 'saadetten mahrum olmak' (krg. +rA-).

5

19. C) Fiilden ad (isim, %fat vb.) yapan ekler: Bu ekler ile tegkil edilen keli- meleri cumle i ~ i n d e gdrdukleri vazifelere gore ilkin bunlar~ 1) Tek fonksiyonlu ve 2) Gift fonksiyonlu ekler diye iki ana bblume ayiracagiz. Burada 'qift fonksiyon'dan maksat, bazi eklerin, isim vb. miinalacdan bagka, ilerde gorulecegi gibi"zaman' vb. gibi mefhumlar~ da ifade edebildigidir. Burada bunlarrn yalnlz ~sim vb. olarak kullanild~klar~ durumlar ele allnrn~g, 'zaman' vb. ifade etme hususiyetlerine ancak, igaret etmekle yetinilmigtir.

1) Tek fonksiyonlu ekler de ~ o k veya az kullaniglar~na gore ayri ayrl ele allnm~gt~r. 1

Cok kullan~lan ekler g6yle slralanabilir:

-OQ sonuna geldigi fiilin gdsterdigi haraketin neticesini, daha qok aktif olarak

ifade eder, - bundan sonra gelen ekten (-K) bu baklmdan ayr~lmaktadir, sevig

'sevgi', dlug ' lilii', ' kuru; bog', ay16 's6z ; ifade'

-

N

-

agzlnda yardlmcl unlunijn bazan a oldugu gdrulijr, tatas 'tat' vb.

-

O K sonuna geldigi fiilin gosterdigi haraketin neticesini, daha ~ o k pasif olarak

ifade eder (krg. yukar~daki ek -G). him yaninda slfat olarak kullanil~g~ daha fazladlr,

to& 'tok' (krg. *to-/-, *to-d->day-), yok 'yok (luk)' (krg. *yo-d-un),

-

klirk 'gekil; giizel'

(16)

'yap~lm~g'>'k~yafet' (ti-), sizik 'suphe' (krg. *sir-in-)

-

adruk 'farklrtemayuz etmig'

f'l

(adn-). artut 'fazla* (art-), yam! gunah' (yaz-), yangluk 'hata' (ym&l-), bertuk 'sa-

kat' (bert-),

-

bdlok 'par~a, bbluk' (bbl-).

Not: Yukar~daki misallere g6re ilk bakt$ta

-

OK yanlnda bir de -UK ekinin mevcut oldugu farz edilebilir ise de, sonu unlu ile biten fiillerde duzenli bir gekilde K gdrun- mektedir; Ote yandan krl-rk ve 'siz-ik l e yaz-uk'un bir arada bulunmasl, kesin bir neticeye varmamlza mani olmaktadw. Bu meselenin halli l$in, misallerin $0-

galmasm beklemek l e ~ m d ~ r .

-OU isi yapan ve isin neticesi mAnAs~na gelir, b!&u ' b ~ ~ k r ' , i ~ k u 'i~ki', kedgii

.'elbise',

-

Stfat (yuklem adt vb.) olarak GO@ zaman bir gereklilik ve zaruret ifade eder, oqju yo1 'kurtuluqa gathen yol', .sa$lan&~ 01 ' korunmal~d~r'; -LUG ile genigle- tilir (oraya bk.), yun&due tdru 'ylkanma usulu'; yokluk ekiyle, sevgusuz 'sevilme- yen'; + ~ i ile, dlurgu@ 'kaatil'; yard~mc~ fiillerle birlegmesi icin oraya bk.

- O m igin neticesini bildirir, kedim 'elbise', tobum 'dogum', dldm yir 'dlum yeri'.

Not :

+

ta- ile yapllml$ fiillere-de gelir, er+de-m 'Olum yeri' Yazilet'vb.

-

mA stfat olarak kullan~l~r, kesme et 'k~yma', oyma er 'oyuncu'.

-mAK fiilin gbsterdigi igin miicerret adt, u&ma$ 'anlaytg', dlmek.'blme'.

- O n 9 (U) fiilin gdsterdigi hareketin neticesini ifade eder, t e g z i n ~ 'dalga; tomar

kitap', d g r i i n ~

-

cfjgrilnpl 'sevin~'.

tlot: Asllnda -n- fiillerine geldigi i$in ekin asllnl -F dlarak da telakki etrnek mlirnkun- dlir.

-8°K

isim olarak kullan~ldtg~ gibi, da'ha gok gereklilik bildiren bir stfat olarak kullan~lmaktadlr (daha ~ o k Kdkt. ve Mani metinlerinde geger), kun batslly 'gOn battst,

kun to&ukdunb 'gun dogusundaki', il tutsub yir 'devletin idare edilmesi gereken

yer', al$ans~d tdru '&me usulii' (Huas 210

-

Mani alfabesi-), nomka kigursijg tori) 'dine kabul edilme usulu' (a.y. 229), fakat olursuC< tdrii"oturma usulij' (a.y. 273).

Not : 1) Yukar~daki misailerden anla$tldtgl gibi Mani rnetinlerinde ekin kararslz bir wkilde g

-

k olarak yazlldlgl gdrulmektedir; bu durumun ayrlca tedkiki gerekrnektedir.

2) Bu eki *-so-K $eklinde de diigiinebiliriz; as. bk.

Az kullan~lan ekler ~Yiylb stralanabilir:

-AaUI bir tek misalde gbriilmektedir, tirnegol 'toplay~a' (?). Bu mijstakil bir ek olmay~p b i r k a ~ ekin birleqmesinden meydana gelmigtir; yaps1 ~imdilik me~huldur.

4 sonuna geldigi fiiller tek baglarlna mevcut olmad~klar~ iqin ekin yaps1 ve ma- n & ~ hakkmda kesin bir gey bilmiyoruz, y ~ d 'koku' (krg. ypar?), tod 'dolu' (krg. 'to-

k,

*to-/-).

-K& Blet ismi yapar; ekin yaptsl bilinmiyor, a ~ k a g 'anahtar'. k ~ s k a ~ 'ktskag'.

(17)

yuzunden yardlmcl unlusunijn durumunu kesin olarak bilmiyoruz; N- agzinda yar- drmcl unlusilnun, bilindigi gibi a olma temayulu vardir, yarati&i 'yaratan', edgu dgli

'dost', erikli liken', kin !ala$m u r u i 'geriye kalan tohum' (M 111 13, nr. 6 1 1 1, 1). -QmA fail ismi ve ekseriya s~fat yapar, ba&m yorigma 'surungenler', keligme d d 'gelecek zaman'.

4 i n

fhil ismi yapar, tirgin 'topluluk', tezkin 'ka~an', bazgan 'basan, bastiran' (M 1 8, 10). Misallerin azhgi dolaylsiyle sonuncusunda gdrulen a'nln durumu hakkinda gimdilik kesin bir gey s6yleyemiyoruz.

-OAK fail ismi yapar, i ~ g e k '*kan i~emgeytan'.

-QUK fhil ismi yapar, bazguk 'kazlk', tirguk 'direk'.

-I fail ismi yapar, ma1 'mutehet' (krg. mad-), kmsil 'vAdi', tukel 'butun'. Misallerin azllgl dolaylsiyle yardlmcl unlunun durumunu bilr~iyoruz.

-mlr

fiilin neticesini bildirir,-almir 'hlrs' (krg. al- 'almak'), yagmur 'yagmur'. Son misaldeki Onlunun asl? olup olmadrgi hakklnda misallerin azllgi dolay~siyle bir gey bilmiyoruz.

O n fiilin neticesini bildirir, tutiin 'duman', tirin 'cemaat', tolun ay 'dolunay'

Not: Kbkt. tiyin 'diye' kelimesinde gbrulen -in ekini bundan ayrl dugunmek lazlmd~r; aslmda bu da pek az kullanll~r.

-"q fiilin neticesini bildirir, biris 'verig', urus 'harp'.

-t fiilin neticesini bildirir, adirt 'fark', bosgut 'talim' (krg. bo&-n- 'tigrenmek, talim etmek'), urunt 'kavga'. Bu misallerden yard~mct unliinun durumu belli olmuyor, fakat batut yasut 'gizli' misali, ekin

-

Ut olacaglnl gtisteriyor.

-

yAK gimdilik bir tek misalde gtiruluyor, tutyak

-

tutayak (U 11, 6, 8, 10, 11, 12)

0

'tutus'.

-

z

fail ismi yapar ve hareketin neticesini bildirir, uz 'ustat; mahir' ( ~ c 'muktedir olmak'), sdz 'stiz, kelime' (krg. *sd-yu+le->sdyle-), tepizlig 'gok tepilmig' (M 111, 14, 4).

2) Gift fonksiyonlu ekler: Bu biilumde, cijmle i ~ i n d e ald~klarl vazifelerine gbre, a) zarf ve b) fiilin Cegitli zarnanlarln~ da ifade edebilen ekler bir araya toplanmigtlr. Bunlara umumiyetle 'zarf

-

fiil' ve 'isim

-

fiil' de denilmektedir. Ancak, burada bunlarin, dogrudan dogruya isim (slfat) fonksiyonlarr uzerinde durulmug, diger fonksi- yonlari da agaglda yerinde incelenrnigtir.

Zarf

-

Fiillec

-A, -U, -p dge 'sohret; unvan (krg. bg- 'tivmek'); udu 'maiyyet' (krg. ud, 'takip

etmek'); $op 'butun' (krg. *ko-d- 'koymak'), tolp 'hepsi' (krg. *to-/- 'dolmak').

(18)

-TUK umduk 'umut', tondu! 'ikaamet', kelmediik 6 d 'istikbal', ertuk teg 'oldu-

gu gibi', Burkan felsefesinde 'mutlak' kargrlrgr, Skr.'tathZta.

-yUK sryub 'enkaz, harabe' (krg. SI- 'k~rmak'), bulianyvk tmligjlar kafas~ karrsrk ve yanlrg fikirlerle d o h olgn canlrlar'.

-mi* sl@amig tamu 'feryat cehennemi', at1 kdtrillmig 'hagmetli'.

(Genig ve gelecek zaman)

-AT, -Ur (-yUr),

-IT,

-r dtjrt ayrl ekin mevcut oldugu gbriilmektedir; fakat aynr fiile iki ayrl gekil de gelebilmektedir: yrl~ia-yur -yrl$ar. ( a$-ar.bez-er; emgen-0r,

san-ur, !I/-ur; bul-lr, kel-ir , yort-lr; ti-r [ti-yCir

1,

tile-r [tile-yiid, yon-r [yorr-yur

1,

vb. vb. ) , ot O@ri 'atesin sonmesi'. kdz0nur 6d 'ha/-i hazrr' , yorryur tmli&lar 'canl~lar' vb. Not : Bu karrgk durumun munakagastna burada girigilmeyecektir; girndilik bk. R. h,

ARAT, Atabetii'l-Hakay~k, s. 156-59

-mAz -ar ekinin menfisidir, ermez+ig erur tip 'olmayana olur diyerek'.

-DA$i umumiyetle fail ismi yapar., tatrglandap 'gayret eden', kelteqi ar-

t / ~

'gelen kervan'.

§ 20. d) Fiilden fiil yapan eklerini, ilkin fonksiyonu kesin olarak bilinen ve bilinmeyen diye iki k~srmda inceleyecegiz.

1) Fonksiyonlarr belli olan ekler: a) Faktitif fiil yapan ekler:

-AT-; -Ur$ -ir- i i ~ ayrr ekin mevcut oldugu goriilmektedir; fakat aralarmda ma- n& fark~ olup olrnad~grnm tespiti mumkun degildir. ljnliilerinin durumu bgk~mrndan genis zaman ekiyle kargrlagtrrrlabilir: kiter 'gidermek, uzaklagt~rmak', batur- 'gizle-

mek', ertur- 'gecirmek', kelir- 'getirmek' (- kelilr-).

-GUT- tirgdr- 'diriltmek', amirtaur- 'teskin etmek'; bu eki L * -k-dr- geklinde de dugiinebiliriz, ag. bk.

-T= okrt- 'okutmak', kdqet- 'guclendirmek', olurt- 'oturmak', sevit 'sevdirmek'. Not : -tur- ekini L*-t-or- geklrnde dugunrnek laztmdrr, yidijr- 'yedirmek' amr~/tur,du-

rultrnak, teskin etmek. yk. bk.

-Oz- emiz- 'emzirmek', tutuz- 'ttltturmek'.

b) Ortakhk fiili yapan ek yaln~z bir tanedir:

-"9 fiilin gdsterdigi ige katrlanlardan yalnrz biri bazan faal olur. kesip 'birbirini kesmek', kulilg- 'gulugmek'.

c) ~6nijgldlijk ve edilgenlik bildiren ekler:

-

"1

-

tiril- 'canlanmak', Brtul- 'brtulmek'. N-agzrnda -a/-: s a ~ a l - 'saqlmak, dag~l- mak'.

(19)

2) Fonksiyonu kesin olarak bilinmeyen ve ag. yk. kokun manasma gelen ekler:

-9ir- pek az kullanrllr; gu iki misalde gorulmektedir: y&rr-t- (AY 615,9; Cince

metin: J. Nobel, 338,28 'mehren'), kulgir- 'gulumsemek' (Maytr. Tafel 12, str. 8 vb.).

-d-

bazr tek heceli fiil koklerine getirilmektedir; bu ktjkler tek baglarlna kullan~l- mazlar,m%n%slnda, evvelce iddia edildigi gibi bir 'tekit' (intenzif) bulmak guqtur, tod- 'doymak' (krg. *to-k, *to-/-), kod- 'koymak' (krg

.

kod-I 'agagr ve *ko-p 'hep, butun'); fakat, bu ekin +a- fiillerinden sonra canlr olarak kullan~ldrg~ gorulmektedir; bunlardan pek azr +a- gekli ile mevcuttur, &tad- 'kuttu olmak', beged- 'bey 01- mak'; fakat, kuqed- 'guqlu olmak, guqlenmek' (Maytr. 16, 37) yanrnda bir de kuqe- 'gu~lenmek' vard~r. Goruldugu gibi bu ek umumiyetle ddnu$lu ve geGigli fiil yap- maktadrr.

Not : TT 11 814, 55'teki ki$et-

-

seklini bir imla husOsiyeti olarak telakki etmek Igzlm- d-tr, ~ilnku burada mana 'ge~igli' degildir.

-s

O K - bilsik- 'bilinmek', tutsuh- 'tutulmak', ursuk- 'vurulmak'.

-

O K - alk- 'azalmak' (Maytr. 2, 15; krg. bir de a/!-m- 'azalmak', a&-u hep'), dk-

'dugunmek' (0-'den manaca bir farkr tespit edilememigtir), ktjnuk 'tamamiyle yan-

.

mak' (krg. kon-

-

koy- 'yanmak').

-si- gimdilik bir tek misalde gorulmektedir, ems; 'emmek'.

Not : azr -K i~tikaklarrnr bununla birle$ireb~liriz: 'bat-sr-k, "tog-su-k ve *kigur-SO-g vb.,

(oraya bk.). Eger bu dogru Ise, o takdirde ekimizi -s/- olarak dugunmemiz gere- kecektir.

B. Kelime Gqitleri:

Ad

g 21.

Adlarr, isim, s~fat , zarhir, say1 sbzleri, zarf ve edatlar olarak srnrflandrra- cag~z.

Cokluk: Kbkt.'de gerqekten qokluk ifAde eden miktakil bir ek yoktur; bunun ye- rine daha qok 'topluluk' ifade eden, mengeleri meqhul bazr ekler kullanlltr; +1W: hilkim zumre iqin; + t: yuksek rutbeli kigiler iqin; +An: belli bir kudrete sahip kim- seler iqin;

+Gun:

yagqa kuquk akraba i ~ i n kullan~lrrlar.

Not: Bazr hayvan rsimlerinrn sonunda g0rulen +Ian ve +gan'r da brrer ek telakk~ et- mek, k0kleri kesin olarak bilrnmedigr muddet~e (mesela ars +Ian, tabis +gan

vb.) bir nazariye olmaktan ileri geGemez.

Bu eklerde.~ +lar daha sonra Uyg.'devresinde mijstakil bir qokluk eki olmu.$ ye isimlere gelebildigi gibi fiillerde de istisnasrz olarak kullanrlm~gt~r; hatta, bu eki say1 sozlerini takip eden isimlerde bile gorOyoruz, altr ogjr~lar 'ah hrrsrz' gibi. Yukarlda ad1 geGen 'topluluk' sozlerinin, Uyg. devresinde art~k fonksiyonlarrn~ kaybetmig 01- malarr, degigen cemiyet duzeni ve dijnya gorugu ile izah edilebilir.

(20)

22. lsirn cekim ekleri: Yahn hillin, Turkcenin her devresinde oldugu gibi burada da eksiz oldugunu gdruyoruz.

/lgl h.

+"

17 (Kdkt.) ;

+

nOpg

(Uyg.). Fiillerle ilgili olrnay~p dogrudan dogruya isirn tarnlarnalarmda kulland~r. Kbkt. 'de

+

Og, Uyg. +nagg qekilleri de gbrulrnekte- dir.

YLCkleme h.

+

OG. N- agzlnln bir bzelligi olarak

+

ab sekli de gdrulrnektedir. Mogol devrine Bit Uyg. din1 eserler ile, tarihleri belli olmayan baz~

din

dl91 (hukuk vesikalarl, takvirn vb.) eserlerde +glnin yanlslra, zarnir ~ekirninden ahnarak s ~ k s ~ k kullan~lan +ni ekinin, daha kliisik Uyg. devrinde de yer yer kullanilmaga bagladigl- nl gdruyoruz. Bunlar ilkin yabanc~ sdzlerde (rneselB erdni+n~) ve bir rnisalde de son hecesi iyelik ekini and~ran etiir kelimesinde gdrulrnektedir (Maytr. 69, 7; etiiz+ni!). -YUklerne h. eki, Turk dili tarihinin rnerhalelerini tespitte ve baz~ rnetinlerin nispi tarihlerini tiiyinde mijhirn bir blqAidijr. En eski metinlerden basiayarak bu ekin inki~afrn~ ayrlca tetkik etmek 18qmd1r.

Bulunma h. +DA

Qkma h.

+

DA, +bin. Birinci ~ e k i l yazitlar ile N-agz~nda kullan~ld~g~ hiilde, Uyg.'da +ta yanmda +tin de kullan~lmaktadu, ancak, N-agzmda bunun bazan +dan qekline girdigini gdruyoruz.

Not: +din ekinin, b&an ydn bildiren kelimelerden sonra geldigi zaman, wkil (+d On) ve maria bakimmdan kal~plapt~g~n~ gbruyoruz, bk. kelime yapim~!

Va81ta h.

+

On. Yardma unlusunun her zaman duzluk-yuvarlakl~k uyurnuna tabi olup olrnad~g~ kesin olarak sdylenernez. N-agilnda bazan +an olur.

hqlttlk h. +cA. Bazan kal~plaqarak yaplm eki vazifesini de gdrebilir (oraya bk.).

Ygin gbtermo h. +GArU. Mustakil olarak da gorulen +rA ve +rU sekillerinin bununla ilgi derecesi kesin olarak belli deoildir.

Not: Pek ender olarak kullamlan +IUGU (nj'u, 'komitativ'

-

v h t a h. eki olarak dlipune-

biliriz, sUzinlugiin 'onun sdzu uzerine' (Huas 12), tngrilerl~lgiln.. kelir ' u ~ tanri ile

gelir.." (M 111 31, 2). Kt)kt.'de +lugU peklindedir.

Vokatif h. +a. Daha ~ o k Uyg.'da kullandan bu ek gerektiginde yard~mc~ On- suz de alabilir, +ya!

()

N.

Bu kelirne turu ve benzerlerinin dururnu isirnlerden farkl~d~r. 1) egri hai- lerde (casus obliquus) kdk degi~ir, 2) isirnlere gelen baa Cekirn ekleri burada fark- I~dir, 3) zarnirler, gokluQu teklikten, isirnlerden eok ance ayrrrnqtlr, 4) pek ender olarak zarnirler, isimler gibi iyelik eki atabilir, 5) felsefi bir deyirn olarak mn 'ben', isirn ~ekirnine tilbi olur.

(21)

4 24 8ahis zarnirleri:

..

gabs *aL

w

ydm Iti yilkleme

.

verme bulwuna~~kma vaslta e$ifJtllk yon

1 tek *M bin+ bn ~ e n l i i bini biia, miia minte

min

+

mn menicg mini man^ga mindide

m m + minigg men! mintede

COk blz bizin'i bizni bizke bizinte

bizgge biznide

2 tek *si sin

+

sn, sen senin% sini d g a sinte

sari+ s l n G sintede

sintide sinide slnitin

W k siz siziii elmi size sizde

sizler sidnii sIzlerni slzh'8.e sizinte

sin& s i z l e r G e sizulde

aidemi@ sizlerke siznidin .

sizlerde

antran

Wk olar olam@ o l a m o l a w olarda

5 25

k i t

zamkleri (bu, @, 01) :

teli bun+ bu munun?i bunt mu@a(r) bunda b u n ~ a

muni- mum munda, muntada m&$a(da)

muntuda munculayu

muntlrdm, muntuan Cok bulPr bularn&& bularnl bularlpa bularda

bulardm Not: 1) yalmz kakt.'de (ye*) g6rtililr.

a) d wkim gelzilleld ,&$n yk. bk.; bu ve ol'un btr de pu miigtaklan vard~r: muntag, atunduj, munalayc, muncteg 'bunun gibi'; munu, nrwUse'; and@, ando+, amteg, mstsg; ma 'gLe'.

(22)

26. lyelik zamirleri: ,

Bunlar, 3. ghs.'ta gahs zamirlerinin (igaret ve d6~Oglulukfiamirle~ de b u r a ~ a d&hildir),ilgi hgnden Ra#a bir g p desildir: ~ e n i n g , sening, anmg; munung, kntiiniing; bizing, sizing , skle#ng; kntiile~ning vb. K8ndisinden sonra bir isim veya bir bagka zamir gelir: sizing mn, msning

er,

mening 01 'benimdir'; fakat, daha ~ o k ikinci kelime iyelik eki ah: mening su+m ' ordulariml.Ayr~ca 'iyelik' hususl eklerle de ifade edilir (ag. bk.).

Not : 1) 3 ghs. zamiri asllnda 'i(n)

+

olmas~ gerekirken, bunun yerine daima igaret za-

miri 01 (egri h. an+) kullan~lm~$tn. 9 (n)t eklegerek iyelik 3. ghs. gibi kullan~l- maktad~r: +i

-

+si [buradaki s eski bir ~okluk ekidir; bu manasm art~k kay- bettigi iCin Ljnlij ile biten kelimelere gelerek bir 'yard~mcl Unsliz' gibi telakki edilmigtir] (egri halin devaml olarak

+

in +!) Fakat *ilnin ET'de mustakil bir kelime olarak baa gekillerde yagadlg~nl gbrilyoruz, mesela i n ~ e (L'i +n +Ce) vb.

2) Zamir Cekiminde dikkati ~ e k e n bir husus da, ~oklukta isim ~ekiminin tesiri al-

n n

tlnda kalm~g olmas~dir: manga fakat bizke, sanga; fakat, size ve sizlerke gibi. Butunma-pkma h.'de dikkati Feken bir dioer husus da, bteki hallerde egri h. kbk% n ile tegkil edildigi hdde burada bazan

+

*nte+ ve* +ni +e@i h. k&u olarak kullan~lm~gt~r: rnintede, biznide vb.

, 3 ) antrrdm, antart~n vb. gekillerin izah~ henuz yapdmam~gtlr; fakat. Tib. y a m ile tesbit,edilmig gu dikkate deger gekil. bir hareket noktas~ olarak alnabilir:

munta yertin 'bundan bturu (bk. AGr 93. s.).

(23)

$ 2 7 fyelik ekleri:

9*s ' ilgi y iikleme v e r m bnlunma-g~kma eqitlik v a s ~ t a

1. tek + m i 5 + min +Om +ma (k6kt.. + m t a

+

""P TlhA74) : +mtin ornuma olur- r m k a 2. tek +-zag

+

G

-no% ' + * g

Not: 1) Yukanda g6riildUgU gibi 3. #ha.'tan aonra gelen-n, aslmda EeWm eki olmayan L + l o g ekinden 6nce de gelebilmektedir: t u r k a n k u t l t t v +kg 'burkan aa(l1eU ile t e ~ h i z edilmQ olan'; burada 'andirma = analoji' bir rol oynamig olabilir. F a k a t her g6rdugilmiiz n'yi hoyle izah dogm deWdir (bk. meselb AGr. a. 99; bunlam daha cok wkhn e d a t l a m m hususiyetine baglamak 18umdir).

2' tyeldk ekleri, fiadllerden s o m a @ha. eM olarak da kullgnilabildr.

(24)

28. Soru zamirleri:

*ka: Tek bayna mevcut degildir, ancak baa Cekim ekleri ve mahiyeti belli ol-

mayan eklerle genigletilmig gekilleri kalrplagmrgt~r: hanyu4ayu 'hangi, ne?', kayusr

(+lar,+da, +ga/u, +tin smGar ), kanta, kantaym 'hemen ardmdan', bantin, bantiran

n

'nasll?', Farti, ban~a, b a ~ , ba~ang 'bunca', t a ~ a n 'vakta ki', 4aItt 'eger; mesela'.

ne: Ce9itli i@ikaktar~ @yle srralanabilir: (bu arada gorulen b & ~ ~ e k i m ekleri as11 rn%n%larln~ kaybetmigtir) nede, nekb, nece, ile~ete, n e ~ e k e n e ~ u k , ne~iikin, ne-

n

~ukleti, neteg, neme, nemen, neluk, nenGe, neng ( L*ne+ng), negu, negude, ne-

go/, neg ( u ) luk.

kim: kimke, kimni, kim {ayu v b

.

Not: Biitijn bu soru zarnirleri, ayrlca tijrlij yardlrnc~ cljrnlelerin te~kiline yararlar (oraya bk.).

5

29. Donuglu1uk zamirleri:

iiz: 'kendi; cevher; gahls, hayat, vucut'. lyelik ve butun ~ e k i m eklerini ah; iyelik almadan, kendisinden sonra gelen $aha gosterir; tekrar edi1mek;uretiyle. evvelce zikredilen gahrslarrn her birine $mil olur, bu u~ tiginler dz 02 kdnguilerindeki.

..

'bu u~ 9ehzadeden her biri kendi gonlundeki ...'; et 'et' ile birlegtirilerek 'vucut' m8nasr- na gelen bir kelime yaprllr: etuz (et + oz)!

k ( e ) ntu: 'kendisi; gahrs'. ~ e k i m ve diQer hususiyetleri

iSz'

unkulerle aymd~r.

Say1 Siizleri:

5

30. Duz say1 sozleri

bir iki (eki ) u tort b i ~ alti yiti sekiz tokuz on

-

yigirmi

otuz ktrk dig (elig; herhalde "illig olmal~drr!

30 40 50

tokuz on yijz

-

biii 1min2 (Kbkt., Uyg.) tiimen

90 100 1000 1 0 .OOO

) altmig yitmis sekiz on .

60

70 80

n yuz ming.

Daha yijksek say~lar.iqin say~lar tekrar edilir: yuz yuz min? mini= 100

x

100 x

1000 x 1000. Bazan da yuksek sayrlar yabanc~ dillerden alln~r: ban LCin. van

'10.000'; kolti LLskr. koti;; nayut LL 'skr. nayuta ' ~ o k yOksek bir sayl'; asanki u

LLSkr. asamkhyeya 'sayrs~z'.

5

31. Kokt. ve Uyg.'da sayrlarrn sayrhgr, 'bir ust onlu' sisteme dayan~r: 11-19,

21-29, 31-39 vb. i ~ i n once birler hanesinden bir sayl, sonra istenilen onlunun bir

ijstijndeki onlu soylenir; bdyle bir ifadeyi anlamak i ~ i n daima onlar hanesindeki sa- yryr 10 eksiQi ile diigunmek Iiizrmdir: bir yigirmi '1 l ' , iki yigirmi 'l2', tokuz yigirmi

'1 9', bir otuz '21 ', bir sekiz on '71' bir t+uz on :81'. 91-99 irjn sistemin dlgrna qkl- Ilr, qlnku, yiiz, burada rnana kar~qnas~na sebep olur: tokuz on bir '91', tokuz on

(25)

.'

to$uz '99'. yuz bir '101 I , min3 totuz yuz altl yitmis '1966'. Bu say1 sisteminin yanln-

da, bir de b a ~ k a sistem kullan~lrn~@~r: otuz artutr bir, yani : otuzdan bir fazla = '31'

vb. Buyuk sayllarda (yuzlerde) hem artu& ' fazlasl', hem de 'bir Ust onlu' sistem kullanrlm~gt~r: bis yuz artukr eki otuz '522'. Belirsiz bir say1 ifade edilmek istenince

de bu artub kelimesi kullanll~r: yuz artuk o$un urtl 'yuzden fazla ok att~' (ag. bk.). SI- fat olarak kullan~lan say~lardan sonra gelen isim, +lar ekini daha ~ o k Uyg.'da alrr.

8

32. Sra say, sdzleri: bagtmk, ('bagtaki' yani = 'birinci')

[

bazan da an"glki],

ikinti 'ikinci' (krg. ttu. ikindi namazi!), iig.lng 'O~uncii', tortijn~, big in^, altrnq, yitinq, sekizin~, totuzunq, onunG, bir yigirminq 'on birinci' vb.

Not:. bir ikinti +s+ke 'biri btekine, kar$ihklt ~ekli dikkate deger. S~ra says1 bazan duz '

sayilarla da ifade edilir; bilhassa yaprak numaralartndaki u~ ptr 'uqiincii yaprak' vb.

5 33. ijle9tirme say1 stizleri: birer (b.b), ikirer, d ~ e r

vb., yitirer; biger yuz erin

bar- 'her defas~nda beser yuz askerle gitmek'; birer otuz. Ekin kendisi +Ar oldugu halde sonu unlO ile biten say~lara, birer'in, bi+rer geklinde yanl~g bdlunmesiyle or- taya gkan +rAr eki getirilmqtir: yiti+rer, altl +far yigirmi 'onalt~gar' g ibi. Bazan 'yalnlz bir tek' manasln~ verir: birer glok nom u ~ u n 'yaln~z bir tek beyit icin'.

Q

34. Topluluk say1 sozleri: biregu 'birlikte', ikigulikegu (pek ender olarak da

ekijn) 'ikisi bir arada', u ~ e g u

...,

yuzegu vb., kamacSJu ( ~ * ~ a m a ~ + a ~ u benzer hece- lerden birinin dugmesi ile!) kelimesi de buraya dahil edilebilir.

8

35. S~JI sozlerinden sonra 'turlu, ~egit, defa' manalanna gelen kelimeler ge-

n

tirilir: bir yanglrg 'uygun', iki kat 'iki defa', u~ kata 'u defa' , flirt engim (egim) 'dort

_F,

katll',

his

turlug, u~ yo11 'be<defa, US defa' vb. minglig, tumenlig 'binlerce, onbin-

lerce'.

5

36.

say1 sozlerinden bazr kelimeler Mretilmigtir: bide 'birlikte', ikile 'iki defa',

ikileyu 'yeniden', uqkil 'u~ken'; ' u ~ kbgeli', birgeru 'birlegik', ikintig 'karg~hkl~', ikidin

'~ifter ~ifter', birdin 'bir taraftan', birdem, birguliig'tamamiyle' vb.

9

37.

Belirsiz say1 sozleri: kayu, tamag (+u, +un; krg. § 33), dkug, b a r ~ a , az, munCa, nece, t a a taGan% -Mu, aI$u, tuzu, buton, y u m t ~ top, hopan.

Not: Sayu kelimesi, ilgili oldu@~ kelimeden sonra gelir: ajun (lar) sayu. 'her varltk geklinde', kun kun sayu 'her gun'.

-5

38. Say1 sozlerinin ~ekimi, zamirlerinki gibidir: ikigu

+

ni, b a r ~ a

+

nr, tuzu

+

ni, alku

+

n~ vb. vb.; iyelik ekleri alabilir: birisi, ikisi, vb.

Q

39. Saydarm rakamlarla ifade edilmesi: Turkler, bu deyirde sayrlar i ~ i n husu- ST rakam kullanmam~glar, bunlar~ yazl ile ifade etmi~lerdir; ancak, kargllagt~klan Ge- gitli kultur ~evrelerinden alar'ak bunlar~ birtak~m igaretlerle gostermiglerdir; 1 ) Brah- mi ve as11 Hind rakamlar~ (birinciler yaprak numarasl olarak: TT v~dde; sonuncular takvime ait bir metinde:

l

T

VII, I. levhada); 2) Cin rakamlan: yazma ve tahta bas- malarda yaprak numarasl rakam olarak Cince, yazlyla Uyg. (U 11, 56, 57s. ve U Ill, 57. s.): 3) Iran: bir Mani ilahisinde, tan"gen"gri 7g1k tanrlsl' terkibinin beg defa tek- rar ediieceoini gtjstermek uzere sgd (?) '5' rakam~ iki yerde kullandm~@~r (M 11, 9-

(26)

10. s., 8-9 str.). Rakamlar hk. daha genig bilgi i ~ i n bk. TT VII, 5. s. ve 54. s. 1. not. '0' (s~frr) rakamma hi$ bir metinde rastlanmaz.

Q

40. Zaman tespiti, kultur tarihi bak~m~ndan ~ o k muhimdir. ELI konuyla ilgili Uyg. metinler yaylnlanmtg bulunmaktad~r (R. Rahmeti Arat, TT VII, Berlin 1937). Bu metinlerin neticesini R. R. Arat, bir teblig halinde ortaya koymugtur: Tiirkler'de- Ta- rih Zapti, Ikinci Tarih Kongr. 1937. Istanbul 1943. 329-337. s. Eski Turkler'de tarih

tespitinin ~ o k cegitli olu~u, medeniyet tarihi iqin baz~ ipu~larr verebilir (bu hususta bk; meseli UAJb 27. c. 191.

s ,

vd.). Bu konuyla ilgili alarak Turkler'in kulland~klar~ takvim iqin bk. bir de 0. Turan, On iki Hayvan11 Turk Takvimi, istanbul 1941, 139

s .; aynl muellif, Tarihi Kronolojinin Esaslari, 1 954, 52-56. s.

Burada meselenin munaka$asrna ge~meksizin, yaln~z tarih tespitiyle ilgili teknik neticeleri vermekle yetinecegim:

Ylllar, duz, ve srra say1 s&leriyle ifi2de edilir: $an$& alt, otuz yll'K'ang-hi'nin 26.

y~lr', yitmigte rnaru yuz yigirmi yagka tegi '70 yagmdan 120 yaglna kadar', big in^ yd 'beginci ytl'. Aylar icin slra say1 sozleri (ylln birinci ayl i ~ i n ram/aram (ay) kullan~ldl-

91

halde; digerleri sayrlarla ifade edilmigtir), aym ilk on.gunu i ~ i n de duz say1 sozle-

n n

ri ve yangr kelimesi kullan~l~r: ikinti ay,

uc

yangrka 'ikinci ayln uqunde'; aym on bi-

rinci gununden sonra slra say1 siizleri kullanrl~r: bir yigirmin~ 'on birinci (gun)'. ,

Y~llar ve gunler, on iki hayvan ve on 'grup'tan ibaret bir takvim ile say~llr. On 'grup' veya 'kok' Cincedir: Sipkan. Bunlarm hepsi Cince olup Uyg. tel3ffuzlar1 goy- ledir: hap, ir, pi, ti, bou, ki, 61, sin, jim (ejim), kui. On iki hayvan gunlardrr: s r ~ J a n

(kiisku) 'fare', ud 'sitjrr', bars kaplan', tavrggan tav~an', loo ( f c i n . lung ) "ejder- ha; yilan 'yrlan', yont 'at: koyn 'koyun', biqin 'maymun; takrgu 'tavuk', it kopek', lagz~n 'domuz'. Bazan bu onlu ve onikili gruplar birlegtirilerek say~l~r; onlunun birinci uzvu ile onikilinin birinci uzvu birlegtirilir: 1-1, 2-2 vb ... 10-10. Onlunun birinci uzvu,, nihayet onikilinin onbiri ile, ikinci uzvu, oniki ite ve: onlunun uplncu uzvu, onikilinin birinci uzvu ile birlesir; 4-2, 5-3, 6-4, 7-5 vb. Bu suretle her iki grubun birinci uzuvlarr tekrar birleginceye kadar 60 Sift meydana gelir ye bu sonsuza kadar gider. Boylece meydana gelen tarih tek baqna ~ozulemez; ancak bir de bir hokum- dar veya hanedan ad1 eklenirse o zaman tarihi ~ozmek mumkbn olur.

Zarf :

@ 41. Zarflar, isim veya fiil cinsinden olur; h i ~ b i r suretle ek almazlar. Bunlarm bir k ~ s m ~ zarf-fiil, bir klsrn~ da edat bahsinde ele alrnm~gt~r. Burada en qok kullanl- Ian zarflara krsaca temas edilecektir: a/& 'tamamiyle', kep? 'ge~erek', hatm hatin

'tekrar', tiyin 'diye' vb. Eklerle ifade edilenler: katrg+ti 'iyice', ne +Ge 'ne kadar', rrak +tin 'uzaktan', kun+tijn 'guneyde' vb. vb.

Edat:

5

42. A) Cekirn edatlar~: Umuml olarak fiil ve isim kbklerinden tijretilmig olup, isim veya isim cinsinden olan bir kelime ile ilgili olarak kullanll~r ve sonuna geldigi bu kelime, yalrn, ilgi, verme, yukleme ve pkma hallerinde bulunur.Bir ~ e k i m edat~, bazan ilgili kelimesinden muhtel~f hglleri, bAzrlar~ da isirnlerden bagka, zamir ve benzerlerinden gene de ba$ka bir hal eki isteyebilir. Bu durumu, edat~n mengein- deki fiillerin kenisiyle izah edebilirsek de, bu herezaman rnurnkun degildir.