Sayı Issue :18.UİK Özel Sayısı Haziran June 2019 Makalenin Geliş Tarihi Received Date:28/06/2019 Makalenin Kabul Tarihi Accepted Date: 03/08/2019
BİST Sürdürülebilirlik Endeksinde Yer Alan Şirketlerin Kurumsal Sosyal Sorumluluk Faaliyetleri
Üzerine Bir İçerik Analizi
DOI: 10.26466/opus.583811
*
Oğuzhan Aytar*
*Dr. Öğr. Üyesi, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi, İ.İ.B.F., İşletme Böl., Karaman / Türkiye E-Posta:oguzhanaytar@hotmail.com ORCID:0000-0003-3799-0952
Öz
İşletmeler faaliyet yürüttükleri çevrede farklı paydaş ve paydaş gruplarıyla etkileşim içindedir. Bu paydaş gruplarının her birinin işletmelerden bir takım beklentileri bulunmaktadır. Bu bağlamda kurumsal sosyal so- rumluluk çalışmalarının paydaşların ortak beklentilerine ve memnuniyet düzeylerine yönelik olumlu yönde katkı sunduğu görülmektedir. İşletmelerin kurumsal sosyal sorumluluk stratejileri ve uygulamaları rekabet avantajı sağlama potansiyeline sahiptir. Borsa İstanbul (BİST) Sürdürülebilirlik Endeksi işletmelerin sosyal ve çevresel sorunların çözümüne yönelik sürdürülebilir politikalara önem verme düzeyini ölçmektedir. Bu açı- dan BİST Sürdürülebilirlik Endeksi içinde yer alan örgütlerin sosyal sorumluluk çalışmaları önem arz etmek- tedir. Bu kapsamda çalışmanın amacı BİST Sürdürülebilirlik Endeksinde yer alan işletmelerin kurumsal sos- yal sorumluluk çalışmalarına yönelik bir içerik analizinin yapılmasıdır. Kurumsal sürdürülebilirlik perfor- mansları üst seviyede olan şirketlerin kurumsal sosyal sorumluluk çalışmaları rehber olarak kabul edilmekte- dir. Dolayısı ile şirketlerin kurumsal sosyal sorumluluk çalışmalarının içeriği ve sektörel açıdan farklılıkların ne yönde gelişme gösterdiği önem taşımaktadır. Çalışma sonucunda Sürdürülebilirlik Endeksi içindeki şirket- lerin KSS faaliyetleri eğilimlerinin işletme ve sektör grupları açısından farklılık taşıdığı tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Kurumsal Sosyal Sorumluluk, İçerik Analizi, BİST, Şirket
Sayı Issue :18.UİK Özel Sayısı Haziran June 2019 Makalenin Geliş Tarihi Received Date:28/06/2019 Makalenin Kabul Tarihi Accepted Date: 03/08/2019
A Content Analysis on Corporate Social Responsibility Activities of Companies in BIST
Sustainability Index
*
Abstract
Businesses interact with different stakeholders and stakeholders groups in the environment in which they work. Each of these stakeholder groups has a number of expectations from businesses. In this context, it can be seen that corporate social responsibility activities contribute positively to the common expectations and satis- faction levels of the stakeholders. Corporate social responsibility strategies and practices of businesses have the potential to provide competitive advantage. Borsa Istanbul (BIST) Sustainability Index measures the level of giving importance to sustainable policies for the solution of social and environmental problems. From this point it is important that social responsibility activities of the organizations included in the BIST Sustainabil- ity Index. The purpose of this study conducting content analysis for corporate social responsibility activities of businesses in BIST Sustainability Index. Corporate social responsibility activities of companies with high level of corporate sustainability performance are considered as a guide. Therefore, the content of corporate social responsibility activities of companies and to see how the differences develop is important in terms of sectoral differences. In the result of the study, it was found that the CSR activities tendency of the companies in the Sustainability Index differed in terms of enterprise and sector groups.
Keywords: Corporate Social Responsibility, Context Analysis, BIST, Company.
Giriş
Dünya genelinde örgüt faaliyetlerini kısıtlayan temel konulardan bir ta- nesi de kaynak kıtlığıdır. Tüketicilerin bilinçlenmesi ve kitle iletişim araç- larının boyut değiştirmesi bu kaynakların çok daha bilinçli kullanımını gerektirmektedir. Temel olarak kurumsal sosyal sorumluluk çalışmaları insanlar, gezegen ve kar üçlüsünün entegrasyonu adına kamu çıkarlarının bilinçli bir şekilde kurumsal karar alma sürecine dahil edilmesidir (Elmu- alim, 2017, s.1579). Günümüzde tüketiciler sadece ürünlerden elde ettik- leri faydayı değil bu ürünlerin elde edilme sürecindeki örgüt davranışla- rını da dikkate almaktadırlar. Özellikle paydaş oryantasyonunun daha yüksek olduğu ülkelerde çalışanlar, tüketiciler ve devlet gibi paydaşlar bir şirketin kurumsal sosyal sorumlulukları hakkında daha yüksek beklen- tiye ve rekabet avantajı açısından daha yüksek etki potansiyeline sahiptir (Cheung vd., 2018, s.507; Liao vd., 2018, s.362). Enerji verimliliği, yenilik- çilik, etkinlik, geri dönüşüm imkanları ve atık yönetimi gibi konular dünya vatandaşlarının en güncel ve en ilkeli beklentileri bulunan konular içinde yer almaktadır. Dolayısıyla örgütlerin süreklilikleri için kendi çı- karları ile toplumsal çıkarları uyumlu bir düzlemde kaynaştırmayı; do- ğaya, topluma ve gelecek nesillere ait değerlere saygılı bir yaklaşım sergi- lemeyi gerektirmektedir (Can ve Özgül, 2018, s.8). Bu kapsamda işletme- ler için kurumsal sosyal sorumluluk stratejileri ve uygulamaları, farklı- laşma sağlayarak rekabet avantajına dönüşme potansiyeline sahiptir (Kunz, 2018, s.30). Bu amaçla KSS faaliyetleri evrensel açıdan değerlendi- rilmelidir. Örgütler asli faaliyetlerini yürütürken toplumun ve dünya va- tandaşlığının menfaatini de düşünmek durumundadırlar (Çelik, 2007, s.44).
Günümüzde örgütlerin açık sistem anlayışını kabul ederek paydaş beklentilerini ve hassasiyetlerini göz önünde bulundurmaları gerekmek- tedir. Örgütler kendi amaçlarını yerine getirirken, dış paydaş grupların- dan toplum menfaatlerinin farklı boyutlarını ve etki alanlarını da belirle- meleri beklenmektedir. Kurumsal sosyal sorumluluk yaklaşımının evren- sel nitelikleri farklı kültürler özelinde farklı yönetsel etkilere sahiptir (Pa- şamehmetoğlu ve Gökoğlu, 2019, s.126). Örneğin yapılan çalışmalar öze- linde ABD, AB ve Çin firmaları arasında kurumsal sosyal sorumluluğa yönelik anlamsal algı farklılığı bulunduğu; Asya, Avrupa, ABD\Kanada
ve Çin firmaları arasında da KSS iletişimi açısından anlamlı farklılıkların bulunduğu görülmektedir (Liao vd., 2018, s.362; Liao vd., 2017, s.334-335;
Benn ve Bolton, 2011, s.59).
Örgütlerin amaçlarına ulaşma yetkinliği ve başarısının sahip olunan insan kaynağının niteliğine bağlı olarak gerçekleştiği bilinmektedir. Nite- likli insan kaynağı beklentilerinin ise özellikle dış paydaşlar tarafından kabul görmüş, toplumsal sorumluluklarını yerine getiren saygın örgütler tarafından karşılandığı görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında kurumsal sosyal sorumluluk uygulamalarının nitelikli eleman istihdamı üzerinde olumlu yönde etkili olduğu söylenebilir (Atay ve Tüzüner, 2018, s.283).
İşletmeler kurumsal sosyal sorumluluk çalışmalarını sadece dış paydaşla- rın beklentilerini karşılamak amacıyla değil, çalışanlar açısından da bek- lentileri karşılayan ve KSS kültürünün güçlenmesi amacıyla yapmaktadır- lar (Elmas Atay ve Tüzüner, 2018, s.272). Sosyal sorumluluk bilincine sa- hip ve mensubu olduğu topluma duyarlı bir örgüt, güçlü bir sosyal ser- maye geliştirmektedir. Bu özellik örgüte farkındalık kazandırmakla bir- likte daha çok tercih edilmesini sağlamaktadır (Sarıkaya ve Akarca, 2011, s.61).
Literatür Taraması
Şirket grupları üzerinde kurumsal sosyal sorumluluk konusuyla ilişkili sı- nırlı sayıda çalışmanın bulunduğu görülmektedir. Bu çalışmalardan ko- numuz ile doğrudan ilgili olan bir kaç araştırma sonucu şu şekilde sıra- lanmaktadır :
Paşamehmetoğlu ve Gökoğlu (2019) Türkiye'ye özgü kurumsal sosyal sorumluluk anlayışını ortaya koymak amacıyla evrensel KSS değerleri açısından otelcilik sektörünü incelemişlerdir. İçerik analizi yöntemi- nin kullanıldığı çalışmada; yönetsel uygulamaların sosyal taleplere yönelik sosyal sorumluluk boyutunu daha fazla yansıttığı görülmüş- tür.
Can ve Özgül'ün (2018) yapmış olduğu araştırmada Fortune 500 Tür- kiye 2017 listesinde yer alan ihracatta ilk 100 içerisinde olan şirketler örneklem olarak kabul edilmiştir. Bu işletmelerin sürdürülebilirlik te- ması üzerine içerik analizi uygulanmıştır. Araştırmanın en önemli
bulgularından birisi Türkiye'de kurumsal sürdürülebilirliğin rapor- lanmasına dair yeterli farkındalık düzeyinin henüz oluşmadığının tes- pit edilmesidir.
Kunz (2018) çalışmasında Fortune 500 listesinde yer alan şirketlerin web sitelerinde yayınlanan kurumsal sosyal sorumluluk (KSS) bilgile- rini ve yayınlanan resmi raporlarını analiz ederek, şirket büyüklüğü ve faaliyet bölgesinin raporlama formatı ve içeriği üzerinde etkili ol- duğu sonucuna varmıştır. Çalışmada sektör farklılığının raporlama üzerinde etkisine rastlanılmamıştır.
Atay ve Tüzüner'in (2018) çalışmasında mevduat bankalarının ku- rumsal sosyal sorumluluk çalışmaları ile insan kaynakları uygulama- larının etkileşimi incelenmiş, kurumsal sosyal sorumluluk faaliyetle- rine ilişkin bilgilendirmenin sürdürülebilirlik temasıyla daha yoğun bir etkileşim içinde olduğu görülmüştür.
Gör ve Tekin'in (2018) Borsa İstanbul 100 Endeksinde yer alan şirket- lerin kurumsal sosyal sorumluluk ve karlılık ilişkisinin incelendiği ça- lışmada kurumsal sosyal sorumluluk faaliyetlerinin karlılığa katkı yaptığı sonucuna ulaşılmıştır. Kurumsal sosyal sorumluluk faaliyetle- rinin ticari örgütlerin aktif karlılığı ve özsermaye karlılığı üzerinde et- kisi olduğu görülmektedir.
Boz vd. (2019) yapmış olduğu araştırmada Borsa İstanbul Kurumsal Yönetim Endeksinde yer alan işletmelerin kurumsal sosyal sorumlu- luk ve kurumsal yönetim puanları arasındaki etkileşimi verimlilik açı- sından analiz edilmiştir.
Özkan vd. (2018) çalışmalarında işletmelerin sürdürülebilirlik rapor- larında yer alan kurumsal sosyal sorumluluk çalışmalarıyla finansal performans arasındaki ilişki incelenmiş, kurumsal sosyal sorumluluk açıklamalarının işletmelerin karlılık oranları üzerinde pozitif etkiye sahip olduğu tespit edilmiştir.
Uluslararası ölçekte yapılan bazı araştırma (Liao vd., 2018; Liao vd., 2017) sonuçlarına göre firmaların KSS algısı ve KSS iletişiminde böl- gesel açıdan anlamlı farklılıklar bulunduğu tespit edilmiştir. Yine Go- lob vd. (2018) çalışmalarında kurumsal sosyal sorumluluğun nasıl öl- çüldüğü hakkında Türkiye ve Slovenya karşılaştırması yaparak bu iki toplumun kurumsal sosyal sorumluluk konusunda farklı bilişsel ya- pılara sahip olduklarını ortaya koymuşlardır.
Kurumsal Sosyal Sorumluluk
Kurumsal sosyal sorumluluk formülasyonu II.Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan bir konudur. İşletmelerin ticari faaliyetlerinden daha fazla- sını yapması ve yasalara koşulsuz uyması beklenen, dünya genelinde pay- daşlar açısından yaşamsal öneme sahip modern bir dili ve yaklaşımı ifade etmektedir (Carroll, 2015, s.87). İşletmelerin yasalar ve ekonomik beklen- tiler dışında toplum çıkarına bir şeyler yapıyor olması kamuoyu tarafın- dan işletmeye karşı olumlu tutumların gelişmesine destek olmaktadır (Fi- dan ve Şentürk, 2017, s.41).
Kurumsal sosyal sorumluluk örgütlerin ekonomik ve sosyal birimler olmalarından kaynaklanan ve yerine getirmekle sorumlu bulundukları fa- aliyetler bütünüdür (Sarıkaya ve Akarca, 2011, s.60). Bu faaliyetler yal- nızca toplumun ihtiyaç duyduğu konularda çaba harcamak değil, şirketin sahip olduğu verileri doğru, şeffaf ve tarafsız olarak paylaşmasını ifade etmektedir. Bu paylaşım ilgililerin doğru ve güvenilir bilgilerle kararlarını etkileyerek şirket sürekliliğine katkı sunmaktadır (Özkan vd., 2018, s.573).
Kurumsal sosyal sorumluluk kendi kendini düzenleme yeteneğine sahip işletmelerin mal ve hizmet üretme sürecinde tüm paydaşları dikkate ala- rak, şeffaf ve etik olmalarını ifade etmektedir (Elmualim, 2017: 1578; Su- her, 2010, s.34).
Örgütler farklı amaçlar doğrultusunda uzmanlık alanlarıyla ilişkili maddi ve maddi olmayan sermaye unsurlarından oluşmaktadır. Bu ser- maye unsurları örgütlerin asli faaliyetleri kapsamında anlam taşımakta- dır. Örgütlerin özel amaçlarının yanı sıra toplumun ihtiyaç duyduğu ge- nel amaçları da bulunmaktadır. Bu kapsamda yürütülmesi gereken bir ta- kım faaliyetler doğrudan örgüt faaliyetleri içinde bulunmamasına rağmen örgüt sürekliliği açısından paydaşları hesaba katmak anlamında kritik önem taşımaktadır (Boz vd., 2019, s.120). Bu faaliyetler genel olarak ku- rumsal sosyal sorumluluk uygulamaları kapsamında değerlendirilmekte- dir.
İşletmelerde kurumsal sosyal sorumluluk çalışmaları toplumsal ihti- yaçların yanı sıra işletmelerin kendi gelecekleri için bir garanti primi ola- rak düşünülmeye başlanmıştır (Fidan ve Şentürk, 2017, s.41). İşletmelerde sadece kar odaklı yaklaşımların uzun vadede sürdürülebilirliği bulunma- maktadır (Özkan vd., 2018, s.572). Dolayısı ile süreklilikten sonra kar elde
etme amacının değer maksimizasyonuna dönüşmesi, işletme paydaşları- nın beklentilerini farklılaştırmaktadır. Günümüzde işletmelerin paydaşla- rına yönelik değer yaratma çalışmalarının en işlevsel olanı kurumsal sos- yal sorumluluk çalışmalarıdır. Kurumsal sosyal sorumluluk çalışmala- rıyla işletmeler hem güçlü bir imaj ve itibar oluşturmakta hem de paydaş- larına fayda sağlamaktadır (Karadeniz ve Ünlübulduk, 2018, s.372; Önder, 2019, s.183).
Kurumsal sosyal sorumluluk sadece belirli paydaşları memnun edici kısa vadeli yaklaşımlar olarak görülmemelidir. Günümüzde kurumsal sosyal sorumluluk faaliyetleri örgütün sürekliliği kapsamında örgütün meşruiyetine olumlu katkıları bulunan zorunlu bir süreçtir (Golob vd., 2018, s.442; Sarıkaya ve Akarca, 2011, s.60).
Alan yazın içerisinde kurumsal sosyal sorumluluk kavramının tanımı üzerinde farklı görüşler bulunmaktadır. Literatürde en çok kabul gören kurumsal sosyal sorumluluk boyutları Carrol (1991) tarafından ortaya ko- nulmuştur. Bu boyutlar kurumsal sosyal sorumluluk piramidi olarak ya- pılan araştırmaların faaliyet çerçevesini oluşturmaktadır. Bu boyutlar eko- nomik, yasal, etik ve gönüllü sorumluluk konu başlıklarında incelenmek- tedir (Sarıkaya ve Akarca, 2011, s.61). Bu kapsamda genellikle kurumsal sosyal sorumluluk kavramının üç temel konu üzerine kurgulandığı görül- mektedir. Bunlardan birincisi yasalara, ahlak ilkelerine, evrensel haklara ve çevresel duyarlılığa sahip olmayla ilişkili olduğu görülmektedir. İkinci konu paydaş beklenti ve menfaatlerinin göz önünde bulundurulmasıdır.
Üçüncü ilke ise örgüt üst yönetiminin kurumsal sosyal sorumluluğa ba- kışı ve bu sorumluluğun kabulüyle ilişkilidir (Argüden, 2007, s.26).
Çalışmanın Amacı ve Önemi
Bu çalışmanın amacı BİST Sürdürülebilirlik Endeksinde yer alan işletme- lerin kurumsal sosyal sorumluluk çalışmalarının incelenerek, önceden be- lirlenen temalar kapsamında içerik analizinin yapılmasıdır. Örneklem ola- rak BİST Sürdürülebilirlik Endeksi içinde yer alan örgütlerin seçilmesinin nedeni; sürdürülebilirlik endeksinin ideali arayan bir takım ölçüm kriter- lerine sahip olması ve endeks içindeki şirketlerin kurumsal sosyal sorum- luluk çalışmaları açısından belirli standartlara sahip olmalarıdır. Sürdü-
rülebilirlik kavramının uygulamadaki somut çalışma alanını sosyal so- rumluluk uygulamaları oluşturmaktadır. Dolayısı BİST Sürdürülebilirlik Endeksinde yer alan şirketlerin kurumsal sosyal sorumluluk çalışmaları- nın analizi çalışmanın çerçevesi açısından ideal özellikler taşımaktadır.
İşletmelerin faaliyette bulundukları sektör ve üyesi bulundukları top- luluk ve grupların sosyal sorumluluk yaklaşımlarında farklılaşmaya ne- den olduğu görülmektedir (Choi, 2018, s.932; Fidan ve Şentürk, 2017, s.62).
Bu varsayımdan hareketle çalışmanın tali amaçlarından biriside BİST Sür- dürülebilirlik Endeksinde yer alan işletmelerin sektörel açıdan kurumsal sosyal sorumluluk çalışmalarında farklılaşmanın ne yönde olduğunun tespit edilmesidir.
Metodoloji
Kurumsal sosyal sorumluluğun ölçümünde kabul edilen yöntemleri aşa- ğıdaki gibi sıralamak mümkündür (Sarıkaya ve Akarca, 2011):
İçerik Analizi
İtibar Endeksi
KLD Endeksi
Zehirli Atık Endeksi
İçerik analizi yöntemi elde edilen verileri tanımlamaya, gruplamaya ve bu işlemler sonucu elde edilen çıktıları yorumlayarak objektif sonuçlara ulaşılmasını amaçlamaktadır (Yıldırım ve Şimşek, 2016, s.242).
Şekil 1. İçerik Analizinin Aşamaları (Harris, 2001, s.194; Chun, 2019, s. 61'den Uyarlanmıştır)
Çalışmanın geçerlilik ve güvenilirliğini artırmak için Şekil 1'de ifade edilen içerik analizi süreci takip edilmiştir (Harris, 2001, s.194; Chun, 2019, s.61). Ayrıca çalışma sonuçlarının daha objektif bir zeminde değerlendi- rilmesi için nitel analiz programlarından faydalanılmıştır.
Araştırma Çerçevesi ve Soruları
Çalışma örneklemini Kasım 2018 - Ekim 2019 döneminde BİST Sürdürü- lebilirlik Endeksinde yer alacak şirketler oluşturmaktadır. Bu dönem BİST Sürdürülebilirlik Endeksinin oluşturulması için BİST 50 Endeksi kapsa- mında yer alan şirketlere ek olarak Sürdürülebilirlik Endeksi’nde yer alan ve değerlemeye alınmak üzere bildirimde bulunan gönüllü şirketlerle bir- likte toplam 71 şirket değerleme kapsamına alınmış, bu değerleme çalış- ması sonucunda endeks seçim kriterlerindeki eşik değerleri geçen aşağıda sıralanan şirketler Kasım 2018 – Ekim 2019 döneminde BİST Sürdürülebi- lirlik Endeksinde bulunmaktadır.
Çalışmanın amaçları kapsamında BİST Sürdürülebilirlik Endeksi için- deki şirketlerin KSS faaliyetlerinde hangi konulara daha fazla yoğunlaş- tıkları bu çalışmaların ne yönde geliştikleri ve KSS faaliyetlerinin endeks içinde sektörel açıdan farklılık taşıyıp taşımadığı test edilmektedir.
Belgenin Kaynağını Tanımlama ve Örneklemi Belirtme
Çalışma kapsamında BİST Sürdürülebilirlik Endeksinde yer alan işletme- lerin kurumsal sosyal sorumluluk faaliyetleri sürdürülebilirlik raporları ve şirket web sayfaları üzerinden taranarak, nitel araştırma yöntemlerin- den içerik analizine tabi tutulmuştur. Bu kapsamda Tablo 1. içinde yer alan şirketlerin sosyal sorumluluk faaliyetleri taranmıştır.
Tablo 1. BİST Sürdürülebilirlik Endeksindeki İşletmeler (Kasım 2018 – Ekim 2019) (BİST, 2019).
No ŞİRKET No ŞİRKET No ŞİRKET
1 AK ENERJİ 18 GARANTİ B. 35 T.S.K.B.
2 AKBANK 19 GLOBAL HOLD. 36 TAT GIDA
3 AKSA 20 İŞ BANKASİ 37 TAV
4 AKSA ENERJİ 21 KOC HOLD. 38 TEKFEN HOLD.
5 ANADOLU CAM 22 KORDSA TEKSTİL 39 TOFAS OTO.
6 ANADOLU EFES 23 LOGO YAZILIM 40 TÜPRAŞ
7 ANEL ELEKTRİK 24 MİGROS TİCARET 41 THY
8 ARÇELİK 25 NETAS TELEKOM 42 TÜRK TEL.
9 ASELSAN 26 OTOKAR 43 TÜRK TRAK.
10 AYGAZ 27 PEGASUS 44 TURKCELL
11 BRİSA 28 PETKİM 45 ÜLKER BİSK.
12 CİMSA 29 POLİSAN HOLD. 46 VAKIFLAR B.
13 COCA COLA 30 SABANCI HOLD. 47 VESTEL
14 DOĞAN HOLD. 31 SEKERBANK 48 VESTEL
15 DOĞUŞ OTO 32 SİSE CAM 49 YAPI VE KREDİ
16 EREĞLİ DEMİR Ç. 33 SODA SANAYİİ 50 ZORLU ENERJİ
17 FORD OTOSAN 34 HALKBANK
Tablo 2. BİST Sürdürülebilirlik Endeksinde Yer Alan Şirketlerin Sektör Dağılımları
SEKTÖRLER Sektör Kodu Sektör Üye
FİNANS F 8
METAL EŞYA MAKİNE MEM 7
HOLDİNG YATIRIM HY 7
KİMYA PETROL PLASTİK KPP 6
İMALAT SANAYİ İS 5
ENERJİ EN 4
GIDA İÇECEK Gİ 4
TEKNOLOJİ YAZILIM TY 3
TİCARET T 2
HABERLEŞME H 2
ULAŞTIRMA U 2
Kodlama Çerçevesini Belirleme
Tablo 3. kapsamında yer alan faaliyet türü boyutları belirlenirken, BİST Sürdürülebilirlik Endeksinde yer alan firmaların sürdürülebilirlik rapor- ları referans olarak kabul edilmiştir. Sürdürülebilirlik raporunun düzen- lenmesi bir şirketin hissedarları dışındaki paydaşlarına karşıda sorumlu
olduğunu kabul etmesi anlamını taşımaktadır (BİST, 2014). Günümüzde BİST sürdürülebilirlik endeksinde yer alan şirketlerin kurumsal sosyal so- rumluluk faaliyetleri Tablo 3. içinde yer alan boyutlar ve bu boyutların içeriği açısından taranmıştır.
Tablo 3. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Faaliyetleri Kodlama Tablosu
FAALİYET İÇERİĞİ KODLAMASI (1) KSS FAALİYET TÜRÜ KOD-
LAMASI (2) (a1)Görsel, İşitsel ve Dramatik Sanatların Gelişimi ve
Desteklenmesine Yönelik Faaliyetler;
(a2)Turizm ve Tarım Gibi Sektörel Alanların Gelişimi ve Desteklenmesine Yönelik Faaliyetler;
(a3)Çocuk, Aile ve Cinsiyet Eşitliğine Odaklanan Sosyal Projelerin Desteklenmesine Yönelik Faaliyetler;
(a4)Sosyal ve Kültürel Faaliyetler Kapsamında Değerlendirilen Burs, Bağış ve Destekler
Sosyal ve Kültürel Faaliyetler (A) = (a1, a2, a3, a4)
(b1)Ağaçlandırma Faaliyetleri;
(b2)Doğa, Çevre ve Biyoçeşitliliğin Korunması Faaliyetleri, (b3)Karbon İzi Azaltma Faaliyetleri
Çevresel Faaliyetler (B) = (b1, b2, b3)
(c1)Öğrencilerin Bilgi ve Yeteneklerinin Gelişmesine Yönelik Eği- tim Odaklı Faaliyetler;
(c2)Bilimsel Çabaların Desteklenmesine Yönelik Faaliyetler;
(c3)Okuma Alışkanlığı ve Kitap Ulaşılabilirliğini Artırmaya Yönelik Faaliyetler;
(c4)Aile, Öğretmen ve Öğrenci Odaklı Eğitim Faaliyetleri
Eğitim Odaklı Faaliyetler (C) = (c1, c2, c3, c4)
(d1)Genel Olarak Toplum Sağlığını İyileştirmeyi Amaçlayan Faaliyetler;
(d2)Dezavantajlı Grupların Rehabilite Edilmesine Yönelik Faaliyetler
Toplum Sağlığı Faaliyetleri (D)
= (d1, d2)
(e1)Enerji Verimliliğini Artırmaya Yönelik Faaliyetler;
(e2)Temiz Enerji Bilincinin Oluşturulmasına Yönelik Faaliyetler
Enerji Verimliliği (E) = (e1, e2)
Verilerin Analiz Edilmesi ve Bulgular
Çalışma kapsamında BİST Sürdürülebilirlik Endeksinde yer alan firmala- rın kurumsal internet siteleri, sürdürülebilirlik raporları ve ulusal basında yer alan kurumsal sosyal sorumluluk faaliyetleri ayrıntılı bir analizi tabi tutulmuştur. Bu faaliyetler bir şirketin sürekliliğine katkı sunmasını yanı sıra örgüt paydaşları tarafından benimsenmesi ve desteklenmesini sağla- maktadır. Tablo 4.'te Sürdürülebilirlik Endeksinde yer alan firmaların 2017 tarihinden itibaren kurumsal sosyal sorumluluk faaliyetleri kap-
mında yürütmüş oldukları projeler, vermiş oldukları destekler, yapmış ol- dukları çalışmaların Tablo 3'te belirlenen boyutlara göre dağılımı yapıl- mıştır. Bu tarama sürecinde şirketlerin ana faaliyetlerini destekleyici spon- sorluk çalışmaları kapsam dışında tutulmuştur. Tablo 3'te yer alan ku- rumsal sosyal sorumluluk faaliyetleri topluma doğrudan ve faaliyet so- nucu herhangi bir çıkar beklenmeden yapılan kurumsal sosyal sorumlu- luk çalışmalarıdır.
Sürdürülebilirlik endeksinde yer alan şirketlerin kurumsal sosyal so- rumluluk faaliyetlerinin genel olarak sosyal ve kültürel faaliyetler kapsa- mında yoğunlaştığı görülmektedir. Sürdürülebilirlik endeksinde yer alan firmaların (33 Şirket) %66' sının kurumsal sosyal sorumluluk kapsamında en az bir sosyal ve kültürel faaliyete; (29 Şirket) % 58'inin en az bir eğitim odaklı kurumsal sosyal sorumluluk çalışmasına imza attığı görülmekte- dir. Yine bu şirketlerin (14 Şirket) %28'inin 2017 tarihinden itibaren en az bir çevresel sosyal sorumluluk faaliyeti yürüttüğü görülmektedir.
Tablo 4. BİST Sürdürülebilirlik Endeksi Şirketlerinin Kurumsal Sosyal Sorumluluk Faaliyetleri Tablosu
ŞİRKET 1 2 3 ŞİRKET 1 2 3
1 AK ENERJİ (A) (B) (E) 26 OTOKAR (A)
2 AKBANK (A) (C) 27 PEGASUS (A)
3 AKSA (A) (C) 28 PETKİM (A)
4 AKSA ENERJİ (E) 29 POLİSAN HOLD. (A) (B)
5 ANADOLU CAM (B) (C) 30 SABANCI HOLD. (C)
6 ANADOLU EFES (A) 31 SEKERBANK (A) (C)
7 ANEL ELEKTRİK (A) (B) 32 SİSE CAM (A) (B) (C)
8 ARÇELİK (A) (C) 33 SODA SANAYİİ (B)
9 ASELSAN (C) 34 HALKBANK (A) (C)
10 AYGAZ (A) (C) (D) 35 T.S.K.B. (A) (C)
11 BRİSA (A) (B) 36 TAT GIDA (C)
12 CİMSA (C) (D) 37 TAV (C) (D)
13 COCA COLA (A) 38 TEKFEN HOLD. (A) (D)
14 DOĞAN HOLD. (A) (B) (C) 39 TOFAS OTO. (A) (C)
15 DOĞUŞ OTO (A) (C) 40 TÜPRAŞ (C)
16 EREĞLİ DEMİR (A) (B) 41 THY (A) (B) (C)
17 FORD OTOSAN (B) 42 TÜRK TELEKOM (C) (D)
18 GARANTİ B. (C) 43 TÜRK TRAKTOR (A)
19 GLOBAL HOLD. (A) (C) 44 TURKCELL (C)
20 İŞ BANKASİ (C) 45 ÜLKER BİSKUVİ (C)
21 KOC HOLD. (A) 46 VAKIFLAR B. (A) (B) (C)
22 KORDSA TEKST. (C) 47 VESTEL ELKTR. (A)
23 LOGO YAZILIM (A) (B) 48 VESTEL BEYAZ (A)
24 MİGROS TİC. (A) (B) (C) 49 YAPI VE KREDİ (A) (C)
25 NETAS TEL. (B) 50 ZORLU ENERJİ (A) (C) (E)
BİST sürdürülebilirlik endeksinde bulunan işletmelerin kurumsal sos- yal sorumluluk çalışmaları kapsamında sosyal ve kültürel faaliyetler, eği- tim faaliyetleri ve çevre faaliyetleri dışında düşük yoğunlukta enerji ve- rimliliği ve toplum sağlığı gibi konularda kurumsal sosyal sorumluluk ça- lışmaları yaptıkları tespit edilmiştir. Ancak bu çalışmalar düşük yoğun- lukta olduğu için tablo içinde yer bulamamıştır.
Yürütülen çalışma kapsamında kurumsal sosyal sorumluluk açısından sosyal ve kültürel faaliyetler kapsamında en çok sergi, konser, festival, bil- gilendirme etkinlik ve toplantıları; bağış ve destekler; vakıflarla yürütülen işbirlikleri yer almaktadır.
Kurumsal sosyal sorumluluk açısından eğitim faaliyetleri kapsamında en çok kariyer programları, eğitim ve burs destekleri; üniversite, vakıf ve derneklerle yürütülen öğrenci yetkinliklerinin geliştirilmesine yönelik fa- aliyetler bulunmaktadır. Kurumsal sosyal sorumluluk açısından çevresel faaliyetler kapsamında en çok fidan dikme, ağaçlandırma ve orman geliş- tirme projelerinin yer aldığı; çevre kirliliğinin önlenmesi, biyoçeşitlilik ve doğa hayvanlarının korunmasına yönelik faaliyetlere yer verildiği görül- mektedir.
Grafik 1. Kurumsal Sosyal Sorumluluk Faaliyet Türü Dağılımı
BİST Sürdürülebilirlik Endeksinde yer alan işletmelerin kurumsal sos- yal sorumluluk faaliyetleri sektör açısından değerlendirildiğinde anlamlı farklılıkların bulunduğu görülmektedir. Sektörel değerlendirme sonu- cunda faaliyet türü açısından finans (F) ve imalat sektörü (İS) temsilcileri- nin eğitim odaklı çalışmalara; metal eşya makine (MEM), holding (H), kimya petrol plastik (KPP), ticaret (T) ve ulaştırma (U) sektörü temsilcile- rinin sosyal ve kültürel faaliyetlere yönelik çalışmalara yoğunlaştığı tespit edilmiştir. Enerji (E) sektörü temsilcisi şirketlerin diğer şirketlerden belir- gin bir yaklaşım farklılığıyla enerji verimliliğine yönelik kurumsal sosyal sorumluluk çalışmalarına yoğunlaştığı görülmektedir. Toplum sağlığına yönelik KSS faaliyetlerinin sadece haberleşme (H) sektörü temcileri tara- fından yapıldığı görülmektedir.
Çalışmanın amaçları kapsamında BİST Sürdürülebilirlik Endeksi için- deki şirketlerin KSS faaliyetleri üzerine genel bir değerlendirme yapıldı- ğında öncelik sıralamasına göre;
Sosyal ve kültürel faaliyetlere ∑(A)=(a1, a2, a3, a4) = 33
Eğitim odaklı faaliyetlere ∑(C)=(c1, c2, c3, c4) = 30
Çevresel faaliyetlere ∑(B)= (b1, b2, b3) = 15
Toplum sağlığı faaliyetlerine ∑(D)= (d1, d2) = 5
Enerji verimliliğine yönelik ∑(E)= (e1, e2) = 3 faaliyetlere yoğunlaştığı görülmektedir.
BİST Sürdürülebilirlik Endeksi içindeki şirketlerin KSS faaliyetleri eği- limlerinin endeks içinde sektör grupları açısından farklılık taşıdığı görül- mektedir (Grafik 1).
Sonuç
Yirmi birinci yüzyılın rekabet ortamında örgütlerin sürekliliği sadece asli faaliyetlerin yerine getirilmesine bağlı bulunmamaktadır. Örgütler iç ve dış paydaşlarının beklentilerini en yüksek düzeyde karşılamak durumun- dadır. Dolayısıyla örgütlerin ifade ettiği taahhütleri ve geleceğe yönelik stratejik yönlendirme araçları süreklilik açısından hayati önem arz etmek- tedir. Günümüzde örgütlerin kurumsal sosyal sorumluluk uygulamaları ve anlayışları örgüt kültürü ve bağlılığını artırma potansiyeline sahiptir (Elmas Atay ve Tüzüner, 2018, s.272).
Çalışma sonucunda elde edilen bulgulardan BİST Sürdürülebilirlik En- deksinde yer alan firmaların hangi kurumsal sosyal sorumluluk boyutuna daha fazla önem verdikleri tespit edilmiştir. BİST sürdürülebilirlik endek- sinde bulunan işletmelerin kurumsal sosyal sorumluluk çalışmaları kap- samında en yoğun olarak sosyal ve kültürel faaliyetler boyutuna yönelik proje ve etkinliklerinin bulunduğu tespit edilmiştir. Bununla birlikte ku- rumsal yönetim açısından Türkiye'nin en gözde şirketlerinin sosyal so- rumluluk kapsamında çevresel duyarlılık ve eğitim odaklı faaliyetlere yö- neldiği gözlemlenmiştir. Bu kapsamda incelenen şirketlerin yüksek çevre duyarlılığı kapsamında özellikle ağaçlandırma çalışmaları üzerinde ciddi faaliyetlerinin olduğu tespit edilmiştir. Yine BİST Sürdürülebilirlik En- deksinde yer alan şirketlerin vakıf ve üniversitelerle yakın işbirliği içinde bulunduğu; okul, eğitim ve bilim odaklı projelere daha fazla önem ver- dikleri tespit edilmiştir. Endeks içinde yer alan enerji sektörü temsilcileri dışında enerji verimliliği konusu üzerinde KSS çalışması bulunan şirket bulunmamaktadır. Sektörel açıdan kurumsal sosyal sorumluluk çalışma eğilimlerinde farklılık bulunmaktadır. Sürdürülebilirlik endeksi içinde yer alan şirketlerin KSS faaliyetleri eşbiçimsel bir özellik taşımamaktadır.
Sürdürülebilirlik Endeksinde yer alan bu firmaların sürdürülebilirlik raporlarında, basında ve literatürde üzerinde önemle durulan enerji ve toplum sağlığı boyutlarının somut projelerle yeterince desteklenmediği görülmektedir. Bu alanlara yönelik farkındalık oluşturma, proje geliş- tirme, izleme ve sonuçlandırma aşamalarının daha fazla zaman, emek ve sermaye gerektirmesi başlıca kısıtlar arasında yer almaktadır.
EXTENDED ABSTRACT
A Content Analysis on Corporate Social Responsibility Activities of Companies in BIST
Sustainability Index
*
Oğuzhan Aytar
Karamanoğlu Mehmetbey University
Businesses interact with different stakeholders in the environment in which they work. Each of these stakeholder groups has a number of ex- pectations from businesses. In this context, it can be seen that corporate social responsibility activities contribute positively to the common expec- tations and satisfaction levels of the stakeholders. The universal qualities of the corporate social responsibility approach have different managerial effects on different cultures (Paşamehmetoğlu ve Gökoğlu, 2019, s.126).
For example, there are differences in semantic perception of corporate so- cial responsibility among US, EU and Chinese firms; also significant dif- ferences in CSR communication between Asian, European, US\Canadian and Chinese companies (Liao vd., 2018, s.362; Liao vd., 2017, s.334-335;
Benn ve Bolton, 2011, s.59). According to some international research re- sults, there are significant regional differences in companies' perception of CSR and communication of CSR (Liao vd., 2018; Liao vd., 2017).
The formulation of corporate social responsibility is an issue that emerged after The World War II. Corporate social responsibility means that companies with the ability to regulate themselves should be transpar- ent and ethical by taking into account all stakeholders in the process of producing goods and services (Elmualim, 2017, s.1578; Suher, 2010, s.34).
An organization with a sense of social responsibility and sensitive to the society which is developing a strong social capital. This feature brings awareness to the organization and makes it more preferred (Sarıkaya ve Akarca, 2011, s.61). Corporate social responsibility activities of companies with high level of corporate sustainability performance are considered as
a guide. Therefore, the content of corporate social responsibility activities of companies and to see how the differences develop is important in terms of sectoral differences. BIST Sustainability Index measures the level of giv- ing importance to sustainable policies for the solution of social and envi- ronmental problems.
The methods adopted in the measurement of corporate social respon- sibility can be listed as follows: Content Analysis, Reputation Index, KLD Index end Toxic Waste Index (Sarıkaya ve Akarca, 2011). The aim of this study is to analyze the corporate social responsibility activities of the com- panies in the BIST Sustainability Index and to analyze the content within the scope of the predefined themes. From this point it is important that social responsibility activities of the organizations included in the BIST Sustainability Index. Qualitative research is a way of producing knowledge that the researcher shapes with his/her own efforts and devel- ops in order to explore the basis and structure of social systems Content analysis method, one of the qualitative research methods, was used in the study. The content analysis method aims to achieve objective results with defining, grouping and interpreting the obtained data as a result of these operations. In order to increase the validity and reliability of the study, the content analysis process, which is listed as identify research questions and constructs, identify the source of document, specify sampling and the unit of analysis, identify the coding framework, devise the coding scheme, an- alyze the data, assess validity and reliability steps was followed (Harris, 2001, s.194; Chun, 2019, s.61).
Within the scope of the objectives of the study, the subjects in which the companies within the BIST Sustainability Index concentrate more on CSR activities are tested, the direction of these studies developed and whether CSR activities differ in terms of the sector. Corporate social re- sponsibility activities of the companies included in the sustainability in- dex are concentrated in the scope of social and cultural activities. In terms of corporate social responsibility, most of the social and cultural activities are included such as exhibitions, concerts, festivals, information events and meetings; donations and supports; cooperation with foundations. In terms of corporate social responsibility there are activities to improve stu- dent competencies carried out with universities, foundations and associa- tions, most of the training activities are career programs, training and
scholarship supports. In terms of corporate social responsibility, environ- mental activities mostly include sapling, afforestation and forest develop- ment projects; activities for the prevention of environmental pollution, bi- odiversity and protection of natural animals.
When the corporate social responsibility activities of the companies in- cluded in the BIST Sustainability Index are evaluated in terms of the sec- tor, it is seen that there are significant differences. As a result of sectoral evaluation, it is seen that, representatives of finance (F) and manufactur- ing sectors (MS) are concentrated on education-oriented studies; the rep- resentatives of metal goods machinery (MGM), holding (H), chemical pe- troleum plastic (CPP), trade (T) and transportation (TRS) sectors are con- centrated on social and cultural activities in terms of activity type. It is seen that the companies representing the energy (E) sector are concentrat- ing their efforts on efficiency with a distinctive approach difference from other companies in terms of corporate social responsibility. It is seen that, only representatives of communication (C) sector are concentrated on CSR activities for public health. As a result of the study, it was determined which corporate social responsibility dimension is important for the com- panies in BIST Sustainability Index. It was determined that the projects and activities related to the social and cultural activities dimension were the most intense field in terms of corporate social responsibility studies of the companies in the BIST sustainability index. However, it has been ob- served that Turkey's most popular companies tend to focus on social re- sponsibility activities related to education and environmental awareness in terms of corporate management.
It has been determined that the examined companies have serious ac- tivities especially on afforestation works with high environmental sensi- tivity. It is also stated that the companies in the BIST Sustainability Index cooperate closely with foundations and universities; they attach more im- portance science-oriented projects together with schools and students. It is seen that the energy and public health dimensions emphasized in the press, sustainability reports and literature, are not adequately supported with concrete projects by these companies in the Sustainability Index. For these fields awareness, project development, monitoring and finalization require more time, effort and capital are the main constraints. In the results of the study, it was found that the CSR activities tendency differed in
terms of sector groups of the companies in the Sustainability Index. The Corporate Social Responsibility activities of the companies in the Sustain- ability Index are not isomorphic.
Kaynakça / References
Argüden, Y. (2007). Kurumsal sosyal sorumluluk. (C. C. Aktan Ed.) Ku- rumsal Sosyal Sorumluluk, İşletmeler ve Sosyal Sorumluluk, içinde (s.25-30). İstanbul: İGİAD Yayını.
Benn, S. ve Bolton, D. (2011). Key concepts in corporate social responsibility, London: Sage Publications Ltd.
BİST (2014). Şirketler için sürdürülebilirlik rehberi, Ekim, 15 Şubat 2019 tari- hinde https://www.borsaistanbul.com/data/kilavuzlar/surdurule- bilirlik-rehberi.pdf adresinden ulaşılmıştır.
BİST (2019). BİST sürdürülebilirlik endeksi 1 Kasım 2018 tarihinden itibaren geçerli dönemsel değişiklikler, 25 Şubat 2019 tarihinde http://www.borsaistanbul.com/duyurular/2018/10/26/bist-surdu- rulebilirlik-endeksi-kas%C4%B1m-2018-ekim-2019-donemi-sir- ketleri-belli-oldu adresinden ulaşılmıştır.
Boz, D., Duran, C. ve Yurt, S. (2019). Kurumsal sosyal sorumluk ve ku- rumsal yönetim arasındaki etkileşimin veri zarflama ile analizi:
BİST kurumsal yönetim endeksindeki firmalar üzerinde bir uygu- lama, Journal of Yasar University, 14 (54), 119-126.
Can, E. ve Özgül, B. (2018). Türk İhracat şirketleri sürdürülebilirlik ifade- leri üzerine bir içerik analizi, Istanbul Management Journal, 29 (84) ,7–30
Carroll, A., B. (1991). The pyramid of corporate social responsibility:
Toward the moral management of organizational stakeholders, Business Horizons, 34 (4), 39-48.
Cheung, Y. L., Tan, W. ve Wang, W. (2018). National stakeholder orienta- tion, corporate social responsibility, and bank loan cost. Journal of Business Ethics, 150 (2), 505-524.
Choi, J. J., Jo, H., Kim, J. ve Kim, M. S. (2018). Business groups and corpo- rate social responsibility. Journal of Business Ethics, 153(4), 931-954.
Çelik, A. (2007). Şirketlerin sosyal sorumlulukları. (C. C. Aktan Ed.), Ku- rumsal Sosyal Sorumluluk, İşletmeler ve Sosyal Sorumluluk, içinde (s.42-57.) İstanbul: İGİAD Yayını
Elmas, A. S. ve Tüzüner, V. L. (2018). Kurumsal sosyal sorumluluk ve in- san kaynakları uygulamaları birbirlerini destekliyor mu? Bankala- rın web sitelerinin içerik analizi ile değerlendirilmesi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 32, 271-285.
Elmualim, A. (2017). CSR and sustainability in FM: evolving practices and an integrated index. Procedia Engineering, 180, 1577-1584.
Fidan, Z. ve Şentürk, Z. A. (2017). Kurumsal sosyal sorumluluk (KSS) Ça- lışmalarında işbirliği: Akbank, Garanti Bankası ve Türkiye İş Ban- kası üzerine bir değerlendirme. Selçuk Üniversitesi İletişim Fakültesi Akademik Dergisi, 9 (4), 40-65.
Golob, U., Turkel, S., Kronegger, L. ve Uzunoglu, E. (2018). Uncovering CSR meaning networks: A cross-national comparison of Turkey and Slovenia. Public Relations Review, 44 (4), 433-443.
Gör, Y. ve Tekin, B. (2018). Kurumsal sosyal sorumluluk kavramının kar- lılık ile ilişkisi üzerine bir çalışma: Bist 100 örneği, Sosyal Araştır- malar ve Davranış Bilimleri Dergisi, 4 (5), 18-30.
Karadeniz, E. ve Ünlübulduk, S., N. (2018). dünyada marka değeri en yük- sek havayolu işletmeleri ile Borsa İstanbul Havayolu İşletmele- rinde kurumsal sosyal sorumluluk faaliyetlerinin analizi, Seyahat ve Otel İşletmeciliği Dergisi, 15 (2), 370-385.
Kunz, M. B. (2018). Corporate social responsibility reporting on fortune 500 corporate websites: Review and analysis. International Journal of Business & Public Administration, 15 (1), 30-51.
Liao, P. C., Liao, J. Q., Wu, G., Wu, C. L., Zhang, X. L., ve Ma, M. C. (2018).
Comparing international contractors' CSR communication pat- terns: A semantic analysis. Journal of cleaner production, 203, 353- 366.
Liao, P. C., Xia, N. N., Wu, C. L., Zhang, X. L. ve Yeh, J. L. (2017). Commu- nicating the corporate social responsibility (CSR) of international contractors: Content analysis of CSR reporting. Journal of Cleaner Production, 156, 327-336.
Önder, Ş. (2019). İşletmelerin kurumsal sosyal sorumlulukları ve finansal performansı arasındaki ilişkinin çift yönlü incelenmesi. Muhasebe ve Vergi Uygulamaları Dergisi, 12(2), 181-196.
Özkan, A., Tanç, Ş. G. ve Taşdemir, B. (2018). Sürdürülebilirlik açıklama- ları kapsamında kurumsal sosyal sorumluluğun kârlılık üzerine etkisi: BİST sürdürülebilirlik endeksinde bir araştırma. World of Accounting Science, 20 (3), 560-577.
Paşamehmetoğlu, A. ve Gökoğlu, M., M. (2019). Kurumsal sosyal sorum- luluk anlayışının türkiye’deki yönetsel uygulamaları: İstanbul zin- cir otelleri üzerine bir araştırma. Akdeniz İİBF Dergisi, 19 (1), 106- 132.
Sarıkaya, M. ve Akarca, Y. (2011). Kurumsal sosyal sorumluluk ölçüm tek- nikleri. Denetişim Dergisi, 8, 60-67.
Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2016). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri, Ankara: Seçkin Yayıncılık.
Kaynakça Bilgisi / Citation Information
Aytar, O. (2019). BİST sürdürülebilirlik endeksinde yer alan şirketlerin ku- rumsal sosyal sorumluluk faaliyetleri üzerine bir içerik analizi.
OPUS–Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 12(18. UİK Özel sayısı), 320-340. DOI: 10.26466/opus.583811.
