Türkiye’de Ekonomik Krizin Gıda Sanayi Üzerine Etkisi

(1)

Türkiye’de Ekonomik Krizin Gıda Sanayi Üzerine Etkisi

Nuray KIZILASLAN¹ Faruk ADIGÜZEL¹ Halil KIZILASLAN¹

Özet

Türkiye’de tarımsal üretimin değerlendirilmesi, tarımsal ürünlerin işlenerek üretim, talep, dış ticaret değerinin artırılmasında gıda sanayilerindeki işletmelerin verimli ve karlı çalışmaları, güçlü bir yapıya sahip olmaları ve sorunlarının çözüldüğü bir ortamın varlığı önemli görülmektedir. Bundan hareketle;

Türkiye’de son 22 yılda yaşanan ekonomik krizlerin gıda sanayi işletmelerini üretim, talep, dış ticaret miktarları açısından ne yönde etkilediğini araştırmak önemli bulunmuştur. Bu amaçla çalışmada gıda sanayi alt sektörleri itibariyle son 22 yıllık dönemde üretim, talep, dış ticaret miktarları açısından gelişmeler izlenmiş, sektörlerin genel seyri ortaya konulmuştur. Bu genel seyir ortaya koyulurken çeşitli istatistik kurumlarından elde edilen verilerle gelişme yönünü belirleyebilmek amacıyla trend analizi ve indekslerden yararlanılmıştır. Özellikle kriz dönemleri dikkate alınarak değerlendirmeler yapılmıştır. Araştırma bulgularına göre, genel olarak gıda sanayinde üretim, talep ve dış ticarette artış söz konusudur. Gıda sanayi 1988-2009 yılları arasında toplam miktarlar bakımından yıllık oransal değişimleri üretim miktarında %5.6; talep miktarında %7.9; ihracat miktarında %8.1; ithalat miktarında %13.3 artış şeklinde gerçekleşmiştir. Gıda sanayi kırsal kalkınmada önemli bir rolü üstlenmekte olup, teşvik ve destekler artırılmalı, sürdürülebilir üretim-tüketim sağlanmalıdır.

Anahtar Kelimeler: Gıda Sanayi, Ekonomik Kriz, Türkiye

Influence Of Economıc Crısıs On Food Industry In Turkey Abstract

In Turkey, assessment of agricultural production; efficient and profitable operations of establishments in the food industry with improving of production, demand and foreign trade value by processing the agricultural products; having a strong structure and presence of an environment in which problems can be solved are seemed important. Therefore, it is significant to investigate the effects the economic crisis in Turkey in the last 22 years on food industry enterprises in terms of production, demand and foreign trade. For this purpose, the developments of production, demand, the amount of trade of the food industry sub-sector have been monitored in the last 22 year period and overall progress of the sector have been revealed. While displaying this overall reveal, trend analysis and index were used to determine the development direction by data obtained from various statistical agencies. Especially, assessments were made by taking into account the periods of crisis. According to research findings, mainly there has been an increase in production, demand and foreign trade in food industry. Changes in annual production according to the total amount in the food industry between 1988-2009 are seemed as 5.6% increase of production amount, 7.9% increase in the amount of demand, 8.1% increase in export volume, 13.3% increase in import volume. Food industry takes an important role in rural development, so promotion and support shall be increased and sustainable production-consumption shall be provided.

Key Words: Food Industry, Economic Crisis, Turkey

1. GĐRĐŞ

Dünya 2007 yılı ile yeni bir finansal dönemin içine girmiş bulunmaktadır. Yaşanılan küresel ekonomik kriz, gelişmiş ve gelişmekte olan ülke ayrımı yapılmaksızın tüm ülkeleri derinden etkilemektedir.

2007 yılının sonlarında ABD’de başlayan finansal kriz 2008 yılının ikinci yarısından itibaren küresel bir boyut kazanmıştır (Nanto, 2008). ABD’de borçlanmanın artması, yurt dışı kaynaklı kolay para, büyük sermaye girişleri nedeni ile bu noktaya gelindiği belirtilmektedir (Azis, 2010). Beklentilerde kötüleşme ve izleyen iflaslar, talepte hızlı daralma, reel kesime

(2)

sıçrama ve finanstan ekonomik krize dönüşüm; resesyon ve artan (artacak) işsizlik küresel krizi ortaya çıkarmıştır (Uysal, 2009). 2009 yılında dünya ekonomisinde küçülme yaşanacağı, krizin etkilerinin herkes tarafından hissedileceği ortaya çıkmıştır. Derinliğinin ve etki alanının henüz tam olarak tespit edilememesi (Ünal ve Kaya, 2009) nedeniyle, karşılaşılan kriz 1929 yılında başlayan Büyük Buhran’la karşılaştırılmakta (Zandi, 2008) ve modern ekonominin maruz kaldığı ikinci en büyük sıkıntı olarak değerlendirilmektedir (Ikome, 2008). Bazı yazarlar aslında mevcut ekonomik krizin sorgulama bakımından sosyal bir fırsat olduğu; biyoçeşitlilik ve sosyal uçurumları götüremeyecek bir yolda ekonomi ve yaşam değişikliğinin muhtemel son ve tek şans olduğunu savunmaktadır (Schneider, et al., 2010).

Dünyayı da sarsan 1929 ekonomik krizinden bu yana Türkiye ortalama her 5 yılda bir ekonomik krizle karşı karşıya kalmıştır. Bu krizlerde neden ve sonuçlar benzerlik göstermektedir.

Türk parası aşırı değerlendiği için ithalat artmakta, ihracat azalmaktadır. Dolayısıyla cari işlemler bilançosu dengesi bozulmaktadır. Kısa vadeli dış borç birikimi de artınca, enflasyon işsizlik artmakta, şirketler birbiri ardına kapanmaktadır. Kriz dönemlerinde yüksek devalüasyon ile birlikte hisse senetleri fiyatları düşmekte yabancıların şirket hisselerini düşük fiyatlarla ele geçirmesine yol açmaktadır (ATO, 2010).

Yaşanan ekonomik krizler tüm sektörler gibi tarım ve gıda sektörünü de etkilemektedir. Türkiye’de gıda sektörü, Cumhuriyet'in ilk yıllarından itibaren en hızlı gelişen sektörlerden biri olmuştur. Đlerleyen dönemde devlet, gıda sektöründe büyük ölçekli işletmeler kurmuş ve bunlara yoğun olarak yatırım yapmıştır. Artan kamu yatırımlarına ve büyük devlet işletmelerinin varlığına karşın, gıda sektöründe küçük ölçekli ve bağımsız üretici birimleri de varlığını sürdürmüştür. 1980'den sonra ihracata dönük birikim tarzına geçilmiş, bu dönemde dış ticaret rejiminde gıda ürünlerini de kapsayan önemli değişiklikler yapılmıştır. Bunların başında gıda ve tarımsal ürünler dış ticaretinin serbestleştirilmesi gelmektedir. 1980'lerden başlayarak tarımsal üretim ve gıda sanayinde uluslararası sermayenin rolü önemli ölçüde artmış, 1987-1998 yılları arasında yabancı şirketler ile yabancı ortaklı yerli şirketlerin sayısında yükselme görülmüştür. Gıda sanayi verimlilik ve kârlılığın önem kazandığı bir ortamda ekonominin önemli bir sektörü olmuştur.

Gıda sanayi imalat sanayi içinde %20,7’lik bir paya sahiptir (Küçükkiremitçi ve ark., 2008). 2002 yılı itibarıyla gıda sanayi ihracatının tarım ürünleri ihracatı içindeki payı %43 , toplam ihracat içindeki payı ise %4,4 olmuştur (Anonim, 2005). Türkiye’de tüketim harcamalarından dörtte biri gıda ve tarım ürünlerine yapılmaktadır (TÜĐK, 2007).

Gıda sektörünün önemi krizlerle birlikte daha çok ortaya çıkmaktadır. Diğer ülkeleri de etkileyen finansal krizin ardından ekonomik kriz Türkiye’de de gıda sanayinde üretim, talep ve dış ticarette azalmalara neden olabileceği düşünülmektedir. Gıda sanayinde hammadde fiyatlarının artması, finans sıkıntısının başlaması, yüksek fiyatların tüketiciye yansıması, sermaye hareketlerinin daralması, küçülen Gayri Safi Yurt Đçi Hasıla (GSYĐH) nedeniyle tarım ve gıda ürünlerine talebin düşmesi, kredi kaynaklarına erişimde yaşanan güçlükler, kapanan işletmeler ve doğal sonuç olarak işsizlik ekonomik krizin yansımalarıdır.

Özellikle 2006 yılından bu yana gıda sektörü istihdamında %50’ye yaklaşan büyük bir gerileme vardır. 2007 yılında kayıtlı 1.184 üretici işyerini kapatmıştır. Yine aynı dönemde gıda ve içecek sanayi kapasite kullanım oranlarının Ağustos 2008’den itibaren düşmeye başladığı ve yıl sonunda %68’e kadar gerilediği görülmektedir. Kapasite kullanımındaki düşüşte, içi piyasada yaşanan talep daralmasının da etkisi olmuştur. Ancak aynı dönemde ihraç pazarlarında küresel kriz nedeniyle yaşanan ekonomik küçülmeler, küresel talepteki artışı frenleyerek Kasım 2008 sonrasında ihracatta da düşüş yaşanmasına neden olmuştur (Şahin, 2009).

(3)

2009, dünya pazarlarının daraldığı, iç tüketimde de düşüşün yaşandığı bir yıl olmuştur. 2009 yılında tüm dünyayı etkisi altına alan küresel kriz nedeniyle Türkiye’de GSYĐH’da (cari fiyatlarla) %0.4 gibi çok az bir büyüme gerçekleşirken, gıda sanayi krize direnç göstererek %4 oranında daha yüksek bir oranlı büyümeyi başarabilmiştir. Ancak bu direncin sektörün kendi iç dinamiklerinden ve gıdanın vazgeçilemez oluşundan kaynaklandığı da vurgulanmaktadır. Ayrıca, 2009 verilerine göre, krizlere rağmen 4 büyük üretim sektöründen biri olmuştur (Şahin, 2010).

Bu çalışmada 22 yıllık dönemde Türkiye’nin karşı karşıya kaldığı kriz dönemleri de dikkate alınarak gıda sanayinin üretim, talep, ihracat ve ithalat durumu incelenmiştir. Bu amaçla trend analizleri yapılmış ve sonraki yıllarda sektörün durumunu ortaya koymak için projeksiyonlara yer verilmiştir.

2. MATERYAL VE YÖNTEM

Bu çalışmanın materyalini Devlet Planlama Teşkilatı’ndan elde edilen ikincil nitelikteki veriler oluşturmuştur. Đncelenen dönem 1988-2009 yılları arasıdır. Gıda sanayi alt sektörleri itibariyle talep, üretim ve dış ticarete ilişkin miktar serileri derlenmiş ve indeks hesapları yapılmıştır. Đkincil kaynaklardan elde edilemeyen gıda sektörü toplam miktarları araştırılar tarafından alt sektörlerdeki miktarlar toplanmak suretiyle hesap edilmiştir.

Çalışmada; gıda sanayi talep, üretim ve dış ticaret miktarlarında meydana gelen değişimlerin yönünü belirlemek amacıyla trend analizi uygulanmıştır. Trend Analizlerinde alternatif trend modelleri denenmiştir. Sektörler itibariyle yapılan trend analizlerinde bu modellerden linear (doğrusal) ve exponential growth (üssel) trend modelleri seçilmiştir. Bu modellerde MAPE, MAD ve MSD doğruluk kriterlerine göre değerleri en düşük çıkan ve söz konusu eğilime uygun düşen matematiksel model tercih edilmiştir. Ayrıca; elde edilen matematiksel model kullanılarak 2015 yılına ilişkin projeksiyonlar ortaya konulmuştur.

Ekonomi ve iş idaresi alanlarıyla ilgili değişkenlerde genellikle, sabit bir oranda artış ya da azalış görülmez. Trend düzeyi etrafında, iki ile on yıl ya da daha fazla yıl zaman aralıklarıyla, herhangi bir dönemde, artma ya da azalma şeklinde tekrarlanabilen değişmeler gözlenir. Konjonktürel değişme adı verilen bu değişmelerin etkisini açıklayan bileşene

“konjonktürel bileşen” denir. Konjonktürel bileşenin tahminlenmesi için, serinin önce, trend bileşeninden arındırılması gerekir.

Bu arındırma yt gözlem değerini tt tahmin değerlerine bölmek suretiyle yapılır.

yt' = tt* kt * rt olduğundan yt / tt = ( tt* kt * rt ) / tt = kt* rt

trend bileşeninden arındırılmış seri değerleri, bir başka ifadeyle Konjonktürel ve Rassal bileşenlerin kt * rt tahminleri elde edilmiş olur. Yıl ya da daha uzun zaman aralıklarıyla yapılan ölçümlerden meydana gelen zaman serilerinde Kt konjonktürel bileşeninin, tahmin değeri kt genellikle Rt rassal bileşeninin tahmin değeri rt ile birlikte kt * rt = yt / tt eşitliğiyle tahmin edilir. Tahmin edilmiş olan kt * rt tahminleri sanki, Kt bileşeninin kt tahminiymiş gibi yorumlanırlar. kt * rt = 1 olduğunda zaman, serisinin t dönemindeki gözlem değeri üzerinde konjonktürel etkinin görülmediği yorumu yapılır. kt * rt

> 1 ya da kt * rt < 1 olması durumlarında serinin t dönemindeki gözlem değeri üzerinde konjonktürel etkinin olduğu yorumu yapılır. Birinci durumdaki etki, serinin trendin üzerinde değer almasına, ikinci durumdaki etkiyse trendin altında değer almasına neden olur. Varolan etkinin düzeyi kt * rt - 1 farkı alınarak belirlenir ve yorum kolaylığı sağlamak için bu fark 100 ile çarpılır (Durmuş, 2010).

Bu bağlamda; Türkiye’de gıda sanayinde; 1989, 1994, 1999, 2001 ve 2007 yıllarında meydana gelen ekonomik krizlerle ilgili olarak konjonktürel etkinin varlığı incelenmeye çalışılmıştır.

(4)

3. ARAŞTIRMA BULGULARI

Gıda sanayinin alt sektörler itibariyle miktarında 1988-2009 yılları meydana gelen değişim Çizelge 1’de sunulmuştur. Gıda sanayi toplam talep miktarında 1988 baz yılına göre 2009 yılında 1.66 kat, üretim miktarında ise 1,60 kat artış olduğu görülmektedir. Aynı dönemde gıda sanayi dış ticareti toplamda incelendiğinde; ihracat miktarı 2.21 kat ve ithalat miktarı ise 4.15 kat artış göstermiştir.

Çizelge 1. Türkiye’de gıda sanayinin alt sektörler itibariyle değişimi.

Alt Sektörler

Mezbaha Ürünleri San.

Süt ve Mamulleri San.

Su Ürünleri Mamulleri San.

Tahıl ve Nişasta Mam.

San.

Meyve ve Sebze Đşleme San.

Bitkisel Yağ San.

Şeker- Şeker Mamulleri ve Diğ.

San.

Yem San.

Gıda Sanayi Toplamı

1988¹ 991.00 952.00 30.00 19764.00 428.00 1975.00 6534.00 4103.00 34777.00 2009¹ 1823.79 2616.30 173.31 29627.08 829.53 5423.87 10367.25 7457.65 57674.04 Đndeks 1.84 Kat 2.75 Kat 5.78 Kat 1.50 Kat 1.94

Kat 2.75 Kat 1.59 Kat 1.82 Kat 1.66 Kat 1988² 945.00 950.00 47.00 20116.00 1019.00 2067.00 6494.00 4111.00 35749.00 2009² 1445.43 2612.74 138.59 29739.06 1760.97 4082.59 10648.20 7424.33 57186.73 Đndeks 1.53 Kat 2.75 Kat 2.95 Kat 1.48 Kat 1.73

Kat 1.98 Kat 1.64 Kat 1.81 Kat 1.60 Kat 1988³ 30.97 4.23 20.20 436.00 560.16 176.27 77.98 3.43 1309.24

2009³ 45.38 20.15 50.99 993.78 937.51 284.46 877.92 3.45 2898.21

Đndeks 1.47 Kat 4.76 Kat 2.52 Kat 2.28 Kat 1.67

Kat 1.61 Kat 11.26 Kat %0,58 2.21 Kat

1988⁴ 89.76 6.82 2.10 91.11 1.40 479.54 18.22 4.50 693.45

2009⁴ 435.17 22.03 105.81 716.06 - 1612.61 64.33 58.53 2877.69

Đndeks 4.85 Kat 3.23 Kat 50.39 Kat 7.86 Kat - 3.36 Kat 3.53 Kat 13.04 Kat 4.15 Kat (1=Talep Miktarı, 2=Üretim Miktarı, 3=Đhracat Miktarı, 4=Đthalat Miktarı; Bin Ton)

Kaynak: Anonim, Çeşitli Yıllar. DPT, Ekonomik ve Sosyal Sektörlerdeki Gelişmeler, Destek Çalışmaları, Ankara.

Gıda sanayi alt sektörler itibariyle incelendiğinde ise; talep ve üretim miktarında en belirgin artış 1988 baz yılına göre 2009 yılında sırasıyla 5.78 kat ve 2.95 kat ile su ürünleri mamulleri sanayinde olurken, ihracat miktarında 11.26 kat artış ile şeker-şeker mamulleri ve diğer sanayi, ithalat miktarında 50.39 kat artış ile su ürünleri mamulleri sanayi ilk sırada yer almaktadır. Aynı şekilde, talep miktarında en düşük artışlar 1.50 kat ile tahıl ve nişasta mamulleri sanayi ve 1.59 kat ile şeker-şeker mamulleri ve diğer sanayi gerçekleşmiştir.

Üretim miktarı incelendiğinde, en düşük artış 1.48 kat ile tahıl ve nişasta mamulleri sanayi ve 1.53 kat ile mezbaha ürünleri sanayinde olmuştur. Dış ticaret miktarları incelendiğinde ise, ihracatta en düşük artış % 0.58 ile yem sanayi ve 1.47 kat ile mezbaha ürünleri sanayinde, ithalatta ise en düşük artış 3.23 kat ile süt ve mamulleri sanayi ve 3.36 kat ile bitkisel yağ sanayinde olduğu belirlenmiştir.

Gıda sanayi toplam talep, üretim ve dış ticaret miktarlarının Trend Analizlerinde Linear (doğrusal) Trend Modeli tercih edilmiştir.

Gıda sanayi toplam talep miktarı için trend denklemi;

Yt = 34631.90 + 1047.37*t olarak belirlenmiştir.

Gıda sanayi toplam talep miktarına ilişkin trend denkleminin eğimi pozitiftir ve ortalama yıllık oransal değişim % 6.1 olarak hesap edilmiştir. Ayrıca 2015 yılına ilişkin yapılan projeksiyonla talep miktarının 63958.26 bin ton olacağı tahmin edilmiştir.

Gıda sanayi toplam üretim miktarı için trend denklemi;

Yt = 35351.80 + 992.498*t dir.

Gıda sanayi toplam üretim miktarına ilişkin trend denkleminin eğimi pozitiftir ve ortalama yıllık oransal değişim % 5.6 olarak hesap edilmiştir. Ayrıca 2015 yılına ilişkin yapılan projeksiyonla talep miktarının 63141.74 bin ton olacağı tahmin edilmiştir.

Gıda sanayi toplam ihracat miktarı için trend denklemi;

(5)

Yt = 1533.98 + 62.0103*t ’dir.

Gıda sanayi toplam ihracat miktarına ilişkin trend denkleminin eğimi pozitiftir ve ortalama yıllık oransal değişim % 8.1 olarak hesap edilmiştir. Ayrıca 2015 yılına ilişkin yapılan projeksiyonla ihracat miktarının 3270.27 bin ton olacağı tahmin edilmiştir.

Gıda sanayi toplam ithalat miktarı için trend denklemi;

Yt = 1166.55 + 77.7791*t olarak bulunmuştur.

Gıda sanayi toplam ithalat miktarına ilişkin trend denkleminin eğimi pozitiftir ve ortalama yıllık oransal değişim % 13.3 olarak hesap edilmiştir. Ayrıca 2015 yılına ilişkin yapılan projeksiyonla ithalat miktarının 3344.36 bin ton olacağı tahmin edilmiştir.

Türkiye’de 1988-2009 döneminde gıda sanayinde talep, üretim ve dış ticaret miktarlarında konjonktürün etkisi Çizelge 2’de verilmiştir.

Çizelge 2. Türkiye’de gıda sanayinde talep, üretim ve dış ticaret miktarlarında konjonktürün etkisi.

Gıda Sanayi Talep Toplamı Gıda Sanayi Üretim Toplamı Gıda Sanayi Đhracat Toplamı Gıda Sanayi Đthalat Toplamı Yıllar

yt tt kk * rt yt tt kk * rt yt tt kk * rt yt tt kk * rt

1988 34777.00 35679.27 0.974 35749.00 36344.30 0.983 1309.24 1595.99 0.820 693.45 1244.33 0.557 1989 35805.00 36726.64 0.974 36390.00 37336.80 0.975 1183.07 1658.00 0.714 1042.93 1322.11 0.789 1990 38021.00 37774.01 1.006 38510.00 38329.29 1.004 1146.26 1720.01 0.666 1957.73 1399.89 1.398 1991 38441.00 38821.38 0.990 39773.00 39321.79 1.011 1990.40 1782.02 1.117 1387.20 1477.67 0.939 1992 40132.00 39868.75 1.006 41218.00 40314.29 1.022 2085.20 1844.03 1.131 1688.10 1555.45 1.085 1993 42730.00 40916.12 1.044 42875.00 41306.79 1.038 2125.70 1906.07 1.115 1830.40 1633.22 1.121 1994 40604.20 41963.49 0.967 40890.90 42299.29 0.967 2545.00 1968.05 1.293 1516.10 1711.00 0.886 1995 41968.00 43010.86 0.975 38053.00 43291.78 0.879 2361.00 2030.06 1.163 2332.00 1788.78 1.304 1996 43715.30 44058.23 0.992 44285.00 44284.28 1.000 2310.30 2092.07 1.104 2422.90 1866.56 1.298 1997 46863.60 45105.60 1.038 48687.40 45276.78 1.075 2929.90 2154.08 1.360 2004.70 1944.55 1.031 1998 49043.00 46152.97 1.062 50195.00 46269.28 1.085 2402.00 2216.09 1.084 1824.80 2022.12 0.902 1999 47956.00 47200.34 1.016 48061.00 47261.78 1.017 1918.90 2278.10 0.842 1849.80 2099.90 0.881 2000 51368.00 48247.71 1.064 51105.00 48254.27 1.059 2031.40 2340.11 0.868 2241.10 2177.68 1.029 2001 45950.00 49295.08 0.932 45767.00 49246.77 0.929 2282.00 2402.12 0.950 1562.50 2255.46 0.693 2002 49531.00 50342.45 0.983 49030.00 50239.27 0.976 1502.70 2464.13 0.610 1844.30 2333.24 0.790 2003 49496.00 51389.82 0.963 49722.00 51231.77 0.971 2525.00 2526.14 0.999 2442.30 2411.02 1.013 2004 52588.00 52437.19 1.002 52521.00 52224.27 1.006 2917.10 2588.16 1.127 3091.20 2488.79 1.242 2005* 53484.56 53484.56 1.000 53216.76 53216.76 1.000 2650.17 2650.17 1.000 2566.57 2566.57 1.000 2006* 54531.93 54531.93 1.000 54209.26 54209.26 1.000 2712.18 2712.18 1.000 2644.35 2644.35 1.000 2007* 55579.30 55579.30 1.000 55201.76 55201.76 1.000 2774.19 2774.19 1.000 2722.13 2722.13 1.000 2008* 56626.67 56626.67 1.000 56194.24 56194.26 1.000 2836.20 2836.20 1.000 2799.91 2799.91 1.000 2009* 57674.04 57674.04 1.000 57186.76 57186.76 1.000 2898.21 2898.21 1.000 2877.69 2877.69 1.000

*Projeksiyon Değerleri

Çizelge 2’den de görülebileceği gibi, gıda sanayi talep ve üretim miktarları konjonktüründe önemli bir dalgalanma görülmemiştir. Ancak gıda sanayi ihracat ve ithalat miktarları konjonktüründe dalgalanmaların olduğu gözlenmiştir. Özellikle kriz yılları dikkate alındığında talep ve üretim miktarındaki konjonktür artan miktara rağmen azalma göstermiştir. Đhracat miktarında konjonktürdeki en yüksek artış oranı yaklaşık %18 ile 1993- 1994 yılları arasındadır. 1998’den 1999 yılına geçerken azalan ihracat miktarından etkilenen konjonktür %24 oranında bir azalma göstermiştir. Gıda sanayi ithalat miktarları konjonktür değerleri 0.557 ile 1.398 arasında değişmekte olup, kriz dönemlerinde normalin altında seyretmiştir. 2000-2001 yılları arasında ithalat miktarı konjonktüründe en düşük azalma oranına %34’e ulaşılmıştır. Bu yıllar arasında ithalat miktarında da konjonktür dalgalanmasına paralel bir azalma söz konusudur. Gıda sanayi toplam talep ve üretim miktarları konjonktür değerleri kriz yıllarında 1999 yılında normalin üstünde; 1989, 1994, 2001 yıllarında normalin altında seyretmiştir. Đhracat miktarları konjonktür değerleri 1994 yılında normalin üstünde diğer yıllar normalin altındadır. Đthalat miktarları konjonktür değerleri ise, tüm kriz dönemlerinde ithalat artmasına rağmen normalin altında kalmıştır.

(6)

Gıda sanayinin alt sektörleri itibariyle de trend analizi ve buna bağlı olarak projeksiyonlar (2015) yapılmış ve bilgiler Çizelge 3’de sunulmuştur.

Çizelge 3. Türkiye’de gıda sanayinin alt sektörler itibariyle talep, üretim ve dış ticaret miktarlarına ilişkin trend denklemleri, yıllık oransal değişim ve projeksiyonları (bin ton).

TALEP MĐKTARI Alt Sektörler

Trend Denklemleri Yıllık Oransal Değişim

Projeksiyon (2015 Yılı)

Mezbaha Ürünleri Sanayi Yt = 1166.55 + 77.7791*t % 7.9 2055.12

Süt ve Mamulleri Sanayi Yt = 910.468*(1.04915**t) % 4.9 3489.13

Su Ürünleri Mamulleri Sanayi Yt = 26.7981 + 6.65966*t % 49.7 213.27 Tahıl ve Nişasta Mamulleri Sanayi Yt = 19616.20 + 455.040*t % 4.6 32357.32 Meyve ve Sebze Đşleme Sanayi Yt = 466.883*(1.02647**t) % 2.6 970.29

Bitkisel Yağ Sanayi Yt = 1815.08 + 164.036*t % 18.17 6408.09

Şeker-Şeker Mamulleri ve Diğer Sanayi Yt = 7352.83 + 137.019*t % 3.73 11189.36

Yem Sanayi Yt = 3713.72*(1.03220**t) % 3.2 9019.80

Alt Sektörler ÜRETĐM MĐKTARI

Mezbaha Ürünleri Sanayi Yt = 877.958*(1.02292**t) % 2.3 1655.92

Su Ürünleri Mamulleri Sanayi Yt = 20.8514*(1.08991**t) % 8.9 232.31 Tahıl ve Nişasta Mamulleri Sanayi Yt = 19630.70 + 459.472*t % 4.78 32495.92 Meyve ve Sebze Đşleme Sanayi Yt = 1121.87 + 29.1615*t % 5.2 1938.39

Şeker-Şeker Mamulleri ve Diğer Sanayi Yt = 7420.76 + 146.677*t % 3.9 11527.72

Yem Sanayi Yt = 3722.41*(1.03188**t) % 3.2 8962.76

Alt Sektörler ĐHRACAT MĐKTARI

Mezbaha Ürünleri Sanayi Yt = 12.2638*(1.06128**t) % 6. 1 64.84

Su Ürünleri Mamulleri Sanayi Yt = 7.80341*(1.08907**t) % 8.9 85.08 Tahıl ve Nişasta Mamulleri Sanayi Yt = 359.059*(1.04736**t) % 4.7 1311.76 Meyve ve Sebze Đşleme Sanayi Yt = 642.567 + 13.4064*t % 4.2 1017.95

Şeker-Şeker Mamulleri ve Diğer Sanayi Yt = 119.624*(1.09483**t) % 9.5 1511.91

Yem Sanayi Yt = 5.36234*(0.980174**t) % -2.0 3.06

Alt Sektörler ĐTHALAT MĐKTARI

Mezbaha Ürünleri Sanayi Yt = 139.588 + 13.4355*t % 19.3 515.78

Su Ürünleri Mamulleri Sanayi Yt = 18.8981 + 3.95056*t % 41.8 129.51 Tahıl ve Nişasta Mamulleri Sanayi Yt = 132.252*(1.07980**t) % 7.9 1135.05

Meyve ve Sebze Đşleme Sanayi - - -

Şeker-Şeker Mamulleri ve Diğer Sanayi Yt = 43.4699*(1.01798**t) % 1.8 71.60

Yem Sanayi Yt = 2.76490*(1.14884**t) % 14.9 134.57

Gıda sanayi alt sektörler itibariyle incelendiğinde, alt sektörler talep miktarı için % 49.7 ile su ürünleri mamulleri sanayi, üretim miktarı için % 10.2 ile bitkisel yağ sanayi, ihracat miktarı için %10.4 ile süt ve mamulleri sanayi ve ithalatta % 41.8 ile su ürünleri mamulleri sanayi yıllık oransal değişimin en yüksek olduğu sektör durumundadırlar. Yıllık oransal değişim sadece yem sanayi ihracat miktarında % -2.0 ile azalma göstermiştir. Alt sektörler itibariyle; yapılan projeksiyonlarda, baz yıla göre (1988) artış hızı en yüksek olan sektörler itibariyle 2015 yılında talep ve üretim miktarı için su ürünleri sanayinin sırasıyla 213.27 bin ton ve 232.31 bin ton, ihracat miktarı için şeker-şeker mamulleri ve diğer sanayinin 1511.91 ve ithalat miktarı için su ürünleri sanayinin 129.51 bin ton olacağı tahmin edilmiştir.

4. SONUÇ

Gıda sanayi, Türkiye ekonomisinin ve kırsal kalkınmanın önemli bir halkasıdır. Gıda sanayi, girdilerin büyük bir bölümünü ülke içi üretimden sağlaması nedeniyle ulusal ekonomi

(7)

içerisinde karşılaştırmalı üstünlük gösteren ve ihracat potansiyeli yüksek olan sektörlerin başında gelmektedir. Gıda sanayinde, rekabet gücünün ve verimlilik düzeyinin yükselmesi, araştırma-geliştirme yapılmasına bağlı görülmektedir. Gıda sanayi gerek kendi dışından gerekse kendi içinden kaynaklanan sorunları çözdüğü oranda kriz ortamında dahi rekabet gücünü koruyabilecek ve hatta artırabilecektir. Bu nedenle, gıda sanayinde sürdürülebilir gelişmeyi sağlamak için “erişilebilir”, “uygun fiyatlı” ve “güvenilir gıda” faktörleri dikkate alınmalıdır. Tarım gıda sanayi entegrasyonu tam olarak sağlanmalıdır. Gıda sektöründe faaliyet gösteren firmalarda sürdürülebilir üretimin sağlanabilmesi için teşvik ve yatırımlar artırılmalı, dış ticarette sorunlar yaşamamak için güvenilirliğe önem verilmelidir.

KAYNAKLAR

Anonim, Çeşitli Yıllar. DPT, Ekonomik ve Sosyal Sektörlerdeki Gelişmeler, Destek Çalışmaları, Ankara.

Anonim, 2005. http://www.gidamo.org.tr/GIDA%20 SANAYII_rapor.pdf.

ATO, 2010. Krizler Tarihi Raporu.

(http://www.atonet.org.tr/yeni/index.php?p=276&l=1, 22.6.2010)

Azis, I.J., 2010. Predicting a recovery date from the economic crisis of 2008. Socio-Economic Planning Sciences. 44 (2010), 122-129.

Durmuş, A. 2010. Zaman Serisi Çözümlemesi, Sakarya.

(http://web.sakarya.edu.tr/~adurmus/statistik/acikogretim/unite14.pdf, 30.06.2010)

Ikome, F. 2008. The Social and economic consequences of the global financial crisis on the developing countries and emerging economies: A focus on Africa. Paper prepared for presentation at the

‘‘InWent-DIE Dialogue on the Effects of the Global Financial Crisis on Developing Countries and Emerging Markets’’, Berlin, 11 December.

www.gc21.de/ ibt/en/ilt/ibt/programme/megacities/media/gfc_ikome. pdf.

Küçükkiremitçi, O., Genç, Ö., Şimşek, M., Karaca, M.E., Eşiyok, B.A., 2008. Küresel Mali Kriz ve Reel Sektöre Muhtemel Etkileri, Türkiye Kalkınma Bankası AŞ, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü, Ankara.

Nanto, D. K. 2008. The U.S. financial crisis: The global dimensions with implications for U.S. policy.

CRS Report for Congress, Order Code RL34742, 25/11/2008.

Schneider, F., Kallis, G., Martinez-Alier, J., 2010. Crisis or opportunity? Economic degrowth for social equity and ecological sustainability. Introduction to this special issue. Journal of Cleaner Production, 18 (2010) 511–518.

Şahin, A., 2009. Türk Gıda ve Đçecek Sektörü 2008 Envanteri, Türkiye Gıda ve Đçecek Sanayi Dernekleri Federasyonu, Ankara.

(http://www.tgdf.org.tr/turkce/ekler/envanter2008.pdf, 28.06.2010)

Şahin, A., 2010. Türk Gıda ve Đçecek Sektörü 2009 Envanteri, Türkiye Gıda ve Đçecek Sanayi Dernekleri Federasyonu, Ankara.

(http://www.tgdf.org.tr/turkce/2009envanter/2009envanter.pdf, 05.07.2010)

TÜĐK, 2007. Harcama Türlerine göre Hanehalkı Bütçe Anketi Tüketim Harcaması Sonuçları, Türkiye, Ankara.

(http://www.tuik.gov.tr/., 28.06.2010)

Uysal, Y., 2009. Küresel Ekonomik Kriz ve Türkiye’de Tarım ve Gıda Sektörüne Etkileri, EBSO, 16 Ekim 2009.

Ünal, A. ve Kaya, H. 2009. Küresel Kriz ve Türkiye. Ekonomi ve Politika Araştırmaları Merkezi, Đstanbul.

http://www.ekopolitik.org.

Zandi, M. 2008. The economic outlook and stimulus options. Written Testimony before the U.S.

Senate Budget Committee, 19/11/2008.

(http://www.economy.com/mark-zandi/documents/Senate_Budget_Committee_11_19_08.pdf.)