XIX. Yüzyıl Ortalarında Seyitgazi Kazası Künbet Köyü’nün Sosyal ve Ekonomik Yapısı (9184 Numaralı Temettuât Defterine Göre)

(1)

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

Volume 7 Issue 1, A Tribute to Prof. Dr. İbrahim GÜLER, p. 95-119, March 2015

JHS

H i s t o r y S t u d i e s Volume 7 Issue 1 A Tribute to

Prof. Dr.

İbrahim GÜLER March

2015

XIX. Yüzyıl Ortalarında Seyitgazi Kazası Künbet Köyü’nün Sosyal ve Ekonomik Yapısı (9184 Numaralı Temettuât Defterine Göre)

Social and Economic Structure of the Seyitgazi Town Künbet Village in the Middle of the 19th Century (According to 9184 Numbered Property Register)

Araş. Gör. Metin MENEKŞE Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi - Muğla

Öz: 9184 numaralı temettuât defterinden faydalanarak hazırlanan bu çalışma, 1844-1845 yıllarında Bilecik Sancağı Seyitgazi Kazası’na bağlı bir köy olan Künbet’in sosyal ve ekonomik yapısını incelemektedir. Tarım, hayvancılık, meslek ve gayrimenkûl gelirlerine sahip olan Künbet köylüleri arasında, nakliyecilik geliri ön plana çıkmaktadır. Köydeki hane reislerinin gelirleri ve ödemiş oldukları vergi miktarları incelendiğinde koyun ekonomik olarak iyi bir durumda olduğu tespit edilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Seyitgazi Kazası, Künbet, Temettuât, Sosyal ve Ekonomik, Vergi

Abstract: Relying on the 9184 numbered property register, this study examines the social and economic structure of the Künbet Village in the Bilecik District Seyitgazi town in the years 1844-45.

The residents of the village had various sources of income including agriculture, animal husbandry, and real estate income but transportation business revenue appears to be a predominant income.

Considering the revenues and paid taxes of the village household heads, the article presents that economic conditions of the village was in a good shape.

Keywords: Ottoman Empire, Seyitgazi Town, Künbet, Temettuat, Tax

GİRİŞ

XIX. yüzyılda reayanın maddi durumunu tespit etmek amacıyla yapılan sayımlar sonucunda tutulan temettuât defterlerinde; eyalet, sancak, kaza, gibi iskân merkezlerine bağlı köyler ve mahalleler hane hane ele alınarak hane reislerinin isimleri, yıllık kazançları, arazisi, hayvanâtı, gayrimenkûlleri ve bunların kıymeti gibi teferruatlı bilgilere ulaşabilmek mümkündür. Bu sayımlar az da olsa H. 1256/M. 1840 yılını, genellikle de H. 1260-1261/M.

1844-1845 yıllarını kapsadığı için Tanzimat Fermanı sonrası Osmanlı Devleti taşrasının sosyo- ekonomik durumunun incelenmesi açısından en önemli kaynaklardandır.¹

1844-1845 yıllarında tutulan temettuât defterlerine göre Seyitgazi, Hüdâvendigâr Eyaleti’nde Bilecik Sancağı’na bağlı bir kazadır. Bu çalışmada, Seyitgazi Kazası’nın idarî taksimatı içerisinde yer alan Künbet Köyü ele alınacaktır. Çalışmanın ana kaynağını Başbakanlık Osmanlı Arşivi Maliye Varidat Kalemi içinde yer alan 1844-1845 yıllarına ait 9184 numaralı temettuât defteri oluşturmaktadır.² Toplam 93 hanenin kayıtlı olduğu defterde

1Temettuat Defterleri konusunda önemli çalışmalar yapılmıştır. Bunlardan bazıları: Nuri Adıyeke, “Temettuat Sayımları ve Bu Sayımları Düzenleyen Nizamname Örnekleri’’, OTAM, Sayı: 11, Ankara 2000, s. 769-787; Said Öztürk, “Temettüat Tahrirleri ”, Akademik Araştırmalar Dergisi, Sayı: 4–5, İstanbul 2000, s. 537-590; İsmet Demir, “Temettü Defterlerinin Önemi ve Hazırlanış Sebepleri”, Osmanlı, Cilt VI, Ankara 1999, s. 315–317.

2 9184 numaralı Künbet Köyü Temettuât Defteri, 18x50 ebadında olup toplam 36 sayfadan oluşmaktadır. 1 ve 37 numaralı sayfalar boştur. Bkz. BOA., ML. VRD. TMT. d.,no: 9184, s. 1-36.

(2)

XIX. Yüzyıl Ortalarında Seyitgazi Kazası Künbet Köyü’nün Sosyal ve Ekonomik Yapısı

JHS 96

Prof. Dr.

2015

“hane” ve “numara”ya yer verilmiştir. 15 numaralı hanedeki hane reisi kardeşi ile birlikte kaydedilmiştir. 19,26,73,79 numaralı hanedeki hane reisleri ise başka bir yere göç etmişlerdir..

Fakat 19 ve 79 numaralı hanelerdeki hane reislerinin vergi ödedikleri görülmekte olup 26 ve 73 numaralı haneler vergi ödememişlerdir. Bu iki hane ile birlikte 16 hane vergi vermediğinden vergi mükellefi hane sayısı da 77’dir.

A. Nüfus

Osmanlı Devleti çeşitli aralıklarla sayım yaparak vergi hanelerinin kayda geçirmiş ve mali kaynaklarını yakından takip etmiştir.³ Bu anlamda nüfus sayımları önemli bir yere sahiptir. II.

Mahmut döneminde bunun ilk adımı atılarak 1831’de nüfus sayımı gerçekleştirilmiştir.⁴ 1844- 1845 yıllarında Künbet’in nüfusu ile ilgili bilgiler temettuât defterinden öğrenilmektedir. Vergi hanelerinin kayda geçirilmesi ve mali kaynakların tespiti hususunda temettuât defterleri sistemli ve dikkatli bir şekilde hazırlanmış olmaları sebebiyle zengin bilgiler içermektedir.

Defterlerde vergi verecek çağa geldiği kabul edilen evli, dul, göçebe, köylü ve şehirli her aile reisi adı ile yazılmış ve bu bir “hane” kabul edilmiştir. Buradaki sonuçlardan hareket ederek tahmini nüfusu bulmak için hane sayısını Ömer Lütfi Barkan’ın kabul ettiği “5” katsayısı ile çarpmak⁵ gerekmektedir. Buna göre 93 hane bulunan Künbet Köyü’nde tahmini nüfus 465 kişi olarak hesaplanmaktadır.

Künbet köyü temettuât defteri kayıtlarından nüfus hareketi ile ilgili bilgiler elde etmek de mümkündür. Şöyle ki; 6 hanede başka bir yere göç olayının yaşandığı görülmektedir. 4 hanede yani 6,7,26,73 numaralı hanelerde Seyitgazi Kazası’na bağlı Karaviran Köyü’ne nakil gerçekleşmiştir. Diğer iki haneden 19 numaralı hanede kayıtlı olan Yunusoğlu Yunus⁶ Karahisar Kazası’nın bir köyüne ve 79 numaralı hanede kayıtlı olan Koç Alioğlu Himmet⁷ ise Kütahya Kazası’nın bir köyüne göç etmiştir.

B. Aile Adları ve Hane Reisi Adları ile Sıfatları

Temettuât defterleri düzenlenirken verginin esas olduğu hane reislerinin adı açıkça kaydedilmiştir⁸. Hane reislerinin ağa, bey, efendi gibi unvanlar veya kel, kör, kara, köse gibi lakaplarla kaydedildikleri görülmektedir.⁹ Künbet köyü temettuât kaydına bakıldığında vergi nüfusunun hepsi erkektir. En çok kullanılan isim Hüseyin olup sayısı 10’dur. Köydeki toplam isimler içindeki payı ise %10,8’dir. Daha sonra sırasıyla en çok kullanılan isimlerden ikinci sırada sayıları aynı, yani 9 adet olan Ali, Mehmed ve Mustafa isimleri gelmektedir. Üçüncü sırada ise yine aynı sayıya sahip olan Ahmed ve İbrahim isimleri gelmekte olup sayıları 8’dir.

3Ömer Lütfi Barkan, “Türkiye’de İmparatorluk Devirleri’nin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defteri”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, II/1, İstanbul 1940, s. 32.

4 Kemal H. Karpat,Osmanlı Nüfusu (1830-1914),Timaş Yayınları, İstanbul 2010, s. 62-63. Ayrıca 1830 nüfus sayımı ile ilgili detaylı bilgi için bkz. Enver Ziya Karal, Osmanlı imparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, T.C.

Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü, Neşriyat No: 195, Tetkikler Serisi No:87, Ankara 1943; Mahir Aydın,

“Sultan II. Mahmud Döneminde Yapılan Nüfus Tahrirleri”, Sultan II. Mahmud ve Reformları Semineri(28-30 Haziran 1989), İstanbul 1990, s. 81-106.

5Ömer Lütfi Barkan, “Tarihi Demografi Çalışmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, X, İstanbul 1953, s.

12. Hane sayısını 5’ten daha az veya daha fazla kabul edenler de bulunmaktadır. Özellikle bu katsayının yörelere göre değişmekte olduğunu, hatta bizzat devlet adamları tarafından bile aynı devirde bazen 5, bazen 3 olarak hesaplandığını ortaya koymaktadırlar. Detaylı bilgi için bkz. Nejat Göyünç, “Hane”, DİA, Cilt XV, İstanbul 1997, s.

552-553.

6BOA., ML. VRD. TMT. d.,no: 9184, s. 10, Hane:19.

8Mübahat S. Kütükoğlu, “Osmanlı Sosyal ve İktisâdi Tarihi Kaynaklarından Temettü Defterleri”, Belleten, Cilt LIX, Sayı: 225, Ankara 1995, s. 395-413.

9Künbet köyü temettuât defterlerinde kaydı tutulan hane reislerinin isimleri için bkz. EK-1.

(3)

Metin MENEKŞE

JHS 97 H i s t o r y S t u d i e s Volume 7 Issue 1 A Tribute to

Prof. Dr.

2015

Köyde kullanılan isimlerin genelde dini nitelikte olduğu görülmektedir. Buna Ehl-i Beyt’e¹⁰ saygıdan dolayı kişilere verilen Ali, Hasan, Hüseyin isimleri kanıt olarak gösterilebilir.

Künbet köyü temettuât defterinde vergi nüfusu kişiler aile ve sülale isimleriyle birlikte

“oğlu” kelimesi kullanılmak suretiyle “Perveroğlu Ahmed, Abdioğlu Satılmış” şeklinde kaydedilmiştir. Künbet köyü temettuât defterinde (Dazkırı Kazasına bağlı Bolatlı’da¹¹ veya Evciler’de¹² olduğu gibi) insanların çocuklarına hayatta olsun ya da olmasın babalarının ismini verme geleneğini sürdürdükleri görülmektedir. Öyle ki buna 19 numaralı hanede kayıtlı olan Yunusoğlu Yunus¹³ örnek gösterilebilir.

Hane reislerinin büyük çoğunluğu mensup oldukları aile isimleri ile birlikte yazılmışlardır. Aile isimleri genellikle babanın isminden ileri gelmektedir. Örneğin, Hacı İbrahimoğlu¹⁴, Kara Osmanoğlu¹⁵, Koç Alioğlu¹⁶ gibi. Bazı aile isimleri mensup oldukları milliyetten ileri gelmektedir. Tatar Ahmedlioğlu¹⁷, Türkmenoğlu¹⁸, Yörükoğlu¹⁹ gibi.

Değirmencioğlu²⁰, Berberoğlu²¹, Teymurcıoğlu²²gibi bazı ailelerin isimleri sahip oldukları meslekten dolayı verilmiştir. Kara Hasanoğlu²³, Küçük Mehmedoğlu²⁴, Topaloğlu²⁵gibi bazı aile isimlerinde, fiziki özellik, huy ve davranışların etkili olduğu görülmektedir. Molla Muradoğlu²⁶, Hacıİmamoğlu²⁷, Tekyenişoğlu²⁸gibi bazı aile isimlerinde ise dinî lakap ve unvanların ön plana çıktığı görülmektedir.²⁹

Künbet köyünde 93 haneden yalnız 84 hanesi aile veya sülale adı ile kaydedilmiştir. Diğer 9 hane ise sadece Mehmed³⁰, Nebi Dayı³¹, Ali Kethüdâ³² gibi hane reisi adı ile kaydedilmiştir.

Aile isimlerinin sayılarına bakıldığında Abdiloğlu, Şahinoğlu ve Tekyenişoğlu ailelerinin 4’er hanede, Berberoğlu, Gülistanoğlu, Molla Muradoğlu ailelerinin 3’er hanede ve Batlıcanoğlu, Bekiroğlu, Dervişoğlu, Sipahioğlu, Hacı İbrahimoğlu, Hacı İmamoğlu, Hamzaoğlu, Teymurcıoğlu, Yörükoğlu ailelerinin 2’şer hanede oldukları görülmektedir. Diğer aileler 1’er hanede yer almaktadır.

10 Hz. Peygamber’in aile fertleri için kullanılan bir tabirdir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Mustafa Öz, “Ehl-i Beyt”, DİA, Cilt X, İstanbul 1994, s. 498-501.

11 Nurgül Bozkurt, “XIX. Yüzyılın Ortalarında Bolatlı-Dazkırı’nın Sosyo-Ekonomik Yapısı (7695 Numaralı Temettüat Defterine Göre), History Studies, Cilt 3/2, (2011: 41-74), s. 44.

12 Nurgül Bozkurt, “1844-1845 Tarihli Temettüat Defterlerine Göre Kütahya Sancağı Dazkırı Kazası Evciler Köyü’nün Sosyal ve Ekonomik Yapısı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 4, Sayı: 19, Güz 2011 s.

140.

14BOA., ML. VRD. TMT. d.,no: 9184, s. 4, Hane: 6.

19BOA., ML. VRD. TMT. d.,no: 9184, s. 23, Hane: 55, 56.

21BOA., ML. VRD. TMT. d.,no: 9184, s. 27-28, Hane: 66, 67, 68.

22BOA., ML. VRD. TMT. d.,no: 9184, s. 26, Hane: 63, 64.

28BOA., ML. VRD. TMT. d.,no: 9184, s. 35, Hane: 92,93.

29Künbettemettuât defterinde tespit edilen 60 aile ismi için bkz. EK-1.

(4)

JHS 98

Prof. Dr.

2015

Hane reisleri ve aile isimlerine gelen lakaplar, aynı adı taşıyanların birbirine karıştırılmaması açısından çok önemlidir. Ayrıca hane reislerinin dinî, meslekî, fizikî ve menşeî durumları hakkında ipuçları sunmaktadırlar.³³Lakapların yanında kişilere verilen unvanlarda bulunmaktadır. Künbet köyü temettuât defterinde geçen lakapların fazla olmadığı görülmektedir. Defterde geçen lakaplar Aşir, Berber, Çengel, Elbek, Hacı, Hazinedâr, Karahisarlı Derzi, Kethüdâ³⁴ ve Şehirli lakapları olup bunlar 1’er adettir. Bu lakapların meslek, yer, huy-davranış, dini durum ifade ettikleri görülmektedir. Örnek olarak 4 numaralı hanede kayıtlı olan Hazinedâr Ali Ağa³⁵ ve 38 numaralı hanede kayıtlı olan Çengel Muhammed³⁶ gösterilebilir.

İtibarlı, sözü geçen kimselere verilen bir unvan olan Ağa³⁷4 hanede, Osmanlı Devleti’nde çeşitli mevkilerdeki kişilere verilen bir unvan olan efendi³⁸ise 1 hanede bulunmaktadır. Buna 3 numaralı hanede kayıtlı AyânoğluMehmed Ağa³⁹ ve 61 numaralı hanede kayıtlı olan Hacı Abdurrahmanoğlu Mehmed Ağa⁴⁰ örnek gösterilebilir. Ağa unvanına sahip kişilerin diğer hanelere oranla topraklarının daha geniş, gelirinin daha fazla olduğu söylenebilir. Örneğin yukarda adları geçen Hacı Abdurrahmanoğlu Mehmed Ağa’nın 2777,5 yıllık geliri ve Ayânoğlu Mehmed Ağa’nın 1669,5 kuruş yıllık geliri bulunmaktadır. Buna karşılık Künbet köyünün ortalama yıllık geliri 1189,6 kuruştur. Dolayısıyla bu kişilerin yıllık gelirlerinin ortalama gelirin üstünde olduğu görülmektedir.

C. Mesleki Yapılanma

Künbet köyü temettuât defterine göre 4 çeşit meslek kaydının olduğu görülmektedir.

Bunlar; ziraat erbâbı, sığır çobanı, bekâr⁴¹ ve imam⁴²dır. Bunun yanında iâne ile geçinen ve meslek belirtilmeyen haneler de bulunmaktadır.

Tablo.4.Mesleki Yapılanma

Meslek Sayı %

Erbâb-ı Ziraat 75 80,6

Bekâr 1 1,1

Sığır Çobanı 1 1,1

İmam 1 1,1

Mesleği Belli Olmayan 13 14,0

33Metin Menekşe, “Eskişehir Kazası TemettuâtDefterleri’nde Geçen Lakaplar”, IV. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri(22-24 Aralık 2011, Muğla), Cilt I,Ankara 2012, s. 341.

34 Aslı farsça bir kelime olup itimat olunur, bir yeri idareye memur kimse manasındadır. Bkz. Midhat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lügâtı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1986, s. 183.

37Faruk Sümer, “Ağa”, DİA.,Cilt I,İstanbul 1988, s. 451.

38Orhan F. Köprülü, “Efendi”, DİA, Cilt X, İstanbul 1994, s. 455.

41 Bekâr, evli olmayan, ailesinden uzak yaşayan kimsedir. Bkz. İlhan Ayverdi, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Yayınları, İstanbul 2011, s. 129. Burada “bekâr” olarak kayıtlı olan hane reislerinin evlilik veya ailevi durumları ile ilgi bilgi yoktur. Ancak, bugünkü bilgilerden de yola çıkarak, bu hane reislerinin başka bir kimseye hizmet eden, hizmetkârlık yapan kişiler olduğu söylenebilir.

42 İmam, padişah beratı ile tayin edilen ve beldenin mülkî ve beledî amiri olan Kadı’nın temsilciliğini üstlenen memurdur. İmam’ın en önemli görevi; mahalle sakinlerine salınan vergilerin paylaştırılması ve toplanması işini yürütmektir. Ancak II. Mahmut döneminde yapılan reformlar neticesinde mahalle ve köylerde muhtarlıklar kurulmuş, imama göre muhtar daha yetkili bir yönetici olmuştur. Bkz. İlber Ortaylı, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840-1880), TTK Yayınları, Ankara 2011, s. 107-108.

(5)

Metin MENEKŞE

JHS 99 H i s t o r y S t u d i e s Volume 7 Issue 1 A Tribute to

Prof. Dr.

2015

İâne İle Geçinen 2 2,2

TOPLAM 93 100

Tabloda görüldüğü üzere meslek belirtilen hane sayısı 78’dir. Bunun içerisinde erbâb-ı ziraat olarak kaydedilen 75 hane bulunmaktadır ve %80,6 oranına sahiptir.Burdan yola çıkarak Künbet köyü ahalisinin 3/2’lik oranının ziraat ile uğraştığı söylenebilir. Bekâr, sığır çobanı ve imam meslekleri ile kayıtlı haneler ise 1’er adettir. Mesleği belirtilen haneler yanında 13 hanede meslek belirtilmemektedir. Bunun yanında 2 hanede de hane reisinin iâne ile geçinmekte olduğu belirtilmiştir. Örneğin 51 numaralı hanede bulunan Yetim Hacı İmamoğlu Süleyman için meslek belirtilmeyip “İâne-i Nâs ile geçinmekte olduğu”⁴³ belirtilmiştir.

D. Hayvancılık

Künbet köyü temettuât defterine göre XIX. yüzyıl ortalarında burada yetiştirilen toplam hayvan sayısı 1321 adettir. 93 hane bulunan Künbet köyünde 78 hane yani %83,9’luk bir kısım hayvancılık ile uğraşmaktadır. Buradan da hayvancılığın önemli bir geçim kaynağı olduğu görülmektedir. 1321 adet hayvanın 806 adedi büyükbaş hayvan olup %63’lük bir orana sahiptir. Dolayısıyla köy ahalisinin yarıdan fazlasının büyükbaş hayvan yetiştiriciliği ile uğraştığı söylenebilir. Hane başına düşen ortalama büyükbaş hayvan sayısı ise en az 10’dur.

Küçükbaş hayvan 500 adet olup %28,6’lık bir orana sahiptir. Küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin yapıldığı hane sayısı az olmasına rağmen yetiştirilen hayvan sayısının fazla olması ile birlikte hane başına düşen ortalama küçükbaş hayvan sayısının en az 19 olduğu görülmektedir. Yük-binek hayvanı ise 15 adetle %8,4’lük bir orana sahiptir. Yine bu alanda az olmakla birlikte arıcılık yapıldığı görülmektedir. Künbet köyünde arı kovanı sayısı 4 adettir.

Sadece 2 hanede görülmektedir.Hayvan çeşitleri ve sayıları aşağıdaki tabloda görüldüğü gibidir.

Tablo.5.Hane Reislerinin Sahip Oldukları Hayvan Çeşitleri

Hayvan Çeşidi Sayı Hayvan Sahibi Hane Ortalama Oranı(%)

Büyükbaş Hayvan 806 78 10,3 61,0

Küçükbaş Hayvan 500 26 19,2 37,9

Yük-Binek Hayvanı 15 14 1,1 1,1

TOPLAM 1321 78 17,4 100,0

Arıcılık 4 adet kovan 2 2

1. Büyükbaş Hayvancılık

Yukarıda da belirtildiği üzere Künbet köyü temettuât defterinde 1321 adet hayvan kaydedilmiş olup bunun 806 adedi yani %63’lük bir oranı büyükbaş hayvancılığa aittir.

Büyükbaş hayvan yetiştiriciliği 78 hanede görülmektedir. Yetiştirilen büyükbaş hayvan sayısı ve oranları aşağıdaki tabloda görüldüğü gibidir.

Tablo.6.Büyükbaş Hayvanlar Büyükbaş Hayvan Sayı

Hayvan Sahibi

Hane Ortalama Oranı(%)

Sağmal Karasığır 154 70 2,2 19,1

Kısır Karasığır 119 46 2,6 14,8

(6)

JHS 100

Prof. Dr.

2015

Künbet köyünde hayvanlar büyükbaş, yük-binek ve küçükbaş hayvanlar şeklinde ele alınmıştır. Temettuât defterinde büyükbaş hayvanlar; sağmal karasığır, kısır karasığır, karasığır öküzü, camuş öküzü, sağmal camuş, kısır camuş, camuş, düve(düğe), tosun, dana olarak kaydedilmiştir. Yukarıdaki tabloda veriler incelendiğinde köydeki toplam 806 adet büyükbaş hayvan içerisinde 256 adet olan karasığır öküzünün başı çektiği görülmektedir. Hane başına en az 3 öküz düşmektedir. Öküzlerin güçlü olması, üstelik maliyetlerinin düşük olması çift sürmede tercih edilmelerini sağlamıştır. Osmanlı ülkesinde çift sürmede öküzden faydalanılmaktadır. Künbet köyünde de bunun yaygın olduğu elde edilen verilerden anlaşılmaktadır. Bir çift öküz bir iş gününde 3-4 dönüm toprak sürebildiği gibi dik ve eğilimli topraklarda daha elverişlidir. Üstelik öküzün beslenme gideri daha azdır. Bir atı veya katırı bütün bir yıl boyunca arpa, yulaf, ot, kepek ve samanla beslemek gerekirken öküz yedi ay süre ile burçak ve samanla beslenebilmekte ve yılın geri kalan aylarında otlamak üzere çayırlara salınmaktadır.⁴⁴ Dolayısıyla öküz Künbet köyünde köylünün tarım yaparken kullandığı vazgeçilmez temel araçlardan biri konumundadır. Köyde 71 hanede karasığır öküzü bulunmaktadır. 1, 6, 7, 15, 19, 22, 26, 40, 48, 51, 60, 61, 73, 75, 76, 77, 79, 80, 83, 87, 88, 91 numaralı hanelerde karasığır öküzü bulunmamaktadır. Öküz sayısının fazla olduğu hanelere bakıldığında 57 numaralı hanede bulunan Batık Hasanoğlu Ahmed 8 adet öküzü ile ilk sırada gelmektedir.⁴⁵ Daha sonra 6’şar adet öküzü sahip olan 4, 9, 14, 20, 27, 30, 37, 41, 49, 50, 54, 69, 92 numaralı haneler gelmektedir.

Karasığır öküzü büyükbaş hayvanlar içerisinde %31,8 oranıyla ilk sırada gelirken daha sonra sırasıyla sağmal karasığır %19,1, kısır karasığır %14,8, dana %13,3, camuş öküzü %7,3, düve %5,2, tosun %5,1, sağmal camuş %2,2, kısır camuş %1,0, camuş %0,2 gelmektedir.

Köyde 154 adet sağmal karasığır, 70 hanenin elindedir. 93 haneli Künbet köyü dikkate alındığında köyün süt ve süt ürünleri ihtiyacının sağmal koyunun yanı sıra, büyükbaş hayvanlar içinde %19,1 orana sahip sağmal karasığırdan sağlandığını söylemek yanlış olmasa gerek.

2. Küçükbaş Hayvancılık

Künbet köyünde yetiştirilen hayvan çeşitleri içerisinde küçükbaş hayvanlar 500 adet olup diğer hayvan çeşitleri içerisinde %37,9’luk bir orana sahiptir. Küçükbaş hayvanlar içinde koyun ve keçi türlerini saymak mümkündür. 500 adet küçükbaş hayvanın %33,2’si (166 adet) koyun, %66,8’i (334 adet) keçi türüne aittir. Köyde keçi yaygın olarak beslenmekte olup toplam 26 hanenin elindedir. Keçi sahibi hane başına ortalama 26 adet, koyun ise sadece 12 hanenin elinde olup bu türe sahip hane başına ortalama 8 koyun düşmektedir. Aşağıdaki tablo

44Tevfik Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, Eren Yayınları, İstanbul 1998, s. 86-87.

Karasığır Öküzü 256 71 3,6 31,8

Camuş Öküzü 59 25 2,4 7,3

Sağmal Camuş 18 8 2,3 2,2

Kısır Camuş 8 5 1,6 1,0

Camuş 2 1 2,0 0,2

Düve 42 14 3,0 5,2

Tosun 41 19 2,2 5,1

Dana 107 37 2,9 13,3

TOPLAM 806 78 10,3 100,0

(7)

Metin MENEKŞE

JHS 101 H i s t o r y S t u d i e s Volume 7 Issue 1 A Tribute to

Prof. Dr.

2015

da incelendiğinde Künbet köyünde keçi yetiştiriciliğinin öneminin büyük olduğu anlaşılmaktadır.

Tablo.7.Hane Reislerinin Sahip Oldukları Küçükbaş Hayvan Çeşitleri Küçükbaş Hayvan

Çeşidi Sayı Hayvan Sahibi

Koyun 166 12 8,8 33,2

Keçi 334 26 17,2 66,8

TOPLAM 500 26 19,2 100,0

Künbet köyünde yetiştirilen küçükbaş hayvanların %21’i sağmal koyun (105 adet),

%5,4’ü erkek koyun (27 adet), %6,4’ü kısır koyun (32 adet) ve %0,4’ü (2 adet) koçtur. Buna karşılık %41,2’si sağmal keçi (206 adet), %19,8’i kısır keçi (99 adet) ve %5,8’i (29 adet) erkek keçidir. Buna göre toplam hayvan sahibi hane başına düşen küçükbaş hayvan sayısı ortalama 19 iken, sağmal koyun sayısı 8,8, sağmal keçi sayısı 9,0‘dır. Kısaca Künbet köyünde temettuât kayıtlarına göre en çok keçi yetiştiriciliği yapılmaktadır. Keçi türü içerisinde de sağmal keçi başta gelmektedir.

3. Yük-binek Hayvanları

Temettuât kaydına göre Künbet köyünde 15 adet yük-binek hayvanı vardır ve bu yük- binek hayvanı da kısraktır. Kısrak dışında yük-binek hayvanı kaydı bulunmamaktadır. 14 hanede görülen kısrak, diğer hayvan çeşitleri içerisinde %1,1 oranına sahiptir. Kısrak sahibi olan hane başına düşen hayvan adedi ortalama 1,1’dir. Bu hayvandan nakliyede ve yük taşımada yararlanılmaktadır.

4. Arıcılık

Temettuât kaydına göre Künbet köyünde 4 adet arı kovanı olup bu arı kovanları sadece 2 hanenin elinde bulunmaktadır. Bu iki haneden birisi Teymurcıoğlu İbrahim’in kayıtlı olduğu hanedir. Teymurcıoğlu İbrahim’in 1 adet arı kovanı olup bundan elde ettiği hâsılat 15 kuruştur⁴⁶. Dolayısıyla buradan bir adet arı kovanından elde edilen hâsılatın 15 kuruş olduğu anlaşılmaktadır. Diğer hane ise Berberoğlu Mehmed’in kayıtlı olduğu hanedir. Berberoğlu

Tablo.8.Küçükbaş Hayvanlar Türleri Küçükbaş Hayvan Çeşidi Sayı Hayvan Sahibi

Sağman Koyun 105 12 8,8 21,0

Erkek Koyun 27 2 13,5 5,4

Kısır Koyun 32 5 6,4 6,4

Sağman Keçi 206 23 9,0 41,2

Kısır Keçi 99 12 8,3 19,8

Erkek Keçi 29 3 9,7 5,8

Koç 2 1 2,0 0,4

TOPLAM 500 26 19,2 100,0

(8)

JHS 102

Prof. Dr.

2015

Ahmed’in 3 adet arı kovanı olup bundan elde ettiği hâsılat 45 kuruştur⁴⁷. Bölgeler arasında farklılıklar olmakla birlikte bir arı kovanından ortalama olarak 4-6 kg. bal ile 300-600 gr.

balmumu alındığı⁴⁸ gerçeğinden hareketle köyde aşağı yukarı 20 kg. bal ile 1800 gr. (yani 1,8 kg.) balmumu elde edildiği söylenebilir.

E. Arazi Dağılımı ve Toprak Kullanımı 1. Arazi Dağılımı

Temettuât defteri kaydına göre Künbet köyünde toplam 3107 dönüm ziraî alan bulunmaktadır. 3107 dönüm ziraî alan içerisinde; % 48,1’e denk gelen 1496 dönümlük kısmı ekilebilir yani ziraat edilen “mezru tarla”dır. % 50,2’lik bölümü oluşturan 1559 dönümlük gayrı mezru tarla mevcuttur. Gayr-ı mezru tarlayı o yıl için ekilmemiş veya ekilememiş arazi olarak ele almakta fayda vardır. Bir diğer deyişle bu araziler kullananlar tarafından nadasa bırakılmış tarlalardır. Bir diğer arazi türü de hayvanların ot ihtiyacının karşılandığı çayır arazisidir. Künbet köyünde çayır arazisi 52 dönüm olup %1,7’lik bir orana sahiptir.

Tablo.9.Tarım Alanları Dağılımı

Arazi Türü Dönüm

Arazi Sahibi Hane

Ortalama (Dönüm)

Oran % (Dönüm)

Toplam Hane Başına Düşen

Miktar

Mezru Tarla 1496 79 18,9 48,1 16,1

Gayrı Mezru Tarla 1559 67 23,3 50,2 16,8

Çayır 52 16 3,3 1,7 0,6

TOPLAM 3107 79 39,3 100,0 33,4

Künbet köyünde hane reislerinin %84,9’unun ziraî faaliyet içerisinde olduğu görülmektedir. Geriye kalan %15,1’lik kısım içerisinde ise başka bir köye nakil etmiş olanlar, iâne ile geçinenler, vefat etmiş veya yetim kalmış olanlar yer almaktadır. Bunlara örnek verilecek olursa 26 numaralı hanede kayıtlı olan Karacaoğlu Hüseyin, Seyitgazi Kazası’na bağlı Karaviran köyüne nakil etmiştir⁴⁹. Hanesine kayıtlı arazisi bulunmamaktadır. Başka bir örnek, 83 numaralı hanede bulunan Topaloğlu Ali yetim olup hanesine kayıtlı arazisi bulunmamaktadır⁵⁰. Mezru tarlada toplam hane başına düşen arazi miktarı ortalama 16,1 dönüm iken, mezru tarla sahibi hanelerde hane başına düşen tarla miktarı ortalama 18,9 dönümdür.

Künbet köyünde ekilmeyen ya da nadasa bırakılmış arazi olan gayrı mezru tarla 67 hanede olup %50,2’lik bir oranla ilk sırada gelmektedir. Gayrı mezru tarlada toplam hane başına düşen arazi miktarı ortalama 16,8 dönüm iken, gayrı mezru tarla sahibi hanelerde hane başına düşen tarla miktarı ortalama 23,3 dönümdür. Çayır arazisi çok olmamakla birlikte 16 hanede görülmekte ve %1,7’lik bir orana sahiptir. Çayır arazisinde toplam hane başına düşen arazi miktarı ortalama 0,6 dönüm iken, çayır arazisi sahibi hanelerde hane başına düşen tarla miktarı ortalama 3,3 dönümdür.

XX. yüzyılın başlarında Osmanlı tarım istatistiklerinde işletme büyüklükleri hakkında da bilgi verilmiştir. Bu istatistiklere göre bir ailenin mülkiyetinde olup olmadığına bakılmadan, nadasa bıraktığı ve ektiği toprakların yüzölçümüne göre tarım işletmeleri üçe ayrılmıştır.

48 Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, s. 105.

(9)

Metin MENEKŞE

Prof. Dr.

2015

Yüzölçümleri 10 dönümden az olanlar küçük, yüzölçümleri 10-50 arasında olanlar orta, yüzölçümleri 50 dönüm ve daha fazla olanlar büyük işletmeler olarak nitelendirilmiştir.⁵¹

Tablo.10.Tarım İşletme Büyüklükleri ve Arazi Dağılımları İşletme

Büyüklüğü 0

Küçük (0,25-10)

Orta (10-50)

Büyük

(50-) Toplam

İşletme Sayısı 11 15 52 15 93

İşletme Sayısı

(%) 11,8 16,1 55,9 16,1 100,0

Dönüm 103 1765 1239 3107

Dönüm(%) 3,3 56,8 39,9 100,0

Yukarıdaki tablo incelendiğinde görüleceği üzere Künbet köyünde yaşayan 93 hane reisinin %16,1’i küçük, %55,9’u orta, %16,1’i ise büyük ölçekli tarım işletmesi sahibi iken

%11,8’inin ise hiç toprağı bulunmamaktadır. Bu verilere göre Künbet köyündeki çiftçilerin

%50’sinden fazlası orta ölçekli tarım işletmesi sahibidir. İşletmelerin elindeki toprak miktarına göre bir değerlendirme yapıldığında ise orta ölçekli tarım işletmelerinin köydeki toprakların

%56,8’ini, büyük ölçekli tarım işletmelerinin %39,9’unu, küçük ölçekli tarım işletmelerinin ise

%3,3’ünü ellerinde bulundurdukları görülmektedir. Bu durumda orta ölçekli tarım işletmeleri en çok, küçük ölçekli tarım işletmeleri ise en az araziye sahiptirler.

2. Ziraî Üretim ve Verimlilik

XIX. yüzyıl ortalarında Osmanlı Devleti’nde tarım alanlarının geniş olduğu, buna karşılık nüfus yoğunluğunun az olduğu görülmektedir. Pek çok bölgede iskâna elverişli bölgeler bulunmaktadır. Devletin geniş ve verimli topraklarının çok sınırlı bir bölümünde tarım yapılabilmiştir. Bu durum hem üretim kalıplarını hem de üretim tekniklerini etkilemiştir.⁵² Künbet köyünde tarım alanlarının geniş yer tuttuğu görülmektedir. İnsanların daha çok tarım alanında çalıştıkları, geçimlerini bu alandan sağladıkları görülmektedir⁵³. Bu anlamda çeşitli ürünler yetiştirilmiştir. Üretimde önemli bir paya sahip olan hububat üretimi kile⁵⁴ olarak verilmiş ve hububat adı altında ölçüsü kile olarak verilen buğday, arpa, burçak incelenmiştir.

51 Güran, age, s. 81-82.

52 Güran, age, s. 54.

53 Aynı durum, yani zirai uğraşımın ilk sırada yer alması, Aydın Vilayeti’nin Menteşe Sancağı’na ait Üzümlü Kazası’na bağlı olan İncir Köyü’nde, Konya Vilayeti merkez kazasına bağlı Çumra Köyü’nde ve Hüdavendigâr Eyâleti, Kütahya Sancağ’nını Dazkırı Kazası'na bağlı Bolatlı Köyü’nde de görülmektedir. Dolayısıyla Anadolu’nun farklı yerlerinde ortak geçim kaynağının ilk sırada geldiği dikkat çekmektedir. Belirtilen yerlerle ilgili olarak bkz.

Emrah Solmaz, Osmanlı Tarihi Çalışmaları açısından Temettüât Defterlerinin Önemi Üzerine Bir İnceleme Örneği:

İncir Karyesi Temettüât Defteri, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Semineri), Konya 2009; Hüseyin Muşmal, “XIX. Yüzyılın Ortalarında Çumra’nın Sosyo-Ekonomik Görüntüsü (10353 Numaralı Temettuat Defterine Göre)”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 24, Konya 2008, s. 266;

Bozkurt, “XIX. Yüzyılın Ortalarında Bolatlı-Dazkırı’nın…”, s. 53.

54 Osmanlı Devleti’nde İstanbul’da, buğdayda kile 20 okka, yani 25,656 kg olarak hesaplanmıştır. Kile, arpa ticaretinde de muhtemelen yaklaşık 22,25 kg üzerinden işlem görmüştür. Un ticaretinde de İstanbul kilesi 20 okka=25,656 kg olarak geçerli olmuştur. 1841 yılından itibaren Türkiye’de kile her yerde 35,27 litredir, yani 20 okkalık eski buğday ağırlığına eşittir. Bu konuda detaylı bilgi için bkz. Walther Hinz, İslam’da Ölçü Sistemleri, (Çev.: Acar Sevim), Marmara Üniv. Edebiyat Fak. Basımevi, İstanbul 1990, s. 51. Bu konuda Halil İnalcık ise şunları aktarmıştır: “Kile kelimesi Osmanlılar tarafından çoğu kez gerçek boyutları ve ağırlığı nazarı itibaren alınmaksızın bütün mahallî hububat ölçüleri için kullanılmıştır. Halbuki pirinç kilesi buğday kilesinin yarısı

(10)

JHS 104

Prof. Dr.

2015

Temettuât defterlerinde köylüden alınan hububat öşrü verileri neticesi üretilen hububatların ne kadar olduğu tespit edilebilir. Öşür bölgelere göre değişmekle birlikte ortalama her ürün üzerinden %10 oranında alınmıştır. Bu bilgiye binaen vergiye esas olan toplam kilenin 10 katı alınarak toplam hububat üretimi tespit edilebilir. Toplam hububat üretimi aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Tablo.11.Künbet Köyü'nde Üretilen Toplam Hububat Miktarı⁵⁵ Hububat Çeşidi Kile Kilex10 Kilogram(kilex25,656)

Buğday 445 4450 114169,2

Arpa 522,5 5225 116256,3

Burçak 11 110 2822,2

TOPLAM 978,5 9785 233247,6

Tablo.12.Künbet Köyü'nde Üretilen Toplam Hububat Miktarının Hanelere Göre Dağılımı

Hububat Çeşidi

Toplam Hububat

Miktarı(Kile) Han e

Hane Başına Düşen Ortalama Miktar(Kile)

Kile Oranı

(%)

Hâsılat Hane Başına Düşen Miktar(Kile)

Toplam Hane Başına Düşen Miktar(Kile)

Buğday 4450 71 62,7 45,5 56,3 47,8

Arpa 5225 63 82,9 53,4 66,1 56,2

Burçak 110 7 15,7 1,1 1,4 1,2

TOPLA

M 9785 73 134,0 100,0 123,9 105,2

Yukarıdaki tablolar incelendiğinde Künbet köyünde buğday, arpa ve burçak gibi tahıl ürünleri üretilmektedir. Köyde toplam 9785 kile tahıl üretilmiştir. Tahıl üretiminin %45,5’i buğday, %53,4’ü arpa ve %1,1’i burçaktır. Hayvanlar için kırma yaptırılarak yem olarak kullanılan ve buğdayın yetmediği durumlarda da insanlar tarafından öğütülüp ekmek yapılarak tüketilen arpa, incelenen dönemde Künbet’te 5225 (116256,3 kg.) kile üretilmiştir. Hububat üretiminde %50’den fazla bir orana sahiptir. Arpadan 775 kile daha az üretilen buğday ise bir yılda 4450 kile (114169,2 kg.) üretilmiştir. Osmanlı Devleti’nde kişi başı yıllık buğday tüketimi 190-235 kg.’dır.⁵⁶ Künbet’te köyün bu tarihteki tahmini nüfusu ise 465’dir. Köyde herkesin buğday unu tükettiği kabul edilirse yıllık buğday tüketimi en az 88350 kg.’dır.

Üretilen buğdayın (114169,2 kg.) yaklaşık beşte birinin (22833,8 kg.) tohum olarak ayrıldığı da hesap edilirse⁵⁷ geriye yaklaşık 91335,4 kg. buğday kalır. Bu da göstermektedir ki Künbet köylüsü 825004 kg. tüketim fazlası buğday üretmiştir. Dolayısıyla Künbet köylüsü fazla üretmiş olduğu buğdayı pazarlarda satmak suretiyle başka ihtiyaçlarını karşılamak için gelir temin etmiş olabileceği düşünülmektedir.

Toplam hane başına 47,8 kile buğday, 56,2 kile arpa ve 1,2 kile burçak düşmektedir.

Kısacası toplam hane başına ortalama düşen hububat miktarı 105,2 kiledir. Hâsılat hane başına

kadardır. Böylece bir birim bir bölgede ölçülen emtianın cinsine göre değişiklik göstermiştir.” Bkz. Halil İnalcık,

“Osmanlı Metrolojisine Giriş”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 73, (Ağustos), Ankara 1991 s. 21-50.

55Künbet temettuât defterinde, tarım ürünlerinin üretim miktarı belirtilmediği için ürünlerden alınan %10 oranındaki öşür vergisinden hareketle yaklaşık üretim miktarı tespit edilmeye çalışılmıştır.

56 Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, s. 217.

57 Güran, a.g.e., s. 99.

(11)

Metin MENEKŞE

Prof. Dr.

2015

ise 56,3 kile buğday, 66,1 kile arpa ve 1,4 kile burçak düşmektedir. Toplam hâsılat hane başına ortalama düşen hububat miktarı da 123,9 kiledir. Toplam hâsılat hane başına düşen hububat miktarı ile toplam hane başına düşen miktar arasındaki 18,7 kile fark vardır. Bu fark, köyden hububat hâsılatı olmayan hanelerden kaynaklanmaktadır.

F. Gayrimenkûller ve Dini Mekânlar

Temettuât defterlerinde yer alan kayıtlardan bir diğeri ise hane reislerinin tasarruf ettikleri binalardır. Hane reislerinin sahip olduğu bina çeşidi ve bu binadan elde ettiği yıllık geliri defterlere kaydedilmiştir. Böylece hane reisinin kiraya vermek veya kendisi dükkân olarak işletmek suretiyle bina üzerinden elde ettiği gelir tespit edilmiştir. Defterlere kaydedilen bu dükkânlarda hane reisi ya kendi mesleğini icra eder ya da bir başkasına kiraya vermek suretiyle gelir temin etmiştir. Kiraya verdiği dükkânlar için, bir senede elde ettiği gelir “icar hâsılatı” başlığı altında yazılmıştır.

Temettuât kaydına göre Künbet’te bir kıt‘a hamam, 1 kıt‘a su hızârı⁵⁸ ve 4 kıt‘a değirmen(asiyâb) bulunmaktadır. Hamam, 1 hanede yani Hacı Abdurrahmanoğlu Mehmed Ağa’nın kayıtlı olduğu hanede bulunmaktadır. Mehmed Ağa, 1 kıt‘a hamamı icara vermiş ve yıllık tahmini 150 kuruş icar hâsılatı elde etmiştir⁵⁹. 1 kıt‘a olan su hızarı da 1 hanede olup Hazinedâr Ali Ağa hanesinde bulunmaktadır. Hazinedâr Ali Ağa, 1 kıt‘a su hızarından yıllık tahmini 1000 kuruş gelir elde etmiştir.⁶⁰

Künbet’te yer alan değirmenler yukarıda da belirtildiği gibi 4 kıt‘a olup 3 hanede görülmektedir. Bu haneler; Hazinedâr Ali Ağa, Velioğlu Hüseyin ve Bekiroğlu Hasan üzerine kayıtlı hanelerdir. Hazinedâr Ali Ağa’nın 2 kıt‘a değirmeni olup 1500 kuruş yıllık tahmini gelir elde etmiştir. Hüseyin ve Hasan’ın ise 1’er kıt‘a değirmenleri olup 800’er kuruş gelir elde etmişlerdir.

Künbet temettuât defterinde kayıtlı 2 tane zaviye görülmektedir. Bunlar; Ahi Kozan Zaviyesi ve Bahşayış? Zaviyesi’dir. Bu zaviyeler ile ilgili olarak fazla bilgi olmayıp temettuât deftere düşülen açıklamalar şu şekildedir:

Ahi Kozan Zaviyesi için:“ Eskişehir Kazası sekenesinden Müteveffa Hacı Kâtip Efendizâde Hüseyin Efendi karye-i mezkûredebâ-berât-ı âli mutasarrıf olduğı Ahi Kozan Zaviyesi’nin tahmini altmış senesine mahsuben vaki‘ olan hâsılat miktarı:

HıntaŞairToplamMesârif

Kile: 8,5 Kile: 14 155 krş - 155 krş : 0 Fiat:10 krş Fiat:5 krş

Tutar: 85 krş Tutar: 70 krş ”⁶¹

Zaviyenin yıllık hâsılat miktarı 185 kuruş iken, buna karşılık yapılan masrafın da 185 kuruş olması sonucunda yıllık elde edilen gelirden geriye bir şey kalmamıştır.

Bahşayış Zaviyesi için: “Medine-i Kütahya sekenesinden Bahşı Efendizâde İsmail Efendi’nin karye-i mezburedebâ-berât-ı âli mutasarrıf olduğı Bahşayış? Baba Zaviyesi’nin

58Hızar; tahta ve kereste biçmeye yarayan büyük bıçkıdır. İşi hızarla tahta biçmek olan kimse de hızarcıdır. Bkz.

Ayverdi, a.g.s., s. 505. Buradaki su hızarı ise su ile çalışan kereste biçme atölyesidir.

61BOA., ML. VRD. TMT. d.,no: 9184, s. 36.

(12)

JHS 106

Prof. Dr.

2015

tahmini elli dokuz senesine mahsuben vaki‘ olan hâsılat miktarı: 0”⁶² açıklaması düşülmüştür.

Burada Ahi Kozan Zaviyesi’nde olduğu gibi açık bir hesaplama belirtilmemiştir.

G. Gelirler

Hanelerde, arazi, emlak, hayvanât bilgilerinden sonra en sonda “mecmuânda bir senede tahmini vaki olan temettu” ibaresi altına temettuât yekûnu verilmiştir. Künbet temettuât yekûnu 104686,5⁶³ kuruş olarak hesaplanmıştır. Toplam 93 hanenin 80 hanesinde temettuât yekûnu bulunmaktadır. Bu hanelerde, hane başına düşen yekûn ortalama 1308,6 kuruş iken, toplam hanede, hane başına düşen miktar ortalama 1125,7 kuruştur. Temettuât yekûnu bulunmayan haneler; 1, 6, 7, 15, 19, 25, 26, 40, 60, 73, 75, 79, 91 numaralı hanelerdir. Bu haneler içinde başka bir yere nakil eden ya da iâne ile geçinen hane reisleri çoğunluktadır.

Temettuât yekûnunu oluşturan çeşitli gelir grupları bulunmaktadır. Bunlar; Tarım gelirleri, meslek gelirleri, hayvancılık gelirleri ve gayrimenkul gelirleri olarak ayırmak mümkündür. Gelirler içerisinde tarım gelirleri %68,3,meslek gelirleri %20,5, hayvancılık gelirleri %7,1 ve gayrimenkul gelirleri %4,2 oranına sahiptir. Bu verilerden Künbet köyünde tarım alanında uğraşın daha çok olduğu, insanların geçimini daha çok ziraattan sağlandığı görülmektedir.

Tablo.13.Toplam Yıllık gelir İçinde Gelir Gruplarının Dağılımı Gelir

Grubu

Gelir Miktarı

(kuruş)

Gelir Sahibi (Hane)

Ortalama Düşen Miktar

(kuruş) Oran(%)

Toplam Hane Başına Düşen Gelir Miktarı(kuruş)

Tarım 69957 77 908,5 68,3 752,2

Hayvancılık 7230 78 92,7 7,1 77,7

Meslek 20940 74 283,0 20,5 225,2

Gayrimenkul 4250 4 1062,5 4,2 45,7

TOPLAM 102377 80 1279,7 100,0 1100,8

Yukarıdaki tabloda veriler incelendiğinde tarımdan 69957kuruş, meslekten 20940 kuruş, hayvancılıktan 7230 kuruş ve gayrimenkulden 4250 kuruş gelir elde edilmiştir. Köyde en büyük gelir tarımdan (%68,3) elde edilmektedir. İkinci sırada meslek gelirleri (%20,5), üçüncü sırada hayvancılık gelirleri (%7,1) ve dördüncü sırada gayrimenkul gelirleri (%4,2) gelmektedir. Tarımdan toplam hane başına yıllık gelir ortalama 752,2 kuruş, meslekten 225,2 kuruş, hayvancılıktan 77,7 kuruş ve gayrimenkulden 45,7 kuruş düşmektedir.

1. Tarım Gelirleri

Tarım alanına sahip 79 hane bulunmaktadır. Bu hanelerin tarımdan elde ettikleri hâsılatları bulunmaktadır. Künbet’te toplam 3107 dönüm tarım alanı olup 69957 kuruş gelir elde edilmiştir. Şu durumda tarım alanlarından dönüm başı 22,5 kuruş gelir elde edilmiştir.

62BOA., ML. VRD. TMT. d.,no: 9184, s. 36.

63 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Maliye Nezareti Temettuât Defterlerinden 09184 numaralı Künbet Temettuât Defteri’nin 36. sayfasında Künbet’in temettuât yekûnunun 104701 kuruş olduğu belirtilmiştir. Defterin incelenmesi ve gerekli hesaplamaların yapılmasından sonra bizim elde ettiğimiz temettuât yekûnu 104686,5 kuruştur. Elde edilen veriler ile defterde belirtilen temettuât yekûnu arasında 14,5 kuruş fark olduğu tespit edilmiştir. Temettuât yekûnu ile ilgili değerlendirme yapılırken defterdeki verilerin tek tek okunarak elde edilen değerler kullanılmıştır.

BOA., ML. VRD. TMT. d.,no: 9184.

(13)

Metin MENEKŞE

Prof. Dr.

2015

Tablo.14.Tarım Alanlarının Dönüm Başı Hâsılatı

Arazi Türü

Gelir Miktarı(kur

uş)

Dönü m

Dönüm Başına

Düşen Ortalama Gelir(kuru

ş)

Oran(

%)

Geliri olan Hane Başına

Düşen Miktar(kuruş

)⁶⁴

Toplam Hane Başına

Düşen Gelir(kuru

ş)

Mezru Tarla 69516 1496 46,5 99,4 879,9 747,5

Gayrı Mezru

Tarla 0 1559 0,0 0,0 0,0 0,0

Çayır 441 52 8,5 0,6 27,6 4,7

TOPLAM 69957 3107 22,5 100 885,5 752,2

Tarım alanlarından elde edilen toplam 69957 kuruş hâsılatın 69516 kuruşu (%99,4) mezru tarladan, 441 kuruşu (0,6) ise çayır arazisinden elde edilmiştir. Ekilmeyen veya nadasa bırakılan gayrı mezru tarladan ise herhangi bir gelir sağlanmamıştır. Mezru tarlada dönüm başı 46,5 kuruş gelir elde edilirken, çayırda dönüm başı 8,5 kuruş elde edilmiştir.

Tarım alanlarından elde edilen toplam hâsılattan hâsılatı olan hane başına düşen gelir miktarı 885,5 kuruş iken, toplam hane başına düşen gelir miktarı 752,2 kuruştur. Tarım alanlarından en çok gelir sağlayan hane olarak Batık Hasanoğlu Ahmed’in hanesi ön plana çıkmaktadır. Batık Hasanoğlu Ahmed, 53 dönüm tarım arazisinden 4045,5 kuruş gelir elde etmiştir.⁶⁵ En az gelir elde eden hanelere baktığımızda ise Yetim Hacı İmamoğlu Süleyman 30 dönüm araziden 75 kuruş icar geliri ve Hamzaoğlu Hamza 25 dönüm araziden 65 kuruş icar geliri elde etmiştir.⁶⁶ Bunların dışında 14 hanede ise hiç ziraat yapılmadığı görülmektedir. Bu haneler; 1, 6, 7, 15, 19, 25, 26, 60, 73, 75, 79, 83, 88, 91 numaralı hanelerdir. Bunlar içerisinde başka bir yere nakil edenler, yetimler, iâne ile geçinenler bulunmaktadır.

2. Hayvancılık Gelirleri

Künbet’te hayvancılık gelirlerinin önemli yer tuttuğu görülmektedir. Hayvancılık gelirleri diğer gelirler içerisinde üçüncü sırada olup %7,1 oranına sahiptir. Toplamda sağlanan gelir 7.230 kuruştur. Hayvancılık gelirlerini; büyükbaş, küçükbaş, yük-binek ve arıcılık olarak 4 grupta incelemek mümkündür. Köyde bulunan hane reislerinin hepsinin hayvanı yoktur.

Toplam 93 hanenin sadece 78 hanesinde hayvan bulunmaktadır. Yani köyün %83,9’u hayvancılıkla uğraşmaktadır. Bu 78 hane içinde hayvancılıktan gelir sağlayan hane sayısı ise 71’dir. Diğer 7 hanede hayvan olmasına rağmen gelir sağlanamamıştır. Hayvancılıktan geliri olmayan haneler; 1, 6, 7, 15, 19, 25, 26, 40, 42, 46, 51, 56, 59, 60, 73, 75, 76, 78, 79, 80, 90, 91 numaralı hanelerdir.

Tablo.15.Künbet Köyü Hayvancılık Gelirleri Hayvan

Türü

(kuruş) Oran(%)

Gelir Sağlayan Hane Sayısı

Hane Başına Düşen Ortalama

Gelir(kuruş)

Toplam Hane Başına Düşen Gelir(kuruş) Büyükbaş

Hayvan 4520 62,5 71 63,7 48,6

Küçükbaş 2050 28,4 27 75,9 22,0

64 Hâsılatı olan hane 79’dur.

66BOA., ML. VRD. TMT. d.,no: 9184, s. 21, Hane: 51; s. 30, Hane:76.

(14)

JHS 108

Prof. Dr.

2015

Hayvan Yük-Binek

Hayvanı 600 8,3 14 42,9 6,5

Arıcılık 60 0,8 2 30,0 0,6

TOPLAM 7230 100 71 101,8 77,7

Toplam 7230 kuruş gelir sağlanan hayvancılık içerisinde büyükbaş hayvancılıktan 4520 kuruş (%62,5), küçükbaş hayvancılıktan 2050 kuruş (%28,4), yük-binek hayvanlarından 600 kuruş (%8,3) ve arıcılıktan 60 kuruş (%0,8) gelir elde edilmiştir. Dolayısıyla hayvancılık gelirlerinin yarısından fazlası büyükbaş hayvancılıktan elde edilmiştir. Toplam hane başına düşen ortalama gelirin de 48,6 kuruş ile büyükbaş hayvancılıkta yüksek olduğu görülmektedir.

Hayvancılık geliri sağlayana hane sayısı 71 olup hane başına düşen ortalama gelir ise 101,8 kuruştur. Köyün toplam hane sayısı ele alındığında hane başına düşen hayvancılık geliri ortalama 77,7 kuruştur.

2.1.Büyükbaş Hayvancılık Gelirleri

Hayvancılık gelirleri içinde ilk sırada yer alan büyükbaş hayvancılık, 4520 kuruş (%62,5) geliri ile önemli bir yere sahiptir. Gelir getiren büyükbaş hayvanlar sağmal karasığır ve sağmal camuştur. Kısır karasığır, karasığır öküzü, camuş öküzü, kısır camuş, düve, tosun, dana büyükbaş hayvanlarında gelir kaydı bulunmamaktadır. Büyükbaş hayvanlardan elde edilen gelir ve hanelere dağılımı aşağıdaki tabloda görüldüğü gibidir.

Tablo.16.Künbet'te Büyükbaş Hayvanlar ve Gelirleri

Büyükbaş Hayvan

(kuruş)

Gelir Oranı(%)

Gelir Sağlayan

Hane Sayısı

Hane Başına Düşen Ortalama Gelir(kuruş)

Ortalama Gelir(kuruş)

Sağmal Karasığır 3800 84,1 69⁶⁷ 55,1 40,9

Sağmal Camuş 720 15,9 8 90,0 7,7

TOPLAM 4520 100,0 70 64,6 48,6

İki büyükbaş hayvandan gelir sağlandığı Künbet’te, sağmal karasığırdan 3800 kuruş (%84,1) gelir, sağmal camuştan ise 720 kuruş gelir elde edilmiştir. Toplamda 93 hane olan kümbette 70 hane büyükbaş hayvan gelirine sahiptir. Bu da %75,3 oranına tekabül etmektedir.

Gelir sağlayan hanelerde, hane başına düşen ortalama gelir miktarı 64,6 kuruş iken, Künbet’te toplam hane sayısında, hane başına ortalama 48,6 kuruş gelir düşmektedir.

152 adet sağmal karasığırdan3800kuruş gelir elde edilmiş olup hayvan başına 25 kuruş düşmektedir. 18 adet sağmal camuştan720kuruş gelir sağlanmış olup hayvan başına 40kuruş düşmektedir.

Büyükbaş hayvanlarda süt üretimi ele alındığında, günde iki defa olmak üzere, ineklerden on ay süt sağılabilmektedir. Osmanlı Devleti’nde XX. yüzyılın başlarında yöresine göre değişmekle birlikte, bir inek yılda 192-770 litre dolaylarında süt vermektedir⁶⁸. Tevfik Güran’ın vermiş olduğu değerlerden hareketle, sağmal karasığır sayısının 152 adet olduğu

67Sağmal karasığır kaydının bulunduğu 70 haneden 69’unda hayvanların gelirleri belirtildiği halde 45 numaralı hanede 2 adet sağmal karasığır kayıtlı olmasına rağmen ne kadar gelir sağladığı yazılmamıştır. Bkz. BOA., ML.

VRD. TMT. d.,no: 9184, s. 19, Hane: 45.

68 Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, s. 100-104.

(15)

Metin MENEKŞE

Prof. Dr.

2015

Künbet’te sağmal karasığırdan yıllık en az 29184 litre, en fazla 117040 litre, ortalama 73112 litre süt üretildiği söylenebilir.

2.2.Küçükbaş Hayvancılık Gelirleri

Künbet’te hayvancılık gelirleri içinde ikinci sırada yer alan küçükbaş hayvancılık, 2050 kuruş (%28,4) geliri ile önemli bir yere sahiptir. Gelir getiren küçükbaş hayvanlar; sağman koyun, erkek koyun, kısır koyun, sağman keçi, kısır keçi ve erkek keçidir. Bu küçükbaş hayvanların, köylülerin et, süt, yün, gübre, deri ve yapağı gibi ihtiyaçlarının giderilmesinde önemli rolleri vardır. Küçükbaş hayvanlardan elde edilen gelir ve hanelere dağılımı aşağıdaki tabloda görüldüğü gibidir.

Tablo.17.Künbet’te Küçükbaş Hayvanlar ve Gelirleri

Küçükbaş Hayvan

Gelir Miktarı(kuruş)

Gelir Oranı(%)

Gelir Sağlayan

Hane Sayısı

Hane Başına Düşen Ortalama Gelir(kuruş)

Ortalama Gelir(kuruş) Sağman

Koyun 525 25,6 12 43,8 5,6

Erkek

Koyun 67,5 3,3 2 33,8 0,7

Kısır

Koyun 80 3,9 5 16,0 0,9

Sağman

Keçi 1030 50,2 23 44,8 11,1

Kısır Keçi 275 13,4 12 22,9 3,0

Erkek Keçi 72,5 3,5 3 24,2 0,8

TOPLAM 2050 100,0 26 78,8 22,0

Toplam 2050 kuruş olan küçükbaş hayvancılık gelirleri içinde sağmal keçiden elde edilen gelir 1030kuruş (%50,2) olup küçükbaş hayvancılıktan elde edilen gelirin yarısını karşılamaktadır. Bunu 525kuruş (%25,6) geliri ile sağmal koyun ve 275 kuruş (%13,4) geliri ile kısır keçi izlemektedir. Gelir sahibi olan toplam 26 hanede, hane başına düşen ortalama gelir 78,8 kuruş iken, Künbet’teki toplam hane başına düşen ortalama gelir ise 22 kuruştur.

206 adet sağmal keçiden 1030kuruş gelir elde edilmiş olup sağmal keçi başına 5 kuruş düşmektedir. 105 adet sağmal koyundan 525 kuruş gelir sağlanmış olup sağmal koyun başına 5 kuruş düşmektedir. Aynı şekilde hayvan başına kısır keçiden 2,8 kuruş, kısır koyundan 2,5 kuruş ve erkek keçi ile erkek koyundan 2,5 kuruş elde edilmiştir.

Küçükbaş hayvanlarda süt üretimi ele alındığında, günde iki kez olmak üzere, koyunlar beş, keçiler altı ay sağılabilmektedir. Nitekim Osmanlı Devleti’nde XX. yüzyılın başlarında yöresine göre değişmekle birlikte, bir koyun yılda 51-77 litre dolaylarında süt vermektedir⁶⁹. Tevfik Güran’ın verdiği bilgilerden hareketle Künbet’te 105 adet sağmal koyundan en az 5355 litre, en fazla 8085 litre süt, 206 adet olan sağmal keçiden ise en az 10506 litre, en fazla 15862 litre süt üretildiği söylenebilir. Ortalama olarak belirtilecek olursa sağmal koyunda 6720 litre, sağmal keçide 13184 litre süt elde edildiği söylenebilir.

69 Güran, a.g.e., s. 100-104.

(16)

JHS 110

Prof. Dr.

2015

2.3. Yük-binek Hayvanları Gelirleri

Gelir getiren yük-binek hayvanı olarak Künbet’te sadece kısrak görülmektedir. 14 hanede toplam 15 adet kısrak kaydedilmiştir. Kısraklardan elde edilen toplam gelir 600 kuruş olup hayvancılık gelirleri içinde %8,3’lük bir orana sahiptir. Kısraklarda hayvan başına 40 kuruş elde edilmektedir. Bu da sağmal camuş ile aynı değere tekabül etmektedir.

Kısraktan gelir sağlayan hanelerde, hane başına düşen ortalama gelir miktarı 40 kuruş iken, Künbet’te toplam hane’de, hane başına düşen ortalama gelir miktarı 6,5 kuruştur. 13 hanede 1’er kısrak bulunurken, farklı olarak 45 numaralı hanede kayıtlı olan Resuloğlu Mustafa’nın 2 kısrağı olup 80 kuruş geliri bulunmaktadır⁷⁰.

Yük-binek hayvanları gelirleri hayvancılık gelirleri içinde yer almıştır. Bunun başlıca sebebi olarak bu gelirin nasıl elde edildiğinin kesin olarak bilinmemesi gelmektedir. Yük ve yolcu taşımacılığı sonucu elde edildiği düşünülmekte ise de bu tür gelirler zaten her hane için ayrı ayrı belirtilmiştir. Burada sözü edilen gelir türleri ise her baş hayvan için senelik olarak kaydedilmiştir.⁷¹

2.4. Arıcılık Geliri

Künbet’te Arıcılık ile ilgili kayıt sadece iki hanede görülmektedir. Bu hanelerde arıcılıkla ilgili kayıtlar kovan adedi ve geliri olarak yapılmıştır. Toplamda 4 adet kovan kaydedilmiş olup bundan 60 kuruş (%0,8) gelir elde edilmiştir. Yani kovan başına 15 kuruş gelir elde edilmiştir.⁷²

Arıcılık gelirine sahip olan hanelerden 64 numaralı hanede kayıtlı olan Teymurcıoğlu İbrahim 1 adet kovana sahip olup 15 kuruş gelir elde etmiştir.⁷³ 66 numaralı hanede kayıtlı olan Berberoğlu Mehmet ise 3 kovan sahibi olup 45 kuruş gelir elde etmiştir.⁷⁴

3. Meslek Gelirleri

Künbet temettuat defterinde hane reisinin isminin üstünde yazılı 4 meslek görülmektedir.

Bunlar; ziraat erbâbı, sığır çobanı, bekâr ve imamdır. Bu meslekler içinde gelir sağlayan meslek olarak sığır çobanlığı görülmektedir. Diğer üç meslekte ise meslek gelir kaydı bulunmamaktadır. Yani İmam ve bekâr için hiç gelir kaydı yokken ziraat erbabının normal arazi, emlak ve hayvanat gelirleri bulunmaktadır.

Bu meslekler yanında bir de hane reislerinin çeşitli uğraşlarda bulundukları ve bu uğraşlardan yıllık gelir sağladıkları görülmektedir. Bunların meslek gelirleri içinde değerlendirmesi uygun görülmüştür. Bu gelirler ve oranları aşağıdaki tabloda görüldüğü gibidir.

Tablo.18.Çeşitli Meslek Gelirleri ve Diğer Gelirler Meslek Gelirleri ve

Diğer Gelirler Gelir(kuruş) Gelir Oranı(%)

Gelir Sağlayan Hane Sayısı

Toplam Hane Başına Düşen Miktar

Hizmetkârlık 100 0,5 1 1,1

71 Selahittin Özçelik, XIX. Yüzyıl Ortalarında Acıpayam ve Çevresi(Temettuat Defteri İncelemesi),Fakülte Kitabevi, Isparta 2005, s. 142.

72Künbet’e coğrafi olarak yakın olan Eskişehir Kazası’nın Taycılar köyünde 1844-1845 yıllarında yapılan temettü sayımında, arı kovanı adedi 5 kuruş olarak kaydedilmiştir. Dolayısıyla Künbet’teki arı kovanı değeri ile arasında 10 kuruş fark vardır. Eskişehir Kazası Taycılar köyü temettuât defteri için bkz. BOA., ML. VRD. TMT. d.,no: 7860.