TÜRKİYE SU KAYNAKLARININ GELECEKTEKİ KULLANIMI VE HİDROELEKTRİK ENERJİ ÜRETİMİ
Nejat Keloğlu Doç. Dr.
Su Kaynakları Planlama Mühendisi, Ankara
ÖZET
Bu çalışmada gelecekte, nüfusunun artmasına paralel olarak ülkemizin içme-kullanma, endüstri ve sulama suyu (İES) tüketimleri incelenmiş ve su kaynaklarının bu ihtiyaçları ne ölçüde karşılayabileceği araştırılmıştır.
Ayrıca, ülkemizin 2005 yılına göre DSİ & EİE tarafından havza gelişme planları sonucunda belirlenmiş olan toplam 127 TWh/yıl ekonomik hidroelektrik enerji potansiyelinin yaklaşık yarısını meydana getiren 71 adet santral örneğinde, değişik yıllardaki menba su kullanımlarına göre enerji üretimleri yeniden incelenmiş ve Türkiye’nin hidroelektrik enerji üretimi zamanın fonksiyonu olarak ortaya konulmuştur.
1. GİRİŞ
Hayati bir kaynak olan suyun özellikle Türkiye’nin de yer aldığı Akdeniz ve Ortadoğu bölgesinde kıt olması su kaynaklarını bölge devletlerinin en önemli ulusal güvenlik konularından birisi haline getirmiştir (1, 2, 3, 4). Ülkeler arasında gelecekte su gibi yenilenebilen, fakat gerekli önlemler alınmazsa miktar ve kalite olarak yetersiz duruma düşebilecek doğal kaynaklar da çatışmalara yol açabilecektir (5).
Türkiye, su ihtiyaçlarının artmasıyla hergeçen gün yeni su kaynaklarını kullanıma sokmak zorundadır. İES suyu ihtiyaçlarının artması, bu ihtiyaçların bir kısmının depolandığı barajlı santrallardan türbinlenmeden çekilmesi anlamına geleceğinden bu durum hidroelektrik enerji üretiminin azalmasına da yol açacaktır.
Ülkemizin 2005 yılına göre DSİ & EİE tarafından havza gelişme planları sonucunda belirlenmiş hidroelektrik enerji potansiyelinin yaklaşık yarısını meydana getiren 71 adet santral örneğinde, değişik yıllardaki menba su kullanımlarına göre enerji üretimleri gözden geçirilmiş ve hidroelektrik enerji potansiyeli zamanın fonksiyonu olarak ifade edilmiştir. Bunun yanında yıllara göre İES tüketimi ve kişi başına su üretimi ile tüketimi değerleri de incelenerek ülkemizin güvenilir su potansiyeline yaklaşım yapılmıştır.
2. AMAÇ VE KAPSAM
Bu çalışmada ülkemizin gelecekte nüfusunun artmasına paralel olarak temel içme-kullanma, endüstri ve sulama suyu (İES) tüketimleri incelenmiş ve su kaynaklarının gelecekte bu ihtiyaçları ne ölçüde karşılayabileceği araştırılmıştır. Bunun yanında DSİ tarafından belirlenen ekonomik hidroelektrik potansiyel esas alınarak, bu potansiyelin gelecekteki su kullanımlarına göre nihai durumu gözden geçirilmiştir.
3. UYGULANAN YÖNTEM
3.1 Türkiye Kullanılabilir Su Potansiyeli
Ülkemizin önemli hidroelektrik santrallarının yer aldığı akarsu havzaları incelenerek 2025 ve 2050 yıllarında kentlerin ve endüstrinin su tüketimi ile toprak kaynaklarının su tüketimi belli yaklaşımlar ışığında tahmin edilmiştir (6, 7, 8, 9, 10). Bunun için DSİ’nin halen kullanıma soktuğu içme ve sulama suyu projeleri verilerinden ve gelişmiş ülkelerin verilerinden de faydalanılmıştır (3, 4, 5).
DSİ verilerine göre ülkemiz toplam yerüstü suyu potansiyeli şimdiye kadar 186 milyar m3 olarak belirlenmiştir. Bu suyun kullanıma sunulabilmesi için depolamalar ile kontrol altına alınması gerekmektedir. Depolamalar vasıtasıyla kontrol altına alındıktan sonra akarsu yatağına su ihtiyacı olarak bırakılacak ve komşu ülkelere hakça ve makul biçimde tahsis edilecek sular dışında, kullanıma sunulabilecek görünür miktarı yeniden gözden geçirilmiş ve 90 milyar m3 civarında bulunmuştur. Bu değere 10 milyar m3 de güvenilir yeraltı suyu potansiyeli (8) ilave edildiği zaman ülkemizin bugünkü verilere göre kullanıma sunulabilecek su potansiyelinin 100 milyar m3 civarında tutulması daha makul bir değer olarak görülmüştür.
Ancak bu suyun da hepsinin içeride kullanıma sunulması mümkün olmamaktadır.
Zira, akarsularımızın bir kısmının havzasında büyük miktarda İES’ye ihtiyaç bulunmamaktadır. Bu tür havzalara örnek olarak Çoruh, Batı ve Doğu Karadeniz, Aras, Zapsuyu havzaları gösterilebilir. Bunların yanında Fırat ve Dicle, Yeşilırmak, Kızılırmak ve Sakarya nehirlerinin su potansiyelinin önemli bir kısmı da büyük depolamalarda tutulamadığı ve ülkemiz içerisinde başka havzalara nakledilemediğinden dolayı zorunlu olarak ülke sınırları dışına çıkmaktadır. Diğer bir deyişle bu tür suların diğer havzalara nakledilerek gerçek İES tüketiminde kullanılmaları bugünkü teknik ve ekonomik şartlarda pek mümkün görülmemektedir. Bu tür sular da (yaklaşık 30 milyar m3) çıkarıldığı zaman kullanılabilecek yüzeysel su miktarı 60 milyar m3 mertebesine düşmekte olup; buna 10 milyar m3’de yeraltısuyu ilave edildiği zaman, Türkiye’nin hesaplarını 70 milyar m3 su potansiyeline göre yapmasının daha güvenli olacağı düşünülmektedir. Geri kalan suları tutmak ve içeride kullanıma sunmak için büyük hacimli depolamalar ve ayrıca havzalar arası büyük debili uzun iletim hatları gerekmektedir.
Ülkemiz, İES ihtiyacının karşılanması yanında, halen (2004 yılı sonuçları itibariyle) toplam 151 TWh olan elektrik enerjisi üretiminin 46 TWh’ını su kaynaklarından sağlamaktadır (11).
Gelecekte İES suyu ihtiyaçlarının artması, bu ihtiyaçların bir kısmının hidroelektrik santrallardan türbinlenmeden çekilmesi anlamına geleceğinden, enerji üretiminin azalmasına yol açacaktır. Özellikle bu durum GAP sulamaları tamamlandığı zaman Atatatürk barajı örneğinde belirgin olarak ortaya çıkmaktadır.
Bu çalışma esnasında halen üretimde bulunan ve 2004 yılına göre yıllık 46 TWh olan hidroelektrik enerji üretiminin %75’ini meydana getiren 22 adet büyük hidroelektrik santralın gerçek enerji üretim sonuçları EÜAŞ’dan temin edilmiş (11) ve bu değerler DSİ değerleriyle kıyaslanmıştır. Bunun sonucunda gözönüne alınan hidroelektrik santralların gerçek enerji üretimleri toplamının DSİ verilerine göre bulunan değerden %7 oranında az olduğu görülmüştür (Tablo 1). Tüm Türkiye’deki hidroelektrik santrallar 1985-2004 yılları arası esas alınarak incelendiği zaman ise fiili üretim, DSİ değerlerinden %9 oranında daha az bulunmuştur (Tablo 2). Bu sonuç DSİ & EİE tarafından değişik yıllarda yapılan havza plânlamalarında enerji üretiminde kullanılan su değerlerinin geleceği tam olarak temsil etmemesi ile açıklanabilir. DSİ & EİE plânlamalarında (özellikle 1985 yıllarından önce yapılanlarda) akarsular üzerinde yeterli akım gözlem istasyonları bulunmadığından, enerji üretiminde korelasyon teknikleriyle bulunan ve baraj yeri ile istasyonun yağış alanları oranında baraj yerlerine intikal ettirilen akımlar kullanılmıştır. Bunun yanında havza plânlama raporlarında geleceğe dönük İES ihtiyaçları da tam olarak dikkate alınamamıştır.
Ayrıca, planlamalara esas dönemden daha kurak dönemler yaşanması ve hazne seviyelerinin öngörülenden daha aşağıya düşüren işletme düzenleri uygulanmak zorunda kalınması da enerji üretimlerini düşüren bir diğer etken olmuştur.
DSİ & EİE tarafından hazırlanan plânlama raporlarında verilen enerji değerleri ile EÜAŞ tarafından verilen fiili üretim sonuçları arasında %7-9 civarında fark olması normal görülmekle beraber, DSİ’nin Türkiye’nin toplam hidroelektrik potansiyelini belirlerken eski planlama raporlarında verilen değerleri kullanmaya devam etmesi, bunları belli zaman aralıklarında gerçek üretim sonuçlarına göre gözden geçirmemesi Türkiye’nin gerçek hidroelektrik enerji potansiyelinin olduğundan biraz büyük gösterilmesine yol açmıştır.
Tablo 1: İşletmede olan büyük hidroelektrik santralların enerji üretimleri (EÜAŞ) (GWh) YılHirfanlıAltınkayaH.UğurluKöklüceSarıyarGökçe.DemirköpAdıgüzelOymapı.GezendeKadın. 1ÇatalanSeyhanAslantaşBerkeSırMenzeletÖzlüceKebanKarakayaAtatürkKarkamışToplam 19802511.2495347772073354405.6449.437 19813721.4337041.0593024204485.63710.375 19823201.1926138951862943708.28712.156 19832491.442343505813263715.6428.959 19843261.4446689552401.1103153841995.33510.974 19853321.0954286261451.1223163114005.1349.910 19862981.2923565271371.0032852414775.1169.734 19873001.9754667081511.5192883869226.21312.927 19887022.3462.445418602881.4763474609378.1877.87925.887 19893061.3021.146513228325351.0092352133144.5775.56215.764 19903141.2871.718560351486401.0282433015316.5847.12020.563 19912911.2581.374477262348596901672494725036.5437.66220.356 19922801.1911.288391352491231.0332953966396976.7818.06121.919 19934141.7182.145625306414571.1102793457839756507.1338.1435.25730.354 1994246845782343200277371.0982033044565474256.3057.6668.25127.983 19952219221.460455286381881.4855312674427298416617.2307.7028.41232.115 19962831.2111.593566345466901.3794053713411.0291.4038397.3108.91010.42636.966 19972971.2541.193472418590831.1874603194203217429006277.6778.80010.61136.369 19984281.7461.6624864496441021.1744742986293787088345847.6729.14810.59638.012 19993231.4601.1233994446091671541.3835292865503576677385925.6977.1377.59630.210 20003121.5031.4606343745071281319124212465683576257736094084.4825.2236.36329826.333 2001147519511204229325721121.0424231953912083984803353543.7794.4304.89729019.339 2002147745886319461630115981.4516424156984287111.9249145625215.2675.0435.04729427.319 20031694527962082633421171141.1995102784882956641.6057375175366.3766.9415.76731628.691 20041008901.1792383494721091515352815192996291.7087855475847.9059.0359.16444435.922 ORT.2971.2141.3554313945581141271.1704932925333466201.7467955794816.2607.3217.69932833.155 ORT.(DSİ)4001.6321.2175884005621932801.6205283455963505691.6687255154136.0007.3548.90065235.507 Not: Yıllık ortalama enerji üretimleri 200 GWh'dan büyük olan santrallar verilmiştir. EÜAŞ / DSİ0,934
3.2 Gelecekte İES Suyu Tüketimi ve Hidroelektrik Enerjinin Değişimi
Gelecekte ülkemizde kişi başına içme-endüstri suyu tüketimi artarken, birim alana düşen sulama suyu tüketimi modern sulama yöntemlerinin kullanılmasıyla azalacaktır. Ülkemizde işletmeye açılan sulama sahasının artış eğilimi incelenerek ileride her yıl ortalama 50000 ha civarında sulama şebekesinin işletmeye açılacağı kabul edilmiştir (8, 12). Sulama şebekesinde gelecekte yağmurlama sulaması öngörülerek, bölgeden bölgeye değişmekle beraber birim alana su ihtiyacı 6000-7000 m3/ha civarında alınmıştır (9, 10, 13, 14).
Bu şekilde hesaplanan toplam su tüketiminin yaklaşık dörtte üçünü sulama suyu tüketimi meydana getirmiştir. İçme-endüstri suyunun %70’inin; sulama suyunun %15’inin akış aşağısında akarsuya tekrar döneceği kabul edilmiştir.
Ülkemizin 2005 yılına göre DSİ & EİE tarafından havza gelişme planları sonucunda belirlenmiş olan toplam 127 TWh/yıl ekonomik hidroelektrik enerji potansiyelinin yaklaşık yarısını meydana getiren 71 adet santral örneğinde (15, 16, 17, 18, 19), 2025 ve 2050 yıllarında, öngörülen bir gelişme modeline göre menba su tüketimleri tahmin edilerek (Tablo 3) hidroelektrik enerji potansiyelinin zamana göre değişimi incelenmiştir. Her bir santralın menbasındaki su kullanımlarına göre kayıp suyun enerjisi birim enerji üretim faktörü kullanılarak hesaplanmıştır.
enerji üretimleri (EÜAŞ) ve üretim potansiyeli (DSİ)
Yıl İşletmede olan santral sayısı
EÜAŞ toplam fiili enerji
üretimi
DSİ toplam fiili üretim kapasitesi
[EÜAŞ / DSİ]
- - GWh GWh -
1 2 3 4 [5=3/4]
1985 48 12045 14154 0,85
1987 52 18618 17753 1,05
1988 55 28950 24082 1,20
1989 59 17940 24625 0,73
1990 61 23148 24891 0,93
1991 91 22683 25827 0,88
1992 92 26568 30578 0,87
1993 98 33951 35826 0,95
1994 99 30586 36354 0,84
1995 99 35541 36354 0,98
1996 97 40475 36354 1,11
1997 100 39816 36866 1,08
1998 104 42229 37079 1,14
1999 114 34678 39145 0,89
2000 125 30879 42216 0,73
2001 129 24010 44034 0,55
2002 130 33684 44388 0,76
2003 130 35329 44388 0,80
2004 135 46000 45300 1,02
Ort. - - - 0,913
Tablo 2: Türkiye hidroelektrik santralların yıllara göre fiili
4. BULGULAR
Ülkemiz nüfusunun 2005 yılında 73 milyondan, gelecekte 2050 yıllarında 98 milyona (100 milyon) yükseleceği ve sonra tekrar azalarak 2070 yılına doğru 93 milyona düşeceği tahmin edilmektedir (20). Fakat bu çalışmada yapılan hesaplarda 2050 yılından sonra nüfusun 100 milyon olarak sabit kalacağı kabul edilmiştir.
Buna göre ülkemizin gelecekte depolamalar vasıtasıyla yerüstü ve yeraltı olarak toplam 100 milyar m3’lük su potansiyeli esas alınırsa, kişi başına düşen yıllık su değerleri 2005 yılında 1370 m3’ten 2050 yılında 1000 m3 değerine; içme-kullanma endüstri suyu talebi 2005 yılında 7,60 milyar m3’ten 2050 yılında 15,0 milyar m3’e yükselecektir.
Sulanabilecek toprak kaynağının 2005 yılında 3,9 milyon ha’dan 2050 yılında 6,7 milyon ha’a yükseleceği öngörülerek, sulama suyu ihtiyacının 2005 yılında 30,9 milyar m3’ten 2050 yılında 46,9 milyar m3’e; böylece toplam su tüketiminin 2005 yılında 38,5 milyar m3’ten 2050 yılında 61,9 milyar m3’e yükseleceği tahmin edilmiştir (Tablo 4).
Ayrıca, kişi başına düşen toplam su tüketimi değerinin 2005 yılında 530 m3’ten, 2050 yılında 620 m3’e; kullanım-kaynak indeksinin (tüketilen suyun düzenlenebilecek su potansiyeline oranı) 2005 yılında %39’dan, 2050 yılında %59 değerine yükseleceği tahmin edilmiştir (Şekil 1). Kişi başına toplam su kullanımı değerleri de gelişmiş ülkelerin değerleriyle kıyaslanmıştır (1, 4, 5).
Menba su kullanımlarına göre oluşturulan model ışığında zamanın fonksiyonu olarak hidroelektrik enerji potansiyeli eğrisi elde edilmiştir (Şekil 2).
Tablo 3: Bazı hidrolik santralların değişik yıllarda enerji üretimleri
Sıra HES adı
Fiilen üretilen (EÜAŞ) veya Planlama raporundan alınan
enerji üretimi
2025 yılı su değerlerine göre
enerji üretimi
2050 yılı su değerlerine göre
enerji üretimi
2025 yılının şimdikine oranı
2050 yılının şimdikine oranı
- - GWh GWh GWh - -
1 2 3 4 5 (6=4/3] [7=5/3]
1 Kılıçkaya (İ) 332 311 295 0,94 0,89
2 Çamlıgöze (İ) 102 96 92 0,94 0,90
3 Reşadiye 444 409 383 0,92 0,86
4 Akıncı 391 360 338 0,92 0,86
5 Niksar 234 217 204 0,93 0,87
6 Köklüce (İ) 430 392 355 0,91 0,83
7 Erbaa 412 389 366 0,94 0,89
8 Yeşilırmak-H. Uğurlu (İ 1355 1292 1230 0,95 0,91
9 Suat Uğurlu (İ) 383 366 349 0,96 0,91
10 Yamula (İ) 424 384 324 0,90 0,76
11 Hirfanlı (İ) 300 263 212 0,88 0,71
12 Kesikköprü (İ) 207 184 153 0,89 0,74
13 Kapulukaya (İ) 190 152 106 0,80 0,56
14 Hamzalı 117 102 82 0,87 0,70
15 Obruk 356 296 224 0,83 0,63
16 Boyabat 1101 992 859 0,90 0,78
17 Kızıl.-Altınkaya (İ) 1214 1084 910 0,89 0,75
18 Derbent (İ) 200 178 148 0,89 0,74
19 Sarıyar (İ) 395 438 456 1,11 1,16
20 Sakar.-Gökçekaya (İ) 560 619 646 1,11 1,15
21 Gediz-Demirköprü (İ) 114 104 94 0,91 0,83
22 B. Menderes-Adıgüzel 150 140 129 0,93 0,86
23 Akçay-Kemer (İ) 140 127 102 0,91 0,73
24 Çine 118 110 101 0,93 0,86
25 S. Soydam 430 326 270 0,76 0,63
26 Narlı 341 268 230 0,79 0,67
27 Dalaman-Akköprü 343 303 282 0,88 0,82
28 Manavgat-Oymapı. (İ) 1170 1153 1137 0,99 0,97
29 Sinanhoca 231 224 217 0,97 0,94
30 Kepezkaya 77 59 38 0,77 0,49
31 Bucakkışla 125 96 62 0,77 0,49
32 Mut 270 211 142 0,78 0,53
33 Ermenek 1048 1027 1005 0,98 0,96
34 Gezende 493 483 471 0,98 0,96
35 Göksu-Kayraktepe 768 717 659 0,93 0,86
36 Silifke 81 71 59 0,87 0,73
37 Anamur-Otluca 225 220 214 0,98 0,95
38 Kadıncık 1(İ) 292 285 278 0,98 0,95
39 Karakuz 301 285 269 0,95 0,89
40 Çamlıca 2 133 126 119 0,95 0,89
41 Yamanlı (1+2) 393 372 351 0,95 0,89
42 Zincirli 72 66 60 0,92 0,83
43 Göktaş 1006 948 893 0,94 0,89
44 Kavşak 689 649 612 0,94 0,89
45 Çatalan (İ) 530 473 411 0,89 0,78
45 Seyhan (İ) 350 326 302 0,93 0,86
46 Menzelet (İ) 580 483 389 0,83 0,67
47 Sır (İ) 795 648 478 0,82 0,60
48 Berke (İ) 1746 1450 1104 0,83 0,63
49 Ceyhan-Aslantaş (İ) 620 526 417 0,85 0,67
ARA TOP.1 - 22778 20796 18625 0,91 0,82
50 Cevizlik 395 380 370 0,96 0,94
51 Laleli 245 245 245 1,00 1,00
52 İspir 328 310 300 0,95 0,91
53 Güllübağ 285 275 270 0,96 0,95
54 Arkun 788 745 740 0,95 0,94
55 Deriner 2100 2079 2064 0,99 0,98
56 Borçka 1039 1000 970 0,96 0,93
57 Muratlı (İ) 444 430 420 0,97 0,95
58 Özlüce (İ) 481 475 471 0,99 0,98
59 Beyhanı 1435 1380 1328 0,96 0,93
60 Kaleköy 1293 1241 1191 0,96 0,92
61 Keban (İ) 6260 6075 5896 0,97 0,94
62 Karakaya (İ) 7320 7154 6965 0,98 0,95
63 Atatürk (İ) 7700 6355 5028 0,83 0,65
64 Birecik (İ) 2500 2069 1646 0,83 0,66
65 Karkamış (İ) 650 516 384 0,79 0,59
66 Çetin 1237 1232 1229 1,00 0,99
67 Ilısu 3830 3609 3390 0,94 0,89
68 Cizre 1208 1137 1067 0,94 0,88
69 Zap (Hakkari) 853 625 625 0,73 0,73
70 Zap [Doğanlı (1+2+3)] 1327 1641 1641 1,24 1,24
71 Zap (Çukurca) 796 471 471 0,59 0,59
ARA TOP.2 - 42514 39442 36712 0,93 0,86
TOPLAM 65292 60239 55336 0,923 0,848
İ : işletmede olan santrallar; diğerleri inşatına devam edilen veya planlanan santrallardır.
Şekil 1 : Türkiye su kaynaklarının yıllara göre kullanım durumu ve kişi başına değerler 0,00
10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 70,00 80,00 90,00 100,00 110,00
1980 2000 2020 2040 2060 Yıllar 2080
Su kullanımı (Milyar m3)
200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 2400
Kişi başına değerler (m3)
İçmesuyu Sulama suyu Toplam su tüketimi
Kayıp enerji suyu Kişi başına su üretimi Kişi başına su tüketimi
Tablo 4: Türkiye yıllara göre su arz ve talepleri ile kişi başına üretilen ve tüketilen su değerleri
Yıllar Nüfus
Kişi başına su üretimi
İçme-kul.
endüstri suyu (İE)
talebi
Toplam sulama sahası (yüs+yas)
Sulama suyu (S) talebi
Toplam su tüketimi
(İES)
Arıtılan atık su
Toplam su temini
Kişi başına su
tüketimi
Kullanım- kaynak indeksi
- Milyon kişi m3 Milyar m3 Milyon ha Milyar m3 Milyar m3 Milyar m3 Milyar m3 Milyar m3 -
1980 44,7 2237 4,50 2,30 18,4 22,9 0,0 22,9 512 0,23
1990 56,5 1770 5,70 3,00 24,0 29,7 0,0 29,7 526 0,30
2000 68,0 1471 7,20 3,60 28,8 36,0 0,0 36,0 529 0,36
2005 73,0 1370 7,60 3,91 30,9 38,5 0,0 38,5 527 0,39
2010 77,0 1299 8,50 4,22 32,9 41,4 0,0 41,4 538 0,41
2025 90,0 1111 10,80 5,15 39,1 49,9 0,0 49,9 554 0,50
2035 95,0 1053 13,30 5,77 42,7 56,0 2,0 54,0 568 0,54
2050 100,0 1000 15,00 6,70 46,9 61,9 3,0 58,9 589 0,59
2070 100,0 1000 15,70 7,86 48,7 64,4 4,0 60,4 604 0,60
Not: Kullanılabilir su değeri, yerüstü suyu 90 milyar m3; y.a.s. 10 milyar m3 olmak üzere toplam 100 milyar m3 alınmıştır.
50,0 60,0 70,0 80,0 90,0 100,0 110,0 120,0 130,0 140,0
1970 1980 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050 2060 2070 2080
Yıllar
Enerji (Milyar kWh)
Enerji Eğilim
Şekil 2: Türkiye yıllara göre azami ekonomik hidroelektrik enerji potansiyeli
5. SONUÇLAR
Bu çalışmada ülkemizin gelecekteki İES tüketimi ve buna bağlı olarak hidroelektrik enerji üretimi incelenerek bazı tahminler yapılmıştır. Her şeydan önce ülkemiz su kaynaklarını geliştirmek yolunda yatırımlarına devam etmeli ve her yıl toplam 400-500 milyon m3 düzenleme kapasitesine sahip, her biri 100 hm3’lük 5 adet yeni depolamayı devreye sokmalıdır.
Bunun yanında akarsuların mansap kesiminde bulunan ve enerjisi alındıktan sonra suyu denize veya diğer ülkelere akan büyük depolamaların suyunu ülkemiz içerisindeki diğer havzalara aktarma konusunda da çalışmalar yapılmalıdır.
Ülkemiz her yıl toplam 400 MW kurulu güç tesis ederek en az 1,5 TWh’lık hidroelektrik enerji potansiyelini devreye sokmalıdır.
Türkiye’nin faydalanılabilecek su potansiyeli yeniden gözden geçirilmiş ve bu potansiyelin 70 milyar m3 civarında alınmasının daha gerçekçi olacağı düşünülmüştür. Bu değer esas alınırsa, 2050 yılında 62 milyar m3’e ulaşacak toplam su talebinin 3,0 milyar m3’lük kısmının içme- endüstri suyundan geri kazanılacak sudan karşılanabileceği dikkate alınırsa, toplam 59 milyar m3’lük su temini değerine göre kullanım-kaynak indeksinin %84’e ulaşacağı tahmin edilmiştir.
Bu sonuca göre 2050 yılından sonra su kaynaklarını geliştirmede duraklama dönemine girileceği, mevcut düzenlenmiş sulardan geri kazanma teknolojilerine daha çok ağırlık verileceği ortaya çıkmaktadır. Buna göre Anadolu yarımadasının su kaynakları yönünden en fazla 120 milyon civarında bir nüfusun ihtiyaçlarını karşılayabileceği de söylenebilir.
Yüzeysel su kaynaklarının yukarıda bahsedilen kullanım durumuna göre, toplam 71 adet hidroelektrik santral örneğinde enerji üretimlerinin incelenmesi sonucunda, ülkemiz ekonomik hidroelektrik potansiyelinin, 2005 yılındaki DSİ değerinin %93’ü alınarak bulunan 118 TWh
değerinden, 2025 yılında 109 TWh’a, 2070 yılında ise 98 TWh’a düşeceği tahmin edilmiştir (Yalnız Atatürk barajı santralından 1,0 milyon ha’lık GAP sulamaları tamamlandığı zaman türbinlenemeyecek 7,3 milyar m3 sudan dolayı 2,7 TWh/yıl enerji kaybı olacaktır).
Bununla beraber, şu an için ülkemizin ekonomik potansiyeli içerisinde gözüken, fakat daha ileri kademede incelendiği zaman gerek zemin, gerek çevre veya diğer şartlardan dolayı ekonomik sınırların altına düşebilecek ve ilçe merkezi, önemli karayolu ve demiryolu güzergâhlarını su altında bırakacak (Örnek: Çoruh havzası Yusufeli Br., Fırat havzası Bağıştaş Br., Hakkari Zapsuyu, Aras havzası projeleri vd. gibi) bir enerji potansiyeli de bulunmaktadır.
Bu tür projelerin yıllık üretim kapasitesi 5-10 TWh mertebesindedir. Bu projelerde havza planlamaları yeniden gözden geçirilmeli ve tesis yerleri ve yüksekliklerinde hidroelektrik potansiyelin en azından bir kısmını kurtarabilecek şekilde değişiklikler yapılmalıdır.
Ancak, gelecekte enerji faydalarının artması sonucunda bugüne kadar ekonomik bulunmamış bir su kuvveti potansiyeli bölümünün de ekonomik hale gelmesi mümkün olabilecektir.
Nitekim son yıllarda enerji piyasası kanununun çıkarılmasıyla enerji sektöründe bir canlılık olmuş ve evvelce incelenip terk edilen çok sayıda tesis yeniden gündeme gelmiştir. Ayrıca, DSİ projeleri ile belirlenen hidroelektrik potansiyel yanında özel sektörün kendi geliştirdiği bir potansiyel de ortaya çıkmıştır. Ancak, yapılırlık çalışmaları sonunda bu tesislerin bir kısmından vazgeçilmesi de mümkündür.
Sonuç olarak, iyimser bir tahminle 2050 yılında, yaklaşık 100 TWh’lık potansiyelin %90’ının gerçekleştirilebileceği öngörülse ve buna özel sektörün geliştireceği yaklaşık 400 adet santrala ait toplam 10 TWh/yıl potansiyel de ilave edilse, ülkemiz ekonomik hidroelektrik enerji potansiyelinin 100 TWh/yıl civarında seyredeceği ileri sürülebilir. Ülkemizin ileriye dönük olarak çeşitli kaynaklardan (taşkömürü, linyit, doğalgaz, nükleer vd.) temin edilecek elektrik enerjisi üretimi talep ve tahminlerinde, hidroelektrik enerjinin yerinin bu mertebede bir değer alınmasının uygun olacağı düşünülmektedir.
KAYNAKLAR
1. Pamukçu, K., “Su politikası”. İstanbul, 2000, Bağlam yayınları, no 143, 340 s 2. Bilen, Ö., “Ortadoğu su sorunları ve Türkiye”. Ankara, 1996,TESAV Yayını no 10.
3. Yıldız, D., Doğu Akdeniz ülkelerinin su kaynakları ve sorunları. Ankara, 2002, “Türkiye Mühendislik Haberleri”, sayı 420-421-422, Su-II; TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası.
4. Yıldız, D., “Akdeniz havzasında su sorunları ve Türkiye”. Ankara, 2004, TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası, Ankara Şubesi.
5. Postel, S., Dividing the Waters. Food Security, Ecosystem Health and The New Politics Of Scarcity. Washington, DC. 1996, Worldwatch Institute.
6. D.S.İ., “İçmesuyu projeleri talep ve kaynak projeksiyonları ile ödenek ihtiyaçları”.
Ankara, 1989, Devlet Su İşleri, İçmesuyu ve Kanalizasyon Dairesi.
7. D.S.İ., “Ankara su temini projesi Kızılırmak sistemi master plan raporu”. Ankara, 1992, Devlet Su İşleri, V. Bölge Müdürlüğü.
8. D.S.İ., “Haritalı istatistik Bülteni”. Ankara, 1995, Devlet Su İşleri, A.P.K. Dairesi.
9. DOLSAR, “GAP-Suruç projesi planlama raporu”. Ankara, 2000, D.S.İ. Etüt ve Plan Dairesi.
10. DOLSAR-ER., “Konya-Çumra III. merhale projesi planlama raporu”. Ankara,
11. E.Ü.A.Ş-T.E.İ.A.Ş., Hidroelektrik santralların 2004 yılı enerji üretim sonuçları. Ankara, 2005, Enerji Üretim Anonim Şirketi.
12. D.S.İ.,“Sulama sistemleri sempozyumu ve sergisi”. Ankara, 2003,: Devlet Su İşleri.
13. SUİŞ, SU YAPI, SETAN, MERKEZ, ER, “Mardin-Ceylanpınar ovaları sulama projesi planlama revizyon raporu”. Ankara, 1992, Devlet Su İşleri, Proje ve İnşaat Dairesi.
14. Acatay, T., “Sulama mühendisliği”. İzmir, 1996, Dokuz Eylül Üniversitesi Vakfı, 598 s.
15. D.S.İ., Türkiye’deki barajlar: I ve II. Ankara, 1996, D.S.İ. Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar Dairesi.
16. D.S.İ., Türkiye’deki barajlar ve hidroelektrik santrallar. Ankara, 1999, Devlet Su İşleri, Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar Dairesi .
17. DOLSAR, “Aşağı Kelkit projesi Reşadiye ve Niksar HES fizibilite raporu”. Ankara, 2004, MNG Elektrik Üretim ve Ticaret A.Ş.
18. Öziş, Ü., “Su yapıları”. İzmir, 1983, Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik -Mimarlık Fakültesi, n. 54, 608 s.
19. Öziş, Ü., “Su kuvveti tesislerinin planlama esasları”. İzmir, 1991, Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik -Mimarlık Fakültesi, n. 197, 316 s.
20. D.P.T. “Türkiye’nin üyeliğinin AB’ye muhtemel etkileri”. Ankara, 2004, Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı.
WATER USE AND HYDROELECTRIC ENERGY PRODUCTION OF TURKEY IN THE FUTURE
Nejat Keloğlu Assoc. Prof. Dr.
Water Resources Plannning Engineer, Ankara
SUMMARY
In this study, as to increase of population of Turkey in the future, domestic, industrial and irrigation water consumption and fulfilment of this requirements has been analyzed.
Besides, economical hydroelectric potential of Turkey which is determined by DSİ & EİE as 127 TWh per year has been reviewed as a result of river basin planning studies. In this purpose 71 hydroelectric plant which represented nearly half of the total hydroelectric energy production of Turkey has been taken as sample. Then hydroelectric production of Turkey has been reviewed and expressed as a function of time taking into consideration of water consumption of upstream development projects.
