Önlenebilir Kanserler ve Önlemenin Yolları

DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ ONKOLOJİ ENSTİTÜSÜ

PREVANTİF ONKOLOJİ ANABİLİM DALI

Önlenebilir Kanserler ve Önlemenin Yolları

Dr. Hülya ELLİDOKUZ

Kanser

Kanser tek bir hastalık değil, bir çok hastalıktır. Bu hastalıkların hepsini

“kanser” olarak adlandırmamızın nedeni ise, paylaştıkları bir özelliktir: anormal hücre çoğalması.

Siddhartha Mukherjee, Tüm Hastalıkların Şahı Kanserin Biyografisi, 2010.

Dünya ve Türkiye’de Kanser Yükü

Yeni kanser olgu sayısı:14,1 milyon

En sık kanser: Akciğer (%13.0), meme (%11.9), kolon (%9.7) kanseri GLOBOCAN 2012

2009 Kanser İnsidansları , Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Kanser Daire Başkanlığı, http://www.kanser.gov.tr/daire-faaliyetleri/kanser-istatistikleri.html

Ülkemizde Kanser

Dünyada Ölüm

Kansere bağlı ölüm sayısı: 8,2 milyon

En çok ölüm: Akciğer (%19.4), karaciğer (%9.1) ve mide (%8.8) kanseri GLOBOCAN, 2012

Ülkemizde Ölüm

 Ölüm nedenleri arasında ilk sırada kardiyovasküler hastalıklar (%37.9), ikinci sırada ise kanserler (%21.1) yer almaktadır.

Önlenebilir Kanser

 Risk etmeni ortadan kaldırıldığında

ortaya çıkışı önlenebilecek kanserdir.

 Nedeni bilinen kanserin önlenebilir kanser olma olasılığı artar.

Baca temizleyicilerde skrotum kanseri Sir Percival Pott, 1775

Kanser Neden Özel?

 Kanser nedenleri bulaşıcı

hastalıklardan bireysel davranış özellikleri ve çevresel etmenlere dek uzanan heterojenite gösterir.

 Nedenlerin nedenleri de önemlidir.

 O nedenle tek bir savaşım yöntemi ile kanser çözüm getirilemez.

Paolo Vineis, Christopher P Wild Global Cancer Patterns: Causes and Prevention Lancet 2014; 383: 549–57

Önlemenin Yolları

 Doğru stratejilerle yaygın olan kanser türlerinin üçte biri önlenebilir.

 Bireysel,

 Toplumsal

 Politika düzeyinde yapılabilecek çok

şey var.

Kanser ve Nedenleri

Kanserlerin en az %80’i çevresel etkenlerden kaynaklanır.

Çevre ve yaşam tarzı kanserle yakından ilgilidir.

Peto J, Cancer epidemiology in the last century and the next decade, Nature, vol 411,2001.

Kanserin Nedenleri

 Beslenme %35-50

 Tütün %20-30

 Mesleksel %5-10

 Çevre kirliliği %8-10

 Alkol %3-5

 Enfeksiyon %1-10

 Hormon %1-10

 İlaç-radyasyon %1-5

Doll & Peto, 1981, G. A. Colditz ve ark. Harvard Report on Cancer Prevention Volume 4: Harvard Cancer Risk Index Cancer Causes & Control, Vol. 11, No. 6 (Jul., 2000), pp. 477-488, Peto J, Cancer epidemiology in the last century and the next decade 2001, Nature, vol 411,17 MAY 2001.

Beslenme ve Kanser

 Kilo fazlalığı ve obezite barsak, meme, uterus, pankreas, yemek borusu, böbrek ve safra kesesi kanseri riskini arttırır.

 Fiziksel aktivite eksikliği kolon, meme, endometrium, böbrek ve yemek borusu kanserleri ile ilişkilidir.

 Obesite ve kanser ilişkisi moleküler düzeyde tanımlanmıştır.

Boyle P ve ark. European Code Against Cancer and scientific justification: third version (2003), Annals of Oncology 14: 973–1005, 2003, Khandekar MJ ve ark. Molecular mechanisms of

cancer development in obesity. Nat Rev Cancer. 2011 Nov 24;11(12):886-95. Eugenia E. Calle, Rudolf Kaaks, Overweight, Obesity, and Cancer: Epidemiological Evidence and Proposed Mechanisms.

Nat Rev Cancer, 588 Vol 4, 2004.

Tütün ve Kanser

Tütün insanlarda kasinojen (IARC)

 Akciğer kanseri

 Mesane kanseri

 Mide kanseri

 Ağız boşluğu, sinüs kanseri

 Yutak, gırtlak, yemek borusu kanseri

 Serviks kanseri

 Karaciğer kanseri

http://monographs.iarc.fr/ENG/Classification/ClassificationsGroupOrder.pdf, 31 Mart 2014, Dünya Kanser Raporu 2008, Knut-Olaf Haustein, Tobacco or Health?, 2003

Dünya’da tütün kullanımı ve pasif içicilik yüzünden her yıl yaklaşık 6 milyon ölüm görülüyor.

Meslek ve Kanser

 Mesleksel karsinojenler her yıl 177,000 kanser ölümüne nedendir (DSÖ).

 Asbest, aromatik aminler, benzidin, benzen ve bir çok kanserojen

tanımlanmıştır.

 Açık alanlarda çalışanlarda güneşe maruziyet nedeni deri kanseri riski vardır.

Paolo Vineis, Christopher P Wild Global Cancer Patterns: Causes and Prevention Lancet 2014;

383: 549–57, http://monographs.iarc.fr/ENG/Classification/ClassificationsGroupOrder.pdf, 31 Mart 2014

Çevre ve Kanser

Kanserojenler ve IARC

 İçme suyunun kirlenmesi

 Hava kirliliği

 Kimyasal maddeler (asbest)

 Gıda kimyasalları (dioksin gibi)

 Iyonlaştırıcı radon radyasyonu

Alkol ve Kanser

Alkol insanlarda kasinojen (IARC)

 Ağız,

 Yutak,

 Gırtlak,

 Yemek borusu,

 Kolon,

 Meme,

 Karaciğer kanserleri ile ilgilidir.

http://monographs.iarc.fr/ENG/Classification/ClassificationsGroupOrder.pdf, 31 Mart 2014

Paolo Vineis, Christopher P Wild Global Cancer Patterns: Causes and Prevention Lancet 2014;

383: 549–57

Ülkemizde Alkol Tüketimi

Enfeksiyonlar ve Kanser

 Kronik enfeksiyonlar tüm kanserlerin

%16’sından sorumludur. Bu oran, gelişmekte olan ülkelerde %23’tür.

 Kanser ölümlerinin gelişmekte olan ülkelerde

%22’si ve sanayileşmiş ülkelerde %6’sı kronik enfeksiyonlar nedeniyledir.

 Karaciğer kanseri-Hepatit B

 Serviks kanseri-insan papillomavirus (HPV)

 Mide kanseri Helikobacter pylori

Önlenebilir Kanserler

 Akciğer

 Meme

 Kolorektal

 Servikal

 Deri

 Mide

 Karaciğer

 Prostat

 Endometrium

Kanser ve Koruyucu Yaklaşım

Dört düzeyde korunma olasıdır.

1- Primordial (Başlangıçta) Korunma 2- Birincil Korunma

3- İkincil Korunma 4- Üçüncül Korunma

Boyle P ve ark. European Code Against Cancer and scientific justification: third version (2003), Annals of Oncology 14: 973–1005, 2003,

R Bonita, R Beaglehole, T Kjellström. Basic Epidemiology 2nd edition, WHO, 2006 http://whqlibdoc.who.int/publications/2006/9241547073_eng.pdf

Primordial Korunma

 Toplumu sosyal, ekonomik ve kültürel yönden kalkındırarak hastalıklarda rol

oynayan etmenlerin etkisini azaltmak ya da ortadan kaldırmaktır.

 Risk etmenleri ortaya çıkmadan onların oluşmasını önlemek amaçlanır.

“Nedenlerin nedenlerini önleme”

Birincil Korunma

 Hastalık kişide biyolojik olarak başlamadan önce bazı önlemler alarak görülmesini

önlemektir.

 Risk etmenleri varken hastalığın oluşmasını ve derecesini azaltmak amaçlanır.

 Risk etmeni tanımlandıktan ve toplumda tahmin edilen etkisi hesaplandıktan sonra

maruziyeti azaltmak ya da ortadan kaldırmak gerekir.

 Birincil korunma kanser savaşında en etkili yoldur.

Paolo Vineis, Christopher P Wild Global Cancer Patterns: Causes and Prevention Lancet 2014; 383: 549–57

İkincil Korunma

 Hastalıkların belirtisiz dönemlerinde ya da

belirtilerin hafif olduğu dönemlerde tanılanarak tedavi edilmeleridir.

 Erken tanı için güvenli uygun yöntemlerin geliştirilmesi

 Aşıların geliştirilmesi

 Akılcı ilaç kullanımı

 Uygun teknoloji kullanımı

 Kanıta dayalı uygulamalar

 Tedavi hakkı

 Hastane tedavisi

Kanser ve Tarama

 Tarama ikincil korumanın önemli bir bileşenidir.

 Hastalığın durdurulması, gerilemesi, mortalitenin azaltılması için yapılır.

 Hiç bir yakınması olmayan sağlıklı

bireylerde tarama yapılarak kanserin erken evrede yakalanması amaçlanır.

 Hastalık daha etkin tedavi edilebilir.

Hangi Kanserler Taranmalıdır?

 İnsidans ve mortalitesi yüksek,

 Uygun; kolay uygulanabilir tarama testleri olan,

 Kuşkulanıldığında doğru tanınabilmesi için tanı standartları olan,

 Tedavi edilebilen,

 Taranması toplum sağlığı için yararlı

olan.

Üçüncül Korunma / Rehabilitasyon

 Hastalığın klinik bulgu ve belirtilerinin ortaya çıkışından sonra, hastaların en iyi şekilde

tedavisi, sekelli hastaların rehabilite edilmesi gibi hizmetleri kapsar.

 Hastaların, hastalığın kötü sonuçlarından korunmasını amaçlar.

 Kanser tanısından sonra morbidite ve mortalitenin azaltılması

 İkinci birincil kanserlerin erken tanısı için izleme

Sağlığın Geliştirilmesi Hizmeti

 Toplumun genel sağlık düzeyinin

iyileştirilmesini hızlandırıcı hizmetlerdir.

 Koruyucu ve tedavi edici hizmetlerin yanı sıra, halkın sağlık eğitimi, toplum kalkınması, sosyal, ekonomik ve çevre koşullarının iyileştirilmesi çalışmalarını da kapsar.

 Sosyo Ekolojik Model (SEM)

Akciğer Kanseri Risk Etmenleri

 Tütün ve ürünleri tüketimi: Akciğer kanserinin en önemli risk etmenidir (%80).

 Pasif içicilik: Sigarayı içmeyen ancak çevresinde içilen kişilerin riski.

 Asbest, radon maruziyeti, geçirilmiş tüberküloz risk etmenlerindendir.

Meme Kanseri Risk Etmenleri

Değiştirilemeyen

 Yaşın ilerlemesi

 İlk adetin 12 yaştan önce başlaması

 55 yaşından sonra menopoza girilmesi

 Ailede meme kanseri öyküsü (anne, kızı, kız kardeş)

 Birinci derece akrabada yumurtalık, rahim, kolon kanseri olması

 Diğer memede meme kanseri öyküsü

 Genetik yatkınlık

 Memede iyi huylu kitlelerin olması

 Irk

Değiştirilebilir

 Fazla kilolu olma ve

hareketsiz yaşam biçimi

 Hiç doğum yapmama

 İlk doğumunu 30 yaşından sonra yapma

 5 yıldan fazla hormon haplarının kullanılması

 Emzirmeme

 Tütün tüketimi

 Alkol kullanma

Kolon Kanseri Risk Etmenleri

Değiştirilemeyen

 50 yaş ve üstünde olmak,

 Ailede kolon kanseri bulunması,

 Ailesel adenomatöz polipoz (FAP) ve kalıtsal polipoz kolorektal kanserdir (Lynch sendromu) varlığı,

 Kişinin daha önce kolon, meme, yumurtalık ya da rahim kanseri geçirmiş olması,

 Kolonda poliplerin varlığı,

 Ülseratif kolit ya da Crohn hastalığı gibi kronik iltihabi bir barsak hastalığının

bulunması,

 Irk ya da etnik köken

Değiştirilebilir

 Beslenme alışkanlıkları:

Kırmızı et ve işlenmiş et bakımından zengin bir

beslenme şekli, kolorektal kanser riskini artırır.

 Sebze, meyve ve kepekli tahıllar bakımından fakir beslenme şekilleri

kolorektal kanser riski ile bağlantılıdır.

 Fizik aktivite azlığı

 Obesite, kilo fazlalığı

 Tütün tüketimi

 Alkol kullanımı

Paolo Vineis, Christopher P Wild Global Cancer Patterns: Causes and Prevention Lancet 2014; 383: 549–57

Serviks Kanseri Risk Etmenleri

 HPV (İnsan Papilloma Virüs)

 Cinsel öykü; Cinsel yaşama erken başlayan ve çok partner değiştiren kadınlarda serviks kanseri riski artmaktadır.

 7 veya daha fazla gebelik öyküsü

 Doğum kontrol haplarının 5 yıldan uzun süre kullanımı

 Tütün tüketimi

Deri Kanserinde Risk Etmeni

Melanom

Melanom Dışı (Skuamoz ve bazal hücreli)

 UV ışınlarına aşırı maruz kalma (güneş ya da solaryum gibi yapay kaynaklardan)

 Deri kanserlerinin %50-90’ı aşırı dozda UV ışınlarına maruz kalınması sonucu oluşur.

Mesane Kanseri Risk Etmenleri

 Tütün kullanımı

 Aromatik aminlere mesleki maruziyet

 Şistozoma haemotobium enfeksiyonu

Tiroid Kanseri Risk Etmenleri

 İyonlaştıran radyasyon

 Benign tiroid hastalıkları öyküsü

 İyot eksikliği

Endometrium Kanseri Risk Etmenleri

 Şişmanlık, insülin direnci,

 Hipertansiyon,

 Diyabet,

 Progesteronla birlikte verilmeyen östrojen hormonu kullanımı,

 Tamoksifen kullanımı,

 Geç yaşta menopoza girme,

 Hiç doğum yapmama.

 Tütün ve ürünleri kullanılmamalı; Sigaraya başlamamalı, içiliyorsa da bırakılmalı,

bırakılamıyorsa da sigara içmeyenlerin yanında içilmemeli.

 Alkol tüketilmemeli; Alkol kullanılıyorsa

tüketim erkekler için günde iki, kadınlar için günde bir kadeh civarında tutulmalı.

Primordiyal ve Birincil Korunma

Boyle P ve ark. European Code Against Cancer and scientific justification: third version (2003), Annals of Oncology 14: 973–1005, 2003, Dünya Kanser Raporu 2008.

 Günlük 3 ana, 2 ara öğünü, 3 saat aralıklarla tüketmeli,

 Günde 5 ya da daha fazla porsiyon sebze ve meyve tüketilmeli,

 Aşırı enerji kaynağı olan besin alımından kaçınılmalı,

 Hazır, işlenmiş gıdalar tüketilmemeli,

 Tuzlanmış, salamura edilmiş,

tütsülenmiş, kömür ateşinde pişirilmiş, kızartılmış gıdalardan kaçınılmalı,

 Kanserden korunmak için “ek

maddeler” kullanılmamalı.

 Günde en az 30 dk fiziksel aktivite yapılmalı.

 Okul çağındaki çocuklar ve gençler en az 60 dakika günlük fiziksel aktivitede bulunmalı,

 Fazla kilolu olanlar normal kilolarına

inmeli, normal kilolular yaşam boyu

kilolarını korumalı.

 Güneş ışığından güneş koruma faktörlü ürünler ve koruyucu giysiler ile

korunmalı,

 Gereksiz radyolojik tetkikten kaçınmalı,

 Gereksiz ilaç kullanımından kaçınmalı,

 Sağlıklı işyeri ortamı sağlanmalı,

 Aşılanmalı (Hepatit B, HBV).

Meme Kanseri İkincil Korunma

 Kendi kendine meme muayenesi:20 yaşından sonra her kadın adetin ilk günü itibarıyla 7-10 günler arasında bir

gün, adet kanaması görmüyor ise her ayın belli bir günü her ay.

 Klinik meme muayenesi: 20 yaşından başlayarak her kadında 2-3 yılda bir, 40 yaşından sonra yılda bir kez.

 Mamografi: Ülkemizde kadınlarda 40 yaşında başlayacak ve 69 yaşında bitecek olan toplum tabanlı tarama programı vardır.

40 yaştan başlayarak 2 yılda bir mamografi çekimi önerilir.

Annesi, kız kardeşi, kızında meme kanseri olanlar 40 yaştan önce mamografi yaptırmalıdır.

 CDC National Breast and Cervical Cancer Early Detection Program (NBCCEDP)

Kolon Kanseri İkincil Korunma

 Ülkemizde tüm erkek ve kadınlarda 50 yaşında başlayan ve 70 yaşında biten toplum tabanlı tarama programı vardır. Gaitada gizli kan testi her iki yılda bir, kolonoskopi ise her 10 yılda bir tekrarlanır.

 Toplum, tarama testlerinin erken teşhise olanak sağladığı, morbidite ve mortalite oranlarını düşürdüğü konusunda

bilgilendirilmelidir.

İkincil Korunma:

Colorectal Cancer Control Program

 Amaç:Amerika’da 50 yaş ve üzeri

erkek ve kadınlarda tarama oranını 5 yıl içinde %64’ten %80’e yükseltmek

CDC http://www.cdc.gov/cancer/crccp/index.htm

Üçüncül Korunma

Kolon kanseri olgular arasında sigara içenler ile ve obez olanlarda ölüm

riskinin arttığı saptanmıştır.

Colleen Pelser ve ark. Prediagnostic Lifestyle Factors and Survival After Colon and Rectal Cancer Diagnosis in the National Institutes of Health (NIH)-AARP Diet and Health Study, Cancer Month 00, 2014

Serviks Kanseri İkincil Korunma

 Ülkemizde 30 yaşında başlayan ve 65 yaşında biten tarama programı vardır.

 HPV ya da Pap-smear testi her beş yılda bir tekrarlanır.

 Son iki HPV ya da Pap-smear testi negatif olan 65 yaşındaki kadınlarda tarama kesilir.

Akciğer Kanseri İkincil Korunma

Seçilmiş grupta tarama önerisi:

 55- 80 yaş arası

 30 paket yıldan fazla içen

 15 yıldan fazla sigara öyküsü olanlar

 Yıllık düşük doz bilgisayarlı tomografi öneriliyor.

2013 ACCP Guidline on Screening for Lung Cancer, U.S. Preventive Services Task Force, CDC

Eğitim Çok Önemli

Yaşam tarzına ilişkin risk etmenleri eğitim düzeyi ile negatif koreledir.

Kanser konusunda farkındalık ve bilgi düzeyinin artırılması önemlidir.

Halk eğitimi: Sigara ve diğer kanserojenlerin zararlı etkileri, taramanın ve erken tanının önemi,

Sağlık çalışanı hizmetiçi sürekli eğitimi

Murat Gültekin, Nejat Ozgul, Emire Olcayto, Murat Tuncer Kanser ve Kanser Risk Faktörleri Hakkında Türk Halkı’ın Bilgi Düzeyinin Ölçülmesi Araştırması J Turk Soc Obstet Gynecol. 2011; 8(1): 57-61, Isobel Barry, Education, Education, Education Nat Rev Cancer Volume 8,2008.

“Farkında mısınız? Kanser Geliyorum Der.”

“Alışkanlıklarımız ve Kanser”

“Birinci Basamak Hekimlerine Yönelik Kurs”

Dokuz Eylül Üniversitesi Onkoloji Enstitüsü

Eğitimlerimiz

Öneriler

 Genetik danışmanlık: Bireysel risk hesaplamaları modelleri*

 Araştırmalar:

 Deneysel araştırmalar: Sağlıklı yaşam biçimleri

 Moleküler karsinogenezis

 Biyomarker

 Toplum taramaları: Genetik risk etmenleri

*John Crowley, Antje Hoering, Handbook of Statistics in Clinical Oncology, Third Edition, 2012

Kanser Önlenebilir

 Bireysel

 Toplumsal

 Politik

 Ulusal Kanser Programı

 Yasal düzenlemeler (Sigara, obezite)

 Yerel yönetimler

 Sivil Toplum Kuruluşları

Kanser Önlenebilir

Sosyoekolojik Model

Dikkatiniz için teşekkür ederim.