V. ULUSLARARASI V AN GÖLÜ HAVZASI SEMPOZYUMU
09-13 HAZİRAN 2009-VAN
THE FIFTH INTERNATIONAL SYMPOSIUM
OF V AN LAKE REGION
09-13 JUNE 2009-VAN
EDiTÖR-EDITED BY
Prof. Dr. OKTAY BELLi
THE CONTRIB U TIONS OF ~
MUVAFFAKUDDİN AL-GEVAŞ İ TO EXEG ESIS WITHIN THE CONTEXT OF
SCHOLARS FROM GEV AŞ
ABSTRACT A bdullah Emin ÇİMEN*
H
istoric~works such as
İzdişirMosque, Cemle (Halime) Harun Kümbeti and Seldjukion Graveyard
being preserved up to our modern times show that Gevaş town within Van district has been one of the importanr centers for scholarship and education.b. Abdıillah al-Gevaşi, Abdurrahman al-Gavaşi and Ebu'I-Abbas Muvaffakuddin al-Gevaşi
(590/1 193-680/1281) are good casesin point. Muvaffakuddin al-Gevaşi can be said to be the most prominent according to our condition having lived in Hegria VII. (XIII. A.D.) ina period of tuı::moil..
He most probably had an influence on such important scholars of exegesis as Celaleddin al-Suyuti and Celaleddin al-Mahalli especially with his works named "Tebsıratü'l-Mütezekkir ve Tezkiretü'l-Mütebassır"
and "Telh!su Tebsırati'l-Mütezekkir ~e Tezkireti'l-Mütebassır" in Tafseer field. The essential aspect of these two Quranic interpretations is their being in tune with reason (dirayah). He also touched on narrations (rivayah) about Quranic verses.
Zeheb! (748/1374), Zerkeşi (794/1392), Flruzabad! (81 7/1415), İbn Hacer (852/1448), Ebu's-Su'üd Efendi (982/1574), Uşmünl (XI. century/XVII. century), Şevkaru (1250/1834), Aıüs! (1270/1853) and
Zerkanı (1948 A.D.) were very much influenced by his ideas and methodologies.
KeyWords:
Gevaş al-Gevaşi's Interpretation of Quran, Tebsıra, Telhis.
*Associate Prof. Abdullah Emin ÇİMEN. Yüzüncü Yıl University, Faculry ofTheology, Van-TURKEY,
e-mail: eınincimen@yahoo.com .. .-·
...
- ·
.~.
GEV AŞLI ALİMLER BAGLAMINDA MUV AFF AKU'D-DİN el-GEV AŞİ'NİN
TEFSİR İLMİNE KATKILARI
GİRİŞ
V
an ilinin 38 km. kadar güney-barısındave Arcos Dağları'nın Vangölü tarafında
yer alan Gevaş ilçesi, önemli bilim
adamları yeriştirmiş bir yerleşim birimi olarak tarihteki yerini almıştır. Ortaçağ kaynaklarında
Ocsan, ya da Vascan (Vescan, Vaskan) adıyla anılmış
ve V asal Ermeni krallığı Vaspurakan'ın merkezliğini yapmıştır. Gercüş olarak da anılmış olan Gevaş,
çok önceleri Urartular'ın daha sonraları
BizansWar'ın, Araplar'ın ve Iranlılar'ın eline geçmiş, son olarak da Selçuklu ve Osmanlı.hak.imiyeri altında "şehr-i buzurk : büyük şehir" olarak isimlendirilmiş bir merkez olmuştur. İlçede. halen ayakta kalan İzdişir Camii ve Medresesi Külliyesi, Cemle (Halime) Hatwı Kümbeti, Selçuklu
Mezarlığı gibi birçok tarihi eser, Gevaş'ın tarihte önemli ilmi ve siyasi bir merkez olduğunun önemli birer kanıtıdır. 1 Tebliğimizde, öncelikle tespit edebildiğimiz Gevaş asıllı bazı alimierin hayacl~ına isim boyuturıda temas edecek, daha sonra da belki de Gevaş asıllı en önemli alim olan Ebu'i-Abbas Muvaffaku' d-D1n el-Gevaş1 (590/1193-
680/128l)'nin hayatını, eserlerini ve tefsir metodunu daha ayrımılı bir şekilde inceleme konusu
yapaçağız. Çalışmamızda, orra büyüklükte tefsirlerin
r!' ..
Abdullah Emin ÇİMEN*
en önemlilerinden biri olarak kabul edilen Geviş1'nin tefsirinde2 takip ettiği metodu; hem rivayet, hem dirayet, hem de 'Ulfunu'l-Kur'an
bağlamında ele almaya çalışacak, ortaya koyduğu
yeni fik.irlerle Tefsir ilmine olan katkılarını tespit etmeye çalışacağız. Bu şekilde onun, kendisinden sonraki Tefsir geleneğini ve isıarnı ilimleri ne denli
etkilemiş olduğunu kaynaklarıyla ortaya koymuş olacağız.
I. Geva.şlı Bazı Alimler
Gevaş'ın Müslümanların eline geçmesinden sonra Gevaş önemli ilim
merkezlerinden biri olmuştur. Bu süreçte Gevaş,
ünleri kendi coğrafyasını aşan Muhammed b.
Abdullah el-Gevaşf, Abdurrahman el-Geviş14 ve Ebu'i-Abbas Muvaffaku'd-Dtn el-Geviş1 gibi alirolerin yetiştiği bir merkez olmuştur.
Babasının mesleğinin Tunus yerellehçesinde
fınncı anlamına gelen Kevaşı lakabıyla anılan bir
başka alim daha vardır ki, o da Ebu'i-Felah Salih b. Hüseyin el-Kevaşı (ö.l218/1803)'dir5. Tunus'da
doğup ölen bu zat ın Van •ın Gevaş ilçesi ve müellifirniz Muvaffaku'd-D1n el-Gevaşı ile bir
alakası yoktur.
*Doç. Dr. Abdullah Emin ÇİMEN, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, İlahiyar Fakültesi, Van-TÜRKİYE, e-posta: emincimeo@yahoo.com_
Abdrtllah Emin ÇİMEN
II. Muaffak.u'd-Din el-Gevaşi'nin Hayatı ve Eserleri
A. Hayatı
Asıl adı Muvaffaku'd-Din Ebu'I-Abbas Ahmed b. Yusufb. Hasan b. Rafı' b. Hüseyin b. Süveydan
eş-Şeybant eş-Şafii el-Mevsüı el-Gevaşidir. Daha çok Muvaffaku'd-Din el-Gevaş1 ya da Ahmed el- Gevaş1 ~larak tanınır. Gevaşı olarak meşhur olması,
doğduğu yere nispetledir. 590/1194 yılında bu günkü Van ilinin Gevaş ilçesinde doğmuştur. O dönemde Gevaş, "Gevaşe-Gevaşı Kalesi" adıyla
isimlendirilmekce ve Musul eyaleeine bağlı küçük bir merkez olarak bilinmektedir. Bir asra yakın (doksan yıl) uzun bir ömür sürmüş olan Gevaşı,
yetmiş yaşında gözlerini kaybetmiş, hayatının
büyük bir bölümünü doğmuş olduğu Musul eyaleri çevresinde geçirmiş ve yine orada 680/1281 yılında
vefat
etmiştir.
6 Arapçada "g" harfininbulun.rnayışı
sebebiyle bu harf "k" harfiyle yazıldığından,müellifimizin adı Arapça kaynaklardaJ<:evaşı olarak yer almaktadır.
Gevaşl'nin hayatı, bir taraftan Haçlıların, diğer · taraftan da Moğolların İslam dünyasına saldırdığı
ve.özellikle Moğolların 1258 yılında Bağdat' ı iseila ederek İslam kültürüne ait yüzlerce yıllık birikimi
yakıp yok ermesiyle oluşan iscikrarsız ve çalkantılı
bir dönemde geçmişcir.7
Dönemin devlee erkanının ziyaretine geldiği, ancak keı;ı.disinin onlara pek iltifat etmediği ve hediyelerini geri çevirdiği Gevaşı, daha çok yazdığı Tebsıra ve Telhls adlı kitaplarıyla şöhrete kavuşmuş
ve devrine damgasını vurmuştur.8
Gevaşı, kelam ve usUl-u fıkıhta uzman Seyfetcin el-.Amidl (ö. 631/1233), yine fıkıhta uzman 'İzz b.
Abdüsselam (ö. 660/1262), hadisee uzman İmam Nevevi (ö. 676/1277), biyografi ve İslam tarihi
alanında uzman İbnü'l-Eslr (ö. 63011233), müfessir Ebu Abdullah el-Kurcub1 (ö. 671/1273) ve Kadı el-Beyzavl (ö. 685/1286) gibi alimietle aynı
dönemde yaşamışrır.9
İlk tahsil hayatına babasından Kur'an dersleri
V. Uluslararası Van Götii Havzası Sempozymnrt The Fifth International Symposittm ofVan Lake Region
alarak başlamış, daha sonra Ebu1l-Hasan Ali b. ;Eb!
Bekr b. Ravzebe (ö. 633/1235)'den hadis, Şam'da
bulunan Ali b. Muhammed es-Sehavl (ö.
643/1245)'den tefsir, kıraac, hadis ve muhtelif ilimlerde dersler almıştır. Yetişmesinde en çok
emeği olan hacası Sehavldir. Nicekim Sehav1,
yaşadığı dönemde Şam'ın "Şeyhu'l-Kurrası" olarak
meşhur olmuştu. Gevaşı, bir ara Mescid-i Aksa'yı
da ziyaret etme fırsatı bulmuşcur.10
Talebderi arasında İbn Müşeyya' lakabıyla meşhur Takiyyuddln Ebu Bekr b. Ömer el- Mikassat1 (ö. 713/1313) yer almaktadır ki, kendisinden özellikle kıraat ve cefsir ilmi alanında
faydalanmıştır. 11 Bir diğer talebesi İbn HarO.f diye
meşhur Şemsudd!n Ebu Abdullah b. el-Verrak Muhammed b. Ali (ö. i27 /1328)'dir.12 Ebu Haşim Muhammed b. Muhammed el-Bağdad! (ö.
746/1345) ve Salih b. Abduli3.h e-Kı1fl' (ö.
727/1327) de talebderi arasında yer alrnaktadır.13
B.
Eserleri:Tefsir, kıraat, hadis, Arap dili ve Şafii fıklu alanında mütehassıs olan Gevaşi'nin bazı eserlerine
kısaca temas etmemiz uygun olacaktır.
Tefsirle ilgili üç eserinin olduğu ancak bunlardan günümüze ikisinin incikal ettiği anlaşılmaktadır.14 Büyük olan tefsirinin adı, "Tebsıratü'l-Mütezekkir
ve Tezkiretü'l-Mütebassır"dır. Bu eseri özetleyecek, tek cilthalinde küçük hacimli "Telhlsu Tebsırati'l
Mütezekkir ve Tezkireci'l-Mütebassır (et-Telhls fi't-Tefs!r)" isimli tefsirini kaleme almıştır. Sadece isminden söz edilen tefsirinin adı ise "Keşfu'l
Hakaik fi't-Tefstr"dir ki, "Tefsiru'l-Gevaşı" (Gevaşı
Tefsiri) olarak da anılmaktadır.15
UlUınu'l-Kur'an ve Kıraat ile ilgili Ôlarak
"Müteşabihu'l-Kur'an"16, · "el-Metali' fi'l-Mebadi
· ve'l-Mekati' fi Muhtasari Kit~bi'l-VukU.fl'17 "el- . Mevakıf fi'l-Kıraat"18 ve "A'dadu Ahzabi'l-Kur'an"19
adlı eserlerinin var olduğundan kaynaklarda söz edilse de bunlara henüz U13.şılamamıştır.
Hadisle ilgili olarak "Hadlsu'l-Erba'lrı" adındaki
/ '
V. Ulttslararası Van Gô/.ii Havzası Sempozyumıt
The Fifth International Symposittm ofVan L'ake Region
eseri, Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, nr.3687 /5, 94b-102a'da kayıtlıdır.20 Nahivle ilgili 11et-Tebsire fi'n-Nahv1121 adında bir eserinin yanı sıra farklı konulardan bahseden 11el-Mevillt fi'l-Kur1an11 ve
11Ravzaru'n-Nazır ve Cennetü'l-Münazır11 isimli ı
.
d 22eser en var ır.
III. Muaffaku'd-Din el-Gevaşi'nin Tefsir İlınine Katkıları ve Kendinden Sonraki Döneme Olan Etkisi
A. Tefsir Metodu ve Tefsir İlınine
Katkıları
Hem teorik (Ulfunu'l-Kur'an) hem de pratik (Tefs!r) alanlarda yazdığı eserlerle Tefsir bilim
dalında çok büyük bir şöhrete sahip olan Celaleddin es-Suyfrt! (ö. 911/1505)'nin ve de Celaleddin el- Mahalll (ö. 864/145 9)' t?ln faydalandıkları en önemli kaynaklardan birinin Gevaş!nin tefsiri olduğunu
söylemeleri, müellifımizin, alanında ne derece önemli bir şöhrete sahip olduğunu ortaya koyması bakımından anlamlıdır. Nitekim bazılarınca eri yaygıri23 ve en kısa tam tefsir olarak kabul edilen Celaleya Tefsiri'nin her iki yazarınm, bu eseri kaleme alırken faydalandıkları en önemli kayaağın Gevaşt'nin 11Telh1su Tebsırati'l-Mütezekkir ve
Tezkireti'l-Mütebassır11 isimli tefsiri olduğu bizzat Suyfrt! (ö. 91 111505) tarafından vurgulanmış bir h usustur. 24
Bazı eserlerinin günümüze ulaşmamış olması, bunların Moğollar tarafından yakılmış ve yok edilmiş olma ihtimalini akla getirmektedir. 25 Onun elimizde var olan iki tefsirinden biri olan Telrus'in günümüze kadar ulaşmasının belki de önemli nedenlerinden biri, müellifın eserin birer
nüshasını Mekke, Medine ve Kudüs'e göndermiş
olması26 olabilir.
Burada kısaca Gevaşt'nin iki tefsiri üzerinde bazı tahlillerde bulunacağız. İlk olarak
ince~_eyeceğimiz tefsiri 11Tebsıratü'l-Mütezekkirve
. ..
T ezkiretü'l-Mütebassır11dır.
Orta hacimdeki önemli tefsirlerden biri olarak
Abdrtllah Emin ÇİMEN
kabul Gevilşt'nin bu refsiri,27 ağırlıklı olarak dirayet tefsiri niteliği taşımaktadır. Ancak rivayet tefsiri yönüyle de zengin malzerneye sahiptir. Bu açıdan kıssalar ve tarihi olaylara bazen uzun uzadıya yer
vermiştir. Lügat ve nahiv yönüyle çok zengin bir özellik arz eden bu tefsirde, Arap dili açısından . kelimelerin iştikaklarına ve cümleleri n i ı rablarına
yer verilmiş, kıraat farklılıklarına ise kıraat
imamlarının isimleriyle birlikte temas edilmiştir.28 Mücmel ve müphem konularda ayetlerin başka
ayetlerle tefsiri,29 hadisiere 11fi'l-had1s11 11ruviye enne1n-nebiyye sallallahu aleyhi ve sellem11, 11kale sallallahu aleyhi ve seÜem11 gibi ifadeferle yer verilmesi,30 Ulfunu'l-Kuran konularına (Mekkl- Medelli ayırımının ayrım:ıları31 ve Emsalu'l- Kur'an32 gibi) girilmesi, fıkh! hükümlere temas
d 'lm •33 k lA A al d V • •tm •34
e ı esı , e arnı tartışm ara egını esı , şiirle iseişbadda bulunulması35, bazı ayetlerin tasavvufi yönden değerlendirmeye tabi rutulması3~,
Esbab-ı Nuzill. rivayerlerine 11fe nezeler11, 11fe enzelellahu11, 11nezeler hazibi 1l-ayeh11 gibi tabirlerle atıfta bulunulması37, Tebsıra'da takip edilen en belirgin refsir metotları olarak ortaya
çıkmaktadır. 38
Tebsıra1nın yazılması esnasında müellifımizin faydalandığı en önemli iki temel kaynak, Zemahşert
(ö. 538/1144)'nin el-Keşşaflı ve el-Bağav! (ö.
5 16/1122)1nin Me'alimu'r-Tenzll'i olmuştur.
Bunların yanı sıra Taberl(ö. 310/922)1den39 de nakillerde bulunduğu anlaşılmaktadır.
İkinci olarak ele alacağımız tefsiri ise 11Telh1su
Tebsırati'l-Mütezekkir ve Tezkireti'l-Mütebassır
(et-Telhls f'i Tefs1ri'l-Kur'ani'l-Ker1m)11 adını taşımaktadır. Adından da anlaşılacağı üzere bu eser, müellifın ilk olarak kaleme aldığı Tebsıratü'l
Müt~zekkir'in daha sonra yine müellif tarafından yapılan özeti niteliğindedir.
Dirayet tefsiri özellikleri taşıyan Telhis 40, yer yer rivayet tefsirine ait bilgiler de içerir. Dirayet tefsiri açısından Zemahşer! (ö. 538/1144)'nin el-
Keşşaflından, rivayet tefsiri açısı\ldan ise el-Bağavi
Abdıd/ah Emin ÇİMEN
(ö. 516/1122)'nin Me'alimu'c-TenziPinden hayli
erkilenmiş gözükmektedir.
Telhis'in tefsir ilmi açısından en önemli özelliği,
Arap dili, i'rab ve belağar inceliklerinin yanı sıra
kıraat farklılıklarına yer vermiş olmasıdır.41 Sahih
kıraatlara "el-kıraatü11 lafzıyla, şaz kıraatlara ise
"kurie" lafzıyla temas ecmişcir.42 Ayetlerdeki vakıfları "cam" "hasen" ve "kafi" şeklinde üçlü bir rasnife tabi tutarak konuyla ilgili özellikle Ebu Hacim es-Siciscaru (ö. 250/854)'nin görüşlerine yer
. . 43
vermıştır.
Eserde ayetlerin inişiyle ilgili olarak esbab-ı
nuzwe özel bir Ö,nem atfedilmiş ve bu bilgilere,
"nezele", "fe nezele11 ve "ve nezele" ifadeleriyle yer verilmişcir.44 Müellifin bu konudaki rivayetlerde Ebu Hasan Ali b. Ahmed el-Vahidi (ö.
468/1076)'nin Esbabu'n-Nuzw adlı eserini tercih
•v • 1 1 ak d 45
etcıgı an aşı m ta ır.
İsrailiy'fat konusunda müellifımizin müresahil
olduğunu
görmekteyiz.46 Hadislerin genelde~
Kütüb-ü Sine'den seçildiği ve ravi zincirine temas ermeden "kale sallallahu aleyhi ve sellem11, "fi'l- hadis", 11ani'n-Nebiyyi sallallahu aleyhi ve sellem"
ve "anhu sallallahu aleyhi ve sellem" ifadeleriyle
nakledildiği görülmektedir.
Müellifimiz bu eserinde Sahabe'den en çok Abdullah b. Abbas (ö. 68/687), Abdullah b. Mesud (ö. 32/652), Übey b. Ka' b (ö. 19/640), Ebu Hureyre (ö. 58/6~8)'den nalcillerde bulunmuştur. Mücahid b. Cebr (ö. 100/718), Hasan el-Basri (ö. 110/728), Vehb b. Münebbih (ö. 110/728) ve Karade b.
Di'.ame (ö. 117/735) gibi Tabiin alimlerinin yanı sıra Halil b. Ahmed (ö. 170/786), Sibeveyhi (ö.
180/796), Ferra (ö. 207/823), Ahfeş (ö. 215/830) ve Zeccac (ö. 311/923) gibi Arap dilcisinden, Ebu Hallife (ö. 150/767) ve Şafii (ö. 204/819) gibi mezhep imamlanndan, özel ilgi alanını oluşturan kıraat ilmiyle ilgili olarak da Ebu Hacim es-Sicistaru (ö. 250/854)'den nakillerde bulunmuştur.47
V. Uluslararası Van Gô'lii Havzası Sempozyıtmıt
The Fifth International Symposimn ofVan Lake Region
B. Kendinden Sonraki OOneme Olan Erkisi
Yaşadığı dönemin özel şartlan nedeniyle eserlerinin büyük bir kısrru sonraki nesle ulaşmarruş
olan Gev3.şi'yi sadece iki tefsiri bağlamında değerlendirdiğimizde bile, kendisinden sonraki dönemi hayli etkilemiş olduğu görülür. Nicekim
aşağıda bazılarının isimlerini sunacağımız cefsir, ulG.mu'l-Kur'an, kıraat, hadis, Arap dili, tarih vb.
farklı ilim dallarındaki dönemin ilim adamları,
eserlerinde Gev3.şi'nin kitaplarından bolca nalciller yaparak, onun kendileri üzerindeki erkilerini açıkça
ortaya koymuşlardır.
Başta Celaleddin el-Mahalli (ö. 864/1459)48 ve Celaleddin es-SuyG.ci (ö 911/1505) 49 olmak üzere Bedreddin ez-Zerkeşi (ö. 794/1392)50, Ebu's-Su'ud Efendi (ö. 982/15 7 4)51, Muhammed b. Ali eş
Şevkaru (ö. 1250/1834)52, Ebü.'l-Fadl Mahmud el- Alusi (ö. 1270/1853)53, Muhammed Abdülazim ez-Zerkaru (ö. 1948 m.)54 gibi Tefsir ve 'UlG.mu'l- Kur'an; Ahmed b. Muhammed el-Uşmfull (Xl.
/XVII )55 .b. kı A 56 I. b H
<··
asır . asır gı ı raat ; n acer o.
852/1448)57 ve Ebu'c-Tib Muhammed b. Ahmed el-Mekkl (ö. 832/1428)58 gibi hadis; Şemsuddin Muhammed b. Ahmed Zehebi (ö. 748/1374)59gibi tarihçi, Muhammed b. Yakub el-Firuzabadi (ö.
817/1415)60 gibi dilci, yazdıklarıkitaplarda
Gevaşr den alıntı yaprruş ve onun eserlerini referans olarak kullanmıştır.
SONUÇ
Van'ın Gevaş ilçesinin, Selçuklu ve Osmanlı
hakimiyeti döneminden günümüze intikal eden İzdişir Camii ve Medresesi Külliyesi, Cemle (Halime) Harun Kümbeci ve Selçuklu.Mezarlığı
gibi tarihi eserleriyle, bir'di;i~ernin önemli ilim ve irfan merkezlerinden biri olduğu anlaşılmaktadır.
Gevaş'ta Muhammed b. Abdullah el-Gev3.şi,
Abdurrahman el-Gevaşi ve Ebu'I-Abbas
MuvaffakU'd-Din el-Gev3.şi gibi alimler yetişmiştir.
Hicri VII. (rniladi XIII.) asrın çalkantılı
~·
V. Ul~tslararasz Van Gôlii Havzası Sempozyrmirt The Fifth International Symposimn o/Van Lake Region
atmosferinde yaşamış olan Ebu'i-Abbas
Muvaffaku'd-D!n el-Gev3.ş1 (590/1 193-680/ı28ı),
kaoaatimizce bu alirolerin eo meşhurudur.
Tebsıra ve Telrus isimli eserleriyle cefsir bilim
dalında meşhur olan Muvaffaku'd-Din el-Gev3.ş1,
özellikle Telhls ile, cefsir ilmi geleneğinde çok önemli yeri olan Celaleddin es-Suyfrô (ö. 9ı ı/1505)
ve Celaleddin el-Mahalli (ö. 864/1459)1yi büyük oranda erkilemiş bir alimdir. Gev3.ş11nin her iki tefsiri, ağırlıklı olarak dirayet _tefsiri olmakla birlikte
DiPNOTLAR
1. Tarban, Taner-Sevin, Veli-Aşan, M. Beşir, •rvan-
Gevaş Tarihi Türk Mezarlığı Kurtarma Kazısı, Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları-ı98811,
VII. Araştırma Sonuçları Toplancısı (ı8-23
Mayıs 1989), Kültür Bakanlığı Ariıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara, ı990, s.
ı9-23; Akıllı, Hüseyin, 11Gevaş Tarihi-Türk
Mezarlığı1nda Yok Olma Durumunda Olan Bir
Mezarın Onarım111, VIII. Araştırma Sonuçları Toplancısı (28 Mayıs-ı Haziran ı990), Kültür
Bakanlığı Arudar ve M üzeler Genel Müdürlüğü,
Ankara, 199ı, s. 323; Başgelen, Nezih, Birgi'den
Gevaş•a Anadolu Gezi Notları, 1\rkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2006, s. ı69-1 73;
AnaBritannica Genel Kültür Aosiklopedisi, Ana Yayıncillk, İstanbul, 1994, XITI, 265-266.
2. Kannevcl, Sıdık b. Hasan, Ebcedu'l-UlG.m, (tab.
Abdülcebbar Zekkar), Daru'l-Kütübi'l-'İlmiyye,
Beyrut, ı978, II, 186; Cezaid, Tahir, Tevc!hu'n- Nazar ila UsG.li1l-Eser, (rab. Abdülfettab Ebu Gudde), Mektebetü'l-Matbu'at el-İslamiyye, Halep, 1995, s. 85.
3. Zehebl, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed, Mu'cemu'l-Muhaddis!n, (tab. Muhammed el- Hab!b el-Heyle), Mekcebetü1s-Sıddlk, Taif,
ı408, s. ı86.
4. Saf~d!, Selahaddin Halil b. Aybeg, Kicabu1l- Vafi bi1l-Vefeyat, ts., s. 244, 1126.
5. Kehhale, Ömer Rıza, Mu'cemu'l-Müellilln,
Abdrtllah Enzin ÇİMEN
yer yer rivayet tefsirlerinde yer alan bazı temel karakteristik özelliklerle de bezenmiştir.
İslami ilimlerde meşhur Zeheb! (ö. 748/1374),
Zerkeş1 (ö. 794/ı392), Ftruzabad! (ö. 8ı 7/ı415), İbn Hacer (ö. 852/ı448), Ebu1s-Su1ud Efendi (ö.
982/ı574), Uşmuru (Xl. asır/XVII. asır), Şevkanı
(ö. 1250/ı834), A.ıus1 (ö. ı270/1853) ve Zerkanı (ö. 1948 m.) gibi birçok alim de, Geviş11nin fikir ve yorumlarını eserlerine alarak bunların günümüze incikal etmesinde etkili olmuştur.
İhyau't-Türasi'l-'Arab1, Beyruc, es., V, 6.
6. Hamev!, YakG.c, Mu'cemu'l-Büldan, Daru'l- Fikr, Beyruc, es., IV, 486; Kayseraru, Muhammed
b. Tabir, Tezkirecu'l-Huffaz, (tah. Harndi Abdülmecid İsmail), Daru•s-Sam111, Riyad, 1415,
IV, 1465; Zehebl, Ebu Abdullah Muhammed · b. Ahmed, Ma'rifecü'l-Kurrru'l-Kibar 'ala'c- Tabakati ve'l-A'sar, (tah. Beşşit 'Avad Ma'rG.f,
Şuayb el-Arnavud, Salih Mehdi Abbas), Müessesecü1r-Risale, Beyrut, ı404, II, 685-686;
DavG.d!, Şemseddin Muhammed b. Ali,
Tabakacü'l-Müfessir!n, Daru11-Kücübi11-'İlmiyye, Beyrut, I, ıoo; Nüveybid, Adil, Mu1cemu11- Müfessir1n, Müessesecü Nüvehhid, Beyrut, ts., I, 83-84; Kehhale, Mu'cemu'l-Müellilln, II, 209; Çeleb1, Katib, Keşfih-ZunG.n •an Esmru•ı
Kütübi ve1l-Fuoun, MaarifMacbaası, İstanbul, 194ı, I, 480; Bağdad!, İsmail Paşa, Hediyyerü•l-
•Armn Esmau11-Müellifin Asaru11-Musannifin, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 195 ı, I, 98;
Zirikl1, Hayrettin, el-A'lam KamG.su Teracim, Daru'l-İlm li'l-Melay!n, Beyrut, 1990, I, 274;
Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi -Tabakatü'l-Müfessir!n, Bilmen Yayınevi, İstanbul, 1974, II, 527; Öztürk, Mustafa,
11Muvaffakudd1n el-Kev3.ş1 ve ec-T elh!s Tefsiri1ndeki Metodu11, Ondokuz Mayıs
Üniversitesi İlahiyar Fakültesi Dergisi, Samsun, 1999, sy. 1 ı, s. 273; Ata, Mehmet Mabfuz,
Abdrtllah Emin ÇİMEN
Kevişi ve Kur1an1ı Yorumlama Yöntemi, Errue Matbaacılık, İstanbul, 2002, s. 43-45; Ata,
Mehmet Mahfuz, DİA, XXV, 341.
7. Öztürk, 11Muvaffakuddin el-Keviş1...11, s. 272;
Ata, Kev3.şi, s. 79.
8. Çelebi, Keşfu'z-ZunGn, II, 1489; Bilmen, Tefsir Tarihi, II, 527; Nüveyhid, Mu1cemu1l- Müfessir1n, I, 83-84; Zirikll, el-A'lam, I, 274.
9. Öztürk, 11Muvaffiıkudcünel-.Kevaşl. .. 11, s. 272-273.
10. Zehebi, Ma'rifetü1l-Kurrai'l-Kibar, II, 685;
DavGdi, Tabakatü1l-Müfessir1n, I, 100-101;
Öztürk, 11Muyaffakuddin el-Kev3.şl. .. 11, s. 274, 275; Ata, Kevişi, s. 57-59.
ll. Zehebi, Ma'rifetü1l-İ<urrai'l-Kibar, II, 686, 725; DavGdi, Tabakatü1l-Müfessir1n, I, 101.
12. Zehebi, Ma'rifetü1l-Kurrai'l-Kibar, II, 726;
DavGdl, Tabakatü1l-Müfessirin, I, 101.
13. Ata, Kev3.şi, s. 63.
14. Ata, Kev3.şi, s. 73-76.
15. Çelebi, Keşfu'z-ZunGn, I, 480, ll, 1489;
Bağdadi, Hediyyetü11-'Arilln, !, 98; Kehhale, Mu'cemu'l-Müellifln, II, 209; Nüveyhid, Mu1cemu1l-Müfessi.rin, I,
84;
Zirik!J, el-A'J.am, I, 274.16. Brockelmann, Cari, Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden, 1943, I, 416.
17. Brockelmann, GAL, I, 416; Bağdadi,
Hediyyetü11-'Arifln, I, 98; Kehhale, Mu'cemu'l- . Müellifln, II, 209.
18. Çeleqi, Keşfu'z-ZunGn, II, 1894.
19. Brockelmann, GAL, I, 416.
20. Bkz. Ata, Kev3.şi, s. 76.
21. 'Kehhale, Mu'cemu'l-Müellilln, II, 209.
22. Bağdadi, Hediyyetü11-'Arifln, I, 98.
23. Zehebi, Malıarnmed Hüseyin, et-Tefsir ve'l- MüfessirGn, Dam İhyru1t-Türasi1l-1Arabi, Kahire, 1976, I, 337.
24. SuyU.ti, Celaleddin, Buğyetü1l-Vu1at f1
Tabakati1l-Luğaviyyin ve1n-Nuhat, (tah.
Muhammed Ebu1l-Fazl İbrahim), Mısır, 1965, I, 401; Nüveyhid, Mu1cemu11-Müfessirin, I, 84; Bilmen, Tefsir Tarihi, II, 526; Öztürk,
V. Ulmlararası Van Gö'lii Havzası Sempozymmt The Fifth International Symposiımı ofVan Lake Region
11Muvaffakuddin el-Kev3.şi ... 11, s. 276.
25. Ata, Kev3.şi, s. 79.
26. DavGdi, Tabakatü1l-Müfessir1n, I, 101.
27. Kannevd, Ebcedu'l-Ulfun, II, 186; Cezairi, Tevdhu1n-Nazar, s. 85.
28. Ata, Kev3.şi, s. 147, 158, 159. Kıraat ile ilgili
yaptığı değerlendirmeler için bkz. Bkz. Gevişi,
Ahmed b. Yusuf, Tebsıratü'l-Mütezekkir ve
Tezkiretü'l-Mütebassır, Süleymaniye
Kütüphanesi, Harput, nr. 155, (el yazması), vr. 3b, 4a, 173b, 177b.
29. Örnek olarak bkz. Gevaşi, Tebsı.ra, vr. 9a, 153b, 218a 30. Bkz. Gevişi, Tebsıra, vr. 183a.
31. Bkz. Gev3.şi, Tebsıra, vr. 153b.
32. Bkz. Gevişi, Tebsı~a, vr. Sa.
33. Bkz. Gevaşi, Tebsıra, vr. 24b, 16lb.
34. Bkz. Gev3.şi, Tebsıra, vr.}_66a, 185a.
35. Bkz. Gevişi, Tebsıra, vr. 188b-189a.
36. Bkz. Gevişi, Tebsıra, vr. 26a,
37. Bkz. Gev3.şi, Tebsıra, vr. 22b, 28a, 36b.
38. Daha geniş bilgi için bkz. Ata, Gevaşi, s. 145-368.
39. Bkz. Gevişi, Tebsıra, vr. 154b, 156a-156b, 161a 40. Telhis ile ilgili yurt içinde ve yurt dışında
farklı çalışmalar yapılmıştır. Yurt içinde yapılan
iki çalışmadan tebliğimizin değişik yerlerinde
alıntılar yapılmıştır. Konuyla ilgili yurt dışında yapılan çalışmalar için bkz. Serinsu, Ahmet Nedim, 11Suudi Arabistan Üniversiteleri (1969- 1989, kısmi ek.lerle) ve Kahire Üniversitesi Daru11-Ulfun Fakültesi1nde (1950-1993) Kur1
an-
ı Kerim, Tefsir Usulü, Tefsir Tarihi ve Tefsir
Alanlarında Yapılmış Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri Bibliyoğrafyası11, İslami Araştırmalar, Ankara, 1996, c. IX, sy. 1-3, s. 25~.
41. Ata, Kevasi, s. 90; Öztürk,
.
. 11Muvaffakuddinel-Kev3.şi...11, s. 281.
42. Bkz. Gevişi, Ahmed b. Yusuf, et-Telhis f1 Tefsiri1l-Kur1ani1l-Kedm (Telhisu Tebsıraci'l
Mütez~kkir ve Tezkireti'l-Mütebassır),
Süleymaniye Kütüphanesi, Perrev Paşa, nr. 45, (el
yazması), vr. lb.
.• -
V. U Imiararası Van Götii Havzası Seı!'pozymnıt
The Fifth International Symposirmı ofVan Lak~ Region
43. Gev3ş1, er-Telhls, vr. ıb, 50a, ı2ıb, 146a, 168b.
44. Bkz. Gev3ş1, et-Telhls, vr. ı8b, 45b, ı52a, 2ı8b.
45. Ata, Gevaşı, s. ııo.
46. Bkz. Gevaşı, et-Telhis, vr. ı 7a, 78a, ı28b, ı40a, 198b.
47. Öztürk, 11Muvaffakudcün el-Kevaş1 ... 11, s. 280;
Aca, Kevaşı, s. 9ı, 93-94.
48. Bkz. Suyfi.t1, Buğyecü'l-Vu'at, I, 401; Nüveyhid, Mu'cemu'l-Müfessir1n,
I,
84; Bilmen, Tefsir Tarihi, II, 526; Özcürk, ''Muvaffiıkuddlnel-Kevaşl ... 11,s. 276.
49. Suyfi.ti, Celaleddin Abdurrahman b. Ebubekr, el-İtkan fl'Ulfuni'l-Kur'an, Kahire, ts., I, 216,
220; II, ı07, 296, 492.
50. Zerkeşi, Bedreddin Muhammed b. Bebadır,
el-Burhan fi 'Ulfuni'l-Kur'an, (tab. Muhammed Ebu'l-Fadl İbrahim), Daru'l-Marife, Beyruc,
ı39ı,II,277,290,III,35ı,IV, 162,272.
5 ı. Ebu's-Su'ud Efendi, Muhammed b. Muhammed el-'Amacü, İrşadu'l-'Akli's-Seüm ila Mezaye'l-
Kur'ani'l-Kertm, Daru İhyai't-Türasi'l-'Arabi, Beyrut, ts., IV, ı60, VII, ı 74,
52. Şevkaru, Muhammed b. Ali, Fethu'l-Kadlr el- Cami'u beyne Fenneyi'r-Rivayeti ve'd-Diraye min 'İlmi't-TefS1r, Daru'l-Fikr, Beyrot, ts., IT, ı8.
Abdrtllah .Emin ÇİMEN
53. Alı1s1, Ebu'l-Fadl Mahmud, RO.hu'l-Mean1 fi Tefs1ri'l-Kur'ani'l-'Az1m ve's-Seb'i'l-Mesaru, Daru İhyai'r-Türasi'l-'Arab1, Beyrut, ts., I, 252,283, II, 3ı, 97, Xl, ı45, 150, XIV, 59, }(XlTU],35, ııı,}[XJ{, ı23.
54. Zer.kanl, Muhammed Abdülaz1m, Menahilü'l- 'İrfan fl'Ulfun.i'l-Kur'an, (tab. Mekrebu'l- Buhıls ve'd-Dirasat), Daru'l-Fikr, Beyrut, ı996,
I, 322.
55. Kehbale, Mu'cemu'l-Müellifin, II, ı21.
56. Uşmfuli, Ahmed b. Muhammed, Menaru'l- HudanBeyaru'l-Vak:fve'l-İbdicl,Mısır,
ı983, s. 73-74.
57. İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-'Askallaru, Fechu'l- Bar1 bi Şerhi Sahlhi'l-Buhar1, (tab. Muhammed Fuad Abdülbaki-Muhibbuddln el-Hatib), Daru'l-Ma'rife, Beyruc, ı379, VI, 473, IX, 32.
58. Ebu'c-Tib, Muhammed b. Ahmed el-Mekkl, . Zeylü't-Taky1d, (tab. Kemal Yusuf el-Huc), Daru'l-Kütübi'l-'İlmiyye, Beyrut, ı410, I, 262.
59. Bkz. Zeheb1, Ma'rifecü'l-Kurrai'l-Kibar, II, 685,725,727.
60. F'ıruzabadl, Muhammed b. Yakub, el-Kamı1su'l
Muh1c, ts., s. 743.
