• •
V AKIF MEDENIYETI SEMPOZYUMU KiTABI
12-13 MAYIS 2003
V AKIFLAR GENEL MliDiJRLUGU YA YINLARI
ANKARA
2003
i ' s _··_._.· T .''ANi
• d . . . •BU
••••. " • • • , . 1L
·-· .. •C· AM'
• .. ; ---- • • ••i:
..LE.
•.•.•• · ' • •• • 'RiN-i~
-~ --- • ; • • ' • 'N
• •.•
i ' c;i; N : DEKi
T'A~ . · .. · y SUSLEMELER -- .. ./ .. , .- ·-•' - ...
~/... ' ... . . . .. ,; _ _ ; ... . : . . . ... ;: ... ) ...
~--- · . . · iNDENl
J ... ! __ .; ... / ... ) .. : _;..
,O
"' ' ";~ R · '
~N
~ . ·--~' E
....... :" KLE
.. i '"' ... ; ... ... . .:·· .: R .·
J••:
.. .Prof. Dr. H. Orcun
BARI~TA*I
I
stanbul camilerinde yer alan bir grup mihrap, minber, kursu, ta~ testi, ~e~me v.b. gibi iki boyutlu ve u~ boyutlu ta~ i~i 6rnekleri bu konuda yaplim1~ ~ah~malara se~kin par~alar olu~tur-maktadir. Bu 6rnekler uzun bir zaman diliminde ba~kentlik yapm1~ lstanbul'da Osmanh lmpara- torlugu D6nemi ustalann1n hem geleneksel begenileri surdurdugunu hem klasik bir usluba
ula~tigini hem ge~ d6nem ya da Bat1hla~ma Donemi'nde barok uslupla farkh 6rnekler yaptigini ve
degi~en estetik degerleri ta~ malzeme araoyla da aktard1gmi ortaya koymaktad1r. Teknik a~1dan
list duzeyde bir beceriye de i~aret eden, keskinin kalem gibi kullanlidigi, ta~m cilalanarak atlas
yumu~akl1gma eri~tirildigi bu par~alar ayn1 zamanda bir d6nemin ta~ i~~iliginin duygu ve
du~unceden beslenen zengin bir motif, bordur ve kompozisyon katalogunu sunmaktad1r. Bu baglamda Istanbul camilerinin ta~ i~leri kapsammda kar~1m1za ~1kan susleme konulan yan1 s1ra ustalann ya geometrik birimlerle oynayarak an bir dille bi~imlendirdigi ya dogadan stilize ederek antinaturalist ya da g6zlenen ger~egi aktarabilmek i~in naturalist bir yakla~1mla yans1tt1klan motif ve kompozisyonlar estetik a~1dan deger arz etmektedir. Ya klasik estetik kurallan d1~mda
ya da klasik estetik kurallanna uyum saglayarak olu~turulmu~ bu 6rnekler arasmda her ikisinin
kan~1k bir uslupla kullanlidigi par~alar ilgin~ 6rnekler olu~turmaktad1r.
Burada amacimiZ Osmanl1 lmparatorlugu D6nemi'nde lstanbul'daki camilerin i~ini bezeyen
ta~tan yaplim1~ bir grup mihrap, minber, vaiz kursusu, ~e~me, ta~ testi v.b. gibi ta~mmaz ve
ta~mabilir nitelikteki par~alan gerek yap1mmda gerek kurulu~unda ve gerekse suslemelerindeki baz1 kumelenmeler baglammda 6rneklerle gundeme ta~1makt1r. B6ylece a~1k hava namaz- gahlannda oldugu gibi kurulu~ aynntliann1 a~1k se~ik g6zleme ve kavrama olanag1 bulunmayan,
~e~itli malzeme ve tekniklerle bezenmi~ an1tsal mimari kurulu~lann saglad1g1 estetik ortammda
· Gazi Oniversitesi Fen-Edebiyat Fakultesi Sanat Tarihi BoiOmO Ogretim Oyesi.
' Celal Esat Arseven, Turk Sanat1, Maarif Bas1mevi, Istanbul ,C.V., s. 335.
I·
I ~
gozden kac;an ta~ i~leri orneklerine ilgi c;ekmek, kronolojik bir stil kritigine yonelmeden, Istanbul ornekleri bazmda bir durum saptamasma veri taban1 haz1rlamak, c;ok say1da gorselle onlan sergilemek, tan1tmak ve bu kultur varl1klann1n belli bir sistematikle belgelenmesi, rolovelerinin
<;1kanlmas1 ic;in c;agnda bulunmakt1r (Res. 1).
Bilindigi gibi lstanbul'un camilerin ic;inde uygulanan ta~ i~c;iliginde genellikle mermer kul-
lanllml~tlr. Yazli1 belgelerden saglanan bilgilere gore bu orneklerin bir grubu Marmara Adas1'ndan getirilen mermerden yaplim1~t1r. <::ogu anonim alan bu eserlerin bazliannm Mimar Sinan taraf1ndan tasarlanm1~ oldugu ileri surulmektedir. Sinan'm agzmdan Sai'nin yazd1g1 Tezkiret-ul Bunyan'daki bilgilere gore Suleymaniye Camisinde kullanlian ak mermerler Marmara Adas1'ndan getirilmi~ ve mermerciler atelyesinde bunlardan yapliacak mihrap ile minberi Mimar Sinan tasarland1g1 kaydedilmi~tir.
Buyuk bir olasli1kla yerde iken tasarlanm1~, bezenmi~ sonra yerlerine yerle~tirilmi~ ta~ i~i
ornekleri gerek kurulu~lan gerek suslemeleriyle ust duzeyde beceriyi gozler onune sermektedir.
<::e~itli keskilerle kesilmi~, c;e~itli yollar izleyerek birbirine baglanm1~ mermerden yaplim1~, genel- likle temelde oymadan geli~en oyma c;e~itlemeleri, delik i~i (ajur), aplike, gec;me ve boyama teknikleri uygulanm1~ bu parc;alann bir grubunda cilalanarak atlas yumu~akl1g1na eri~tirilmi~,
keskiyi kalem gibi kullanliarak bezenmi~ ornekler goz kama~t1rmaktad1r (Res. 2-3).
Orneklerin birinci grubu "camilerde k1ble yonunde imamm cemaate namaz klidird1g1 cami duvannda girintisi alan hucre bic;imindeki yer"2, olarak tan1mlanan mihraplar olu~turmaktad1r.
Camilerin guney duvannda dikdortgen bir c;erc;eve ic;ine almm1~ bu ni~ler genellikle "mimaride
ic;erlek bir k1s1mda ustte bulunan t;1kmtli1 bir yuzeye gec;erken, bir destek ayn1 zamanda bir sus
olu~turmak uzere kullan1lan prizma bic;imindeki kuc;uk bindirmelikler"3 olarak tan1mlanan mukar- nasla bezenmi~ bir kavsara ile tac;land1nlm1~tlr. Istanbul Camilerinde farkl1 donem usluplan yans1tan mihraplar suslemeleriyle c;e~itlemeler ic;ermektedir. Bazen c;evresi ya da taCI c;inilerle
bezenmi~, bazen iki yonde sutUncelerle slnlrland1nlm1~, ailnl1g1 rozetlerle bezenmi~ kemerin altmdaki derinlik, kemer kovan1 olarak tan1mlanan4, bu kavsaralar ya yalm ifadeli geometrik bi- rimlerle ya da rozet. kabara, c;ic;ek v.b. gibi bitkisel bezemelerle butOnle~mi~ mukarnas ba~ka deyi~le stalaktit bic;iminde tasarlanm1~t1r. Oc; boyutlu yaln1z geometrik unitelerden olu~an mukar- naslann bazliannm derinlik etkisi altm varakla yer yer boyanarak guc;lendirilmi~tir (Res. 4-5).
lkinci grubu kurulu~lanyla minber minareyi c;agn~t1ran "camilerde ustUne hatibin c;1karak hutbe okudugu kap1s1, merdiveni ve en ust yerinde oturacak sahanilg1 alan yer"5 olarak tan1mlanan minberler olu~turmaktad1r. Bilindigi gibi yap1n1n ic;ine ayn bir kap1 ile girilen yap1n1n zemininden merdivenlerle yukselerek kopan bir sahanl1kla son bulan minberlerin ustte bir taht ya da ko~k olarak isimlendirilen bazen bir petek uzerine yerle~tirilmi~, bir alemle ta<;land1nlm1~
ortu sistemleri, birbirine kemerlerle baglanan dart sutunla sm1rland1nlml~, ko~k olarak isim- lendirilen bu sahanl1k altma yerle~tirilen dolap uniteleri, iki yanda bazen supurgelik uzerine otur-
tulmu~ aynal1k uniteleri, iki taraf1 korkulukla ku~atlim1~ merdiven uniteleri gerek yap1m gerek suslemeleriyle c;e~itlemeler i<;ermektedir. Bunlar minberi olu~turan bu kurulu~ elemanlann sec;imi, dizgisi, bi<;imlendirili~i ve suslemeleriyle farkl1 ana ba~l1klar altmda kumelenerek tipoloji baglammda geni~ bir yelpazeye yaylimaktad1r (Res.6-7).
Yap1m ve suslemelerinde kullanlian gere<;lere dayanarak minberler ta~tan yaplim1~ minber- ler, ta~ ve aga<_;tan yaplim1~ minberler, <;ini ve ta~tan yaplim1~ minberler olarak kumelenen minberler bu gere<;lerin kullanlid1g1 unitelere gore de gurupla~malar gostermektedir. Bile~ik
' Adnan, Turani, San at Terimleri Si:izlugu, Toplum Yaymlart, 1968, 5. 82.
3 Turani, A.g.e., 5.88.
' Turani, A.g.e., 5.58.
5 Turani, A.g.e., 5.83.
Res.1: Anadolu Hisan Toplaronu Namazgahmdan mihrap ve minberin gorunu~O.
Res. 3: Azapkap1 Sokollu Camisinin mihrabmdan aynnt1.
Res. 2: Kil1~ Ali Pa~a Camisinin mihrab1ndan aynnt1.
Res. 4: Gazi Ahmet Pa~a Camisinin minberinin gorunu~u.
Res. 5: Eyupsultan Camisinin minberinin g6runu~u.
Res. 7: Oskudar'daki Ayazma Camii minberinden aynnt1.
•
Res. 6: Oskudar'daki Ayazma Camii minberinden aynnt1 .
. ,
r • )
.._ ..
Res. 8: Hekimoglu Ali Pa~a Camisinin minberinden delik i~i ile bezenmi~ kap1 taCI ile boya i~i ile
yaplim1~ suslemelerden aynnt1.
Res. 9: Hekimoglu Ali Pa~a Camisinin minberinden delik i~i ile bezenmi~ kap1 taCI ile boya i~i ile
yapilml~ suslemelerden aynntl.
Res. 11: Aksaray Pertevnihal Camisinin g6runu~u.
Res. 10: K6sem Sultan Camisi minberinin c;iniden yapilm1~ kulah1n1n gorunu~u.
Res. 12: Selimiye Camii minberi korkulugundan aynnt1.
Res. 13: Arap Camii korkulugundan aynnt1.
Res. 15: Silivrikap1, Had1m ibrahim Pa~a Camisi minberi korkulugundan aynnt1.
Res. 14: Zal Mahmut Pa~a Camii minberi supurgeliginden aynnt1.
Res. 16: Sultanahmet Camisi minberi korkulugundan ayr1nt1.
Res. 17: Kosem Sultan Camisi korkulugundan aynnt1.
Res. 20: Oskudar Ahmediye Camisinin minberinden vazoda
c;;ic;;ek motifi.
Res. 18: Ahmediye Camii minberinden bitkisel bezemeli bir rozet.
Res. 19: Oskudar Yeni Valide Camii minberinden vazoda c;;ic;;ek motifi.
Res. 21: Ayasofya'daki vaiz kursusunden aynnt1. Res. 22: Ahmediye'deki vaiz kursusu.
Res. 23: Selimiye Camii vaiz kursusu. Res. 24: Ayazma Camii vaiz kursusunden aynnt1.
Res. 25: Sultanahmet Camisini bezeyen ~e~melerden biri.
Res. 27: Ayasofya'dan bir ta~ testi ve testinin ag1z unitesini bezeyen k1vnk dal ve pal met suyundan
ayr1nt1.
Res. 26: Hekimoglu Ali Pa~a Camisini bezeyen
~e~melerden biri.
Res. 28: Ayasofya'dan bir ta~ testi ve testinin ag1z unitesini bezeyen k1vnk dal ve pal met suyundan
ayr1nt1.
Res. 29: Safranbolu izzet Pa~a Camii vaiz kursusu ve vazoda ~i~ek motifi.
Res. 31: Bursa Ulu Camisi kursusunden vazoda ~i~ek motifi.
Res. 30: Safranbolu lzzet Pa~a Camii vaiz kursusu ve vazoda ~i~ek motifi.
Res. 32: izmir Hisar Camisinin minberinden camili manzara motifi.
gere<;:lerle yapilm1~ minberler d1~1nda yaln1z ta~tan yapilm1~ olanlar kendi i<;:inde taht Onitesi iki renkli ta~la yapilm1~ minberler, taht Onitesi tek renkli mermerle yapilm1~ minberler, boyal1 min- berler bi<;:iminde alt ba~l1klar altmda kOmelenmektedir. BOyOk bir grubu aga<;:tan yapilm1~ min- berler aras1nda Kad1rga Sokollu ile OskOdar Kosem Sultan Camileri <;:iniden yapilm1~ kulahlanyla, Gazi Ahmet Pa~a ile Edirnekap1 Mihrimah Sultan Camileri minberleri iki renkli ta~ i~<;:iligi ile
bezenmi~ ka~kleriyle, Fatih Sakal1 ~erif ile Dolmabah<;:e Camileri minberleri birden fazla renkli mermerden olu~turulmu~ minberleriyle; Ayazma Cami ise her bir motifi yOzOk ta~J gibi farkl1 renk- li mermer oturtularak i~lenmi~ minberiyle fark edilmektedir (Res. 8-9).
Kullanilan ta~ i~leri teknikleri a<;:JsJndan mihraplardan delik i~i uygulamalanyla aynlan min- berlerde korkuluklann, yan aynal1k rozetlerinin ve baz1 minberlerin taht Onitelerinin altmm genellikle tentene inceligi algilanan delik i~i ile bezenmi~ <;:e~itlemelerine rastlanmaktad1r. BaZJ par<;:alarda farkl1 Onitelerde delik i~i uygulamalan a<;:JsJndan Hekimoglu Ali Pa~a Cami minberi kapJsJnJn tacJ azgOn bir arnek olu~turmaktadJr. Benzer bir durum Bayezit Cami minberi sOpOrgeliginin kemerleri ile Edirnekap1 Cami minberinin korkuluk ka~ebendi i<;:in saz konusudur.
Boya ile bezenmi~ arnekler arasmda ise Be~ikta~ Sinan Pa~a ile Hekimoglu Ali Pa~a Camilerinin minberleri ilgi <;:ekmektedir (Res. 10-11).
brtO bi<;:imleri arasmda piramidal kOiahl1 minberler, konik kOiahl1 minberler, sogan kubbeli minberler degi~ik artO sistemlerinin variJQJnl ortaya koymaktad1r. brnekler arasmda Kad1rga Sokollu ile OskOdar Kasem Sultan Camilerinin minberleri hem konik bi<;:imli hem de onceden deginildigi gibi <;:iniden yapilm1~ kOiahlanyla Aksaray'da Pertevnihal Cami ta~tan minberi yapilm1~
sogan kubbesiyle ay1rt edilmektedir.
Kurulu~ bi<;:imleri dogrultusunda gavdesi dolapl1 minberler, dolaps1z minberler; korkulugu belirgin minberler, gizli korkuluklu minberler; sOpOrgelikli minberler, sOpOrgesiz minberler bi<;:i- minde ana ba~l1klar altmda kOmelenebilir. SOpOrgelikli minberler kullanilan kemer gazO sayJsJyla kendi i<;:inde 0<;: gaziO, dart gaziO, be~ gaziO ve alt1 gaziO sOpOrgelikler v.b. gibi kOmelendirilebilir.
Bu konuda dolaps1z minberlere OskOdar Mihrimah Sultan Cami minberi ; oyma teknigi uygula- narak kartu~larla bezenmi~ gizli korkuluklu minberlere: Selimiye, EyOpsultan ve Arap camilerinin minberleri; sOpOrgeliksiz minberlere: OskOdar Mihrimah Sultan, Aksaray Pertevnihal, Dolmabah<;:e camilerinin minberleri arnek gasterilebilir (Res. 12-13).
SOpOrgelikleri <;:e~itli say1da kemer gazleri ile bezenmi~ minberlere: iki kemer gazO ile bezen- mi~ Kad1rga Sokollu, OskOdar Ahmediye camileri minberleri; 0<;: kemer gazO ile bezenmi~ ROstem Pa~a Cami, Ni~anc1 Mehmet Pa~a. Azapkap1 Sokollu, Be~ikta~ Sinan Pag OskOdar ~emsi Pag Mesih Pa~a. Had1m Ibrahim Pa~a. Nusratiye camileri minberleri; dart kemer gazO ile bezenmi~
Edirnekap1 Mihrimah Sultan, Zal Mahmut Pa~a; Atik Valide, Sultanahmet, Yeni Cami, Yeni Valide, Ayazma camileri minberleri; be~ kemer gazO ile bezenmi~: EyOpsultan, Arap camileri minberleri;
alt1 kemer gazO ile bezenmi~ minberlere Fatih Cami minberleri arnek verilebilir (Res. 14).
Minberler sOslemelerinde se<;:ilen konulardan yola <;:Jkilarak geometrik bezemeli, bitkisel bezemeli, yazi11 bezemeli, nesneli bezemeli, figOriO bezemeli ve kan~1k bezemeli minberler
~eklinde kOmelenebilir. GOnOmOze ula~an minberlerin korkuluklanndaki sOslemelerden yola
<;:1kilarak sonsuza a<;:ilan yild1z motiflerinden olu~an geometrik bezemeleriyle Bayezit.
SOieymaniye, Edirnekap1 Mihrimah Sultan•, OskOdar Mihrimah Sultan, Kad1rga Sokollu/ Rustem Pa~a, Topkap1 Gazi Ahmet Pa~a. Azapkap1, Kil1<;: Ali Pa~a. Atik Valide." OskOdar Ahmediye, OskO- dar Yeni Valide camilerinin minberleri <;:e~itlemeler i<;:ermektedir. Yer yer bitkisel bezemeler de kullanarak sOslenmi~ par<;:alar arasmda Silivrikap1 Had1m Ibrahim Pa~a,9 Sultanahmet camilerinin
' H.Orcun Ban~ta., XVJ.Yuzyll Ta~ ~~~iligi Susie me Temalanna Istanbul' dan Ornekler, Vak1flar Dergisi, 1997, S.XXVI, s.340.
7 Ban~ta, A.g.m., s. 343.
' Ban~ta, A.g.m., s. 338. ' Ban~ta, A.g.m., s. 339.
minberlerinin korkuluklan ilgi c;ekmektedir. Bitkisel bezemelerle suslenmi~ ornekler aras1nda ise Oskudar Kosem Sultan Cami rumi ve palmetlerden olu~an borduruyle, Hekimoglu Ali Pa~a Camisi k1vnk dal ve yapraklardan olu~an borduruyle ve Ayazma Cami ise stilize edilmi~ c;ic;ek motif- lerinden meydana gelen borduruyle fark edilmektedir (Res. 15, 16, 17).
Aynal1klan bezeyen sonsuza ac;llan yild1z motifleriyle tasarlanm1~ rozetleriyle: Edirnekap1 Mihrimah Sultan, 10 Zal Mahmut Pa~a, Topkap1 Gazi Ahmet Pag Rustem Pag Azapkap1 Sokollu, Kil1c; Ali Pa~a, Atik Valide,11 Yeni, Yeni Valide camilerinin minberleri; bitkisel bezemelerle olu~turulmu~ rozetleriyle: Oskudar Ahmediye, Kosem Sultan ile Hekimoglu Ali Pa~a camilerinin minberleri12 ve bitkisel bezemelerle dolgulanm1~ aynal1g1nda gOIIO ejder motifinin de kullanild1g1 Had1m Ibrahim Pa~a Cami minberi13 goz kama~t1rmaktad1r.
Yaln1z bitkisel bezemelerle suslenmi~ korkuluk ko~ebentleri arasmda ise Oskudar Atik Valide,14Suleymaniye,15 Had1m Ibrahim Pa~a, Kad1rga Sokollu,16 Yeni, Oskudar Ahmediye, Kosem Sultan camileri minberleri d1~1nda genellikle yazil1 bezemelere de yer verilmi~ kan~1k bezemeler- le suslenmi~ ornekler arasmda Oskudar Yeni Valide ile Ahmediye cami minberleri ise taht c;evresinde gozlenen vazoda c;ic;ek motifleriyle kayda deger (Res. 18, 19, 20).
Oc;uncu grubu camilerde vaaz veren ki~ilerin Ostune c;1k1p oturmas1 ic;in yapilm1~ bir tur cami moblesi ya da yapilann ic;ine bir tOr asma kat bic;iminde bir c;1kma olarak tasarlanm1~ bir vaiz kursuleri olu~turmaktad1r.Ta~mabilir ve ta~mmaz nitelikte iki ana ba~hk altmda kumelenen kursu- lerin ta~1nabilir nitelikteki ornekleri genellikle bir merdivenle c;1k1lan yukseltilmi~ ayaklar ustunde bir parmakc;allkla c;erc;evelenmi~ govdeden olu~maktad1r. Bic;imleri ac;1smdan c;e~itlemeler arz eden bu tUrOn ayaklanndan yola c;1kilarak ayaklar ustunde yukselen supurgelikli ornekleri yam ma ayakla govdenin bir butun olarak ele almd1g1 ornekleri d1~1nda, govdelerine bakllarak dikdortgen govdeli, pahlanm1~ dikdortgen govdeli ve bir taht gibi mtl1 ve mts1z olan c;e~itlemeleri bulun- maktadlr. Ta~1nmaz nitelikte ara kat, ayn bir mekan olarak gibi yapilm1~ kursulerin Nuru Osmaniye Camisini bezeyen vaiz kursusu yapild1ktan sonra begeni kazand1g1 bunlann ya cami duvanna biti~ik ya sutUn ve ayaklara giydirilmi~ c;e~itlemeler ic;erdigi gorulmektedir.
Klasik Donemde genellikle ta~mabilir nitelikli agac; kursuler yapilm1~t1r. Gunumuze ula~an
ornekler aras1nda ta~tan yapilm1~ ozgun bir ornek Ayasofya'dad1r. Burada Ill. Murat Donemi'nde (1574-1595) yerle~tirildigi ileri surulen bir kursu 17 vard1r. Mermerden yapllm1~ ve altm varakla bo-
yanml~ bu kursu dikdortgen bir kaide Ozerine oturtulan dart ayak arasma atilan kemerler uzeri- ne yerle~tirilmi~ geometrik bir bordurden olu~an parmakc;al1kla ku~atilm1~ dikdortgen bir govde- den olu~maktad1r. llgi c;eken ba~ka bir kursu Ahmediye Camisindedir. Agac; ornekleri c;agn~t1ran bu kursu Oc; kemerden olu~an c;ic;ek motifleri ile suslenmi~ bir supurgelik Ostunde yukselmektedir.
lki yonde pahlanm1~ ko~eli dikdortgen govdeli kursuyu geometrik bezemelerle olu~turulmu~ bir parmakc;al1k ku~atmaktad1r.
Ta~mmaz nitelikteki kursulere gelince bunlann Nuru Osmaniye, Selimiye, Eyupsultan, Ayazma, Dolmabahc;e Camilerinde sec;kin ornekleri bulunmaktad1r (Res. 21, 22, 23, 24).
10 Bar1~ta, A.g.m., s. 337.
"Ban~ta, A.g.m., s. 338.
"H.Orcun, Ban~ta., Istanbul <;:e~meleri Saliha Sultan <;:e~mesi, Kultur Bakanl1g1 Tan1tma Eserler Dizisi /65,1 995,s.122.
"Bar1~ta, XVI.Yuzyil Ta~ l~<;iligi Susleme Temalanna Istanbul dan brnekler, A.g.e., s. 343.
"Ban~ta, A.g.m., s. 341.
"Ban~ta, A.g.m., s. 340.
"Bar1~ta, A.g.m., s. 339.
"Semavi, Eyice, Ayasofya, Dunden Bugune Istanbul Ansiklopedisi, KultUr Bakanl1g1-Tarih Vakf1, 1993, C.l, s.449.
Dorduncu grubu su mimarisi ile baglantil1 olan camilerin c;e~itli unitelerine yerle~tirilmi~ bir ayna ta~1 ve bir kurnadan meydana gelen c;e~meler ve bir muslukla ic;indeki su bo~altllabilen ta~
bir hazne ile genellikle onunde bir kurnas1 olan ta~mabilir nitelikli ta~ testiler olu~turmaktad1r.
Camilerin ic;ini bezeyen c;e~melere en guzel ornekleri Sultanahmet Cami'8 ile Hekimoglu Ali
Pa~a Camilerini susleyen kuc;uk boyutlu c;e~meler'• vermektedir. Bitkisel bezemelerle suslenmi~ bir tur oda c;e~mesi gibi tasarlanm1~ bu c;e~melerden Sultanahmet Camisindekilerin ustUnde yazll1 bezemeler de vard1r. Birisinde "Ma~allah Tala"-"ve sakkahum ~araben tahura" digerinde "ve cealna minelmai kule ~ey'in hayy" yazil1d1r (Res. 25-26).
Su mimarisi urunleri arasmda ayncal1kl1 bir konumu bulunan, Istanbul' da sec;kin brnekleri olan ta~ testilere20 gelince ilginc; bir ornek Ayasofya'da yer almaktad1r. Bergama'dan getirilmi~
Antik c;agdan kald1g1 ileri surulen, govdesi yekpare mermerden oyulmu~ ve21 bu testinin ag1z unitesinde k1vnk dal ve rumilerden olu~an bir bordur yer almaktad1r. Antik c;agda gorulmeyen ve Turk sanatmm geleneksel bir suyu olan palmet ve rumilerden olu~an bu bordur ta~ testi uzerine baz1 eklemeler yapild1g1na i~aret etmektedir. Testinin boynundaki izler de boyle bir goru~u
guc;lendirmektedir (Res. 27-28).
K1saca, tipolojik zenginligini vurgulamak amac1yla c;ok say1da gbrsel e~liginde bir bildiri kap- sammda Istanbul camilerinin ic;lerini bezeyen baz1 mihrap, minber, vaiz kursusu, c;e~me ve ta~
testi vb. gibi orneklerle dikkat c;ekmege c;aba harcad1g1m1z Osmanl1 lmparatorlugu Donemi ta~
i~c;iligi onemli bir dal olu~turmaktad1r. Buyuk bir grubu gunumuze degin belli bir sistematikle yazi11 ve gbrsel belgelerle kayd edilmemi~ brnekler kapsayan bu dala egilmek, kronolojik bir kur- guyla yaln1z Istanbul ornekleri degillstanbul d1~1nda da ustalann susledikleri 1227 (1815 M.) ta- rihli, vazoda c;ic;ek motifiyle bezenmi~, Bursa Ulu Cami vaiz kursusu, Safranbolu lzzet Pa~a Cami vaiz kursusu, Nev~ehir'de Damat Ibrahim Pa~a Cami minberi22 yan1 s1ra camili manzara motifleri ile suslenmi~ lzmir Hisar Cami minberi v.b.ornekleri de devreye sokarak ta~ i~lerinin temalanndan bir motif katalogu yapmak bunlann kurulu~lannm rolovelerini c;1kartmak boylece bu alanda yapilacak ara~t1rmalarda yararlanacak bir ar~iv kurmak, bazen bir i~ bazen bir ugra~ olarak suregelmi~ c;e~itli malzeme, teknikle c;e~itli konulann c;e~itli usluplarla yans1tild1g1 el sanatlanndan guzel sanat kategorisine ula~an ornekler verilmi~ bu alanda ula~llan duzeyi belirlemek gerek- mektedir (Res. 29, 30, 31, 32).
BA~KAN - Efendim, Saym Orcun Ban~ta Han1mefendiye te~ekkur ederiz; c;unku, Turk sanatmm ~imdiye kadar hie; uzerinde durulmayan bir konusuna el atm1~ bulunuyorlar. Yaln1z min- berler degil, fakat cami mobilyas1 diyebilecegimiz ic;erideki eserler hakkmda.
Bu vesileyle bir noktaya i~aret etmek isterim. Bu, bilhassa ajurlu, gayet ince i~lenmi~ birtak1m minberler var. Bunlardan tabif gurbette kalanlann ne olduklann1 bilmiyoruz, terk edilen Osman II topraklannda nice minberler vard1, bunlar yok olmu~ gitmi~tir. Yaln1z bu vesileyle bir noktaya
i~aret edecegim. Vaktiyle elime bir Polonya kitab1 gec;mi~ti, orada Ukrayna'nm Polonya sm~nnda
ufak bir ~ehir var, Kamerikepodost. Orada biz bir cami yap ... Zaten orada biz yakla~1k 20 yll filan hakim olmu~uz, o mada bir cami yapm1~1z veyahut kiliseyi camiye donu~turmu~uz ve byle anla~11iyor ki lstanbul'dan oraya minber gbndermi~iz. Ve bu tamamen mermerden, ajurlu bir min- ber. Yani, o kadar nazik bir eseri oraya kadar nasll gotUrmu~uz, nas1l ta~1tm1~1z; dogrusu bunu benim pek akl1m kesmiyor ama, herhalde oradaki yerli ustalar yapmad1 bunu; Ukraynal1 veya
"Ban~ta, Istanbul <;:e~meleri, s. 92.
"Ban~ta, Istanbul <;:e~meleri, s.105.
"H.Orcun, Ban~ta, lstanbul'un Tarihine Gizlenmi~ Eserlerden Ornekler-Ta~ Testiler, Sanatsal Mozaik, 1997, 5.17, s.30-31.
"Eyice, Ayasofya, A.g.e., s. 449.
"Ban~ta, Istanbul <;:e~meleri, s. 92, 108.
Polonyal1 ustalar ve orada halihaz1rda kilisenin ic;:inde kilisenin ic;:inde bu minber gorev goruyor, tabil kilise e~yas1 olarak.
Bunun gibi, tabil ba~ka ~eyler var. Han1mefendi bir ~ey soyledi, "<;:ok ~ukur minberler c;:al1nam1yor" dedi. Ben ba~ka bir noktaya i~aret edecegim. Biliyorsunuz baz1 kiliseden donme camileri, Muzeler ldaresine verdiler. lstanbul'da unlu bir Kariye Camii var, Atik Ali Pa~a evkafmdand1r, cami olarak 450 yil kullanilm1~, sonra ic;:indeki mozaikler sebebiyle Muzeler !dare- sine devredilmi~ ve bu binanm ic;:inde bir tane ah~ap minber vard1. Binanm tam kilise havasma donmesi ic;:in, mozaiklerini ara~t1ranlar, o minberi oradan kald1rmak istediler, o s1rada ikinci bir gene kiliseden donme camide ara~t1rma yap1yorlard1 -Zeyrek Kilise Camiinde- orada da bir bolumu cami haline getirmeleri gerekti, bir bolumde ara~t1rma yapt1klan ic;:in. Oraya bir minber gerektiginden, dediler ki: "Can1m Kariye'nin minberine nasil olsa luzum yak" Onu oradan
<;:1kardilar, bir kamyona yuklediler, goturduler Zeyrek Kilise Camiine konuldu. Bunu kimse bilmez.
Yani, burada i~aret ediyorum. Bunun bir kayda gec;:mesi gerekli. Vak1flar da biraz mallanna sahip olsun diyecegim.
Yani, bir minber kamyona yukleniyor, goturuluyor, kimsenin bundan -benden ba~ka- haberi yak. Yani, bu da garip bir ~ey; hani, goturulemez, c;:almamaz dedi ama, bu memlekette her ~ey
c;:alin1r; onu da belirteyim. Yani, bir minberi de parc;:alardan olu~tugu ic;:in, mermerden minberi de
goturmu~ olabilirler, goturebilirler.
Diger bir hususa daha i~aret edecegim; Selanik, biliyorsunuz 1912'ye kadar buyuk bir Turk
~ehri idi. Buradaki camilerde veyahut kiliseden donme camilerde de baz1 boyle k1ymetli mobilyas1 vard1. Nitekim Selanik'in en buyuk camilerinden Ayasofya'nm gerek minberi gerek muezzin mah- feli vard1. Bu muezzin mahfelini ben 1950'1i yillarda bahc;:ede buldum, ayaklanm kesmi~ler, sutun- lannl ... Malum ya, muezzin mahfilleri yuksekte olur. Altmdaki payeleri kesilmi~ ve yalmz ust k1sm1, yani balkan k1sm1 gayet i~lemeli, kabartma bir korkuluga sahip. Bunu bahc;:enin bir yerinde topraga gommu~ler, yerle~tirmi~ler, sadece o korkuluk gorulebiliyor ve ic;:ini toprak doldurarak
c;:ic;:ekli~ haline getirmi~lerdir. Ki, Ayasofya'y1 biz Yunanlilara 1912'de teslim ettigimizde, Ayasofya restorasyondan yeni <;:1km1~t1 ve bir Frans1z mimara restore ettirilmi~ti Ayasofya. Yani, minberi, bilmem nesi harap filan degil, sapasaglam bir haldeydi ve son Sultan Re~at'm son Avrupa seya- hatinde Selanik'e ugrad1g1nda bu restorasyondan sonra ac;:il1~ toreni Cuma namaz1 or ada kilmmak suretiyle de orada yapilm1~t1. Yani, bizim gurbetteki eserlerimizin bilhassa bu c;:e~it e~yas1 da yak oluyor gidiyor. Onu da burada belirteyim.
~imdi soz, uc;:uncu konu~maCI olarak Saym Bekir Deniz Beyefendinin.
Konusu: Anadolu Turk KultOrunde blum!Ok Hall ve Duz Dokuma Yayg1 Gelenegi ve Gunumuzdeki Durumu.
Benim ~ahsen hie;: bilmedigim bir konu. blulerin uzerine ortulen birtak1m ortuler, yani tabut- lann veyahut cenazelerin dogrudan dogruya ustlerine 6rtulen birtak1m halilar veya baz1 kilimler hakkmda imi~. Bu, benim tamamen yabanc1s1 oldugum bir konu. Burada ilk defa 6grenecegim ic;:in de bu bak1mdan memnunum.
140
