167
Konya Đlinde Havuç Üretimi Yapan Tarım Đşletmelerinde Ekonomik Büyüklüğün Karlılık Üzerine Etkisi
Yusuf ÇELĐK1 Mithat DĐREK2 ÖZET
Bu çalışmada, Avrupa Birliği FADN (Farm Accoundancy Data Network) sistemi metodolojisi kapsamında, Konya ilinde havuç üretimi yapan tarım işletmelerinin ekonomik büyüklük grupları belirlenerek, ekonomik büyüklük sınıfları itibariyle yıllık faaliyet sonuçları belirlenmiştir.
Araştırmanın ana materyalini, Konya ilinde havuç üretimi yapan işletmelerden basit tesadüfi örnekleme yöntemine göre belirlenen 70 işletmeden anket yöntemiyle elde edilen veriler oluşturmuştur. Veriler 2007-2008 üretim dönemine aittir.
Araştırma sonuçlarına göre, işletmelerin ekonomik büyüklük sınıfları itibariyle ortalama büyüklükleri 5,8 ile 220,8 ESU arasında değişmekte olup, tüm işletmeler ortalaması bu değer 74,4 ESU olarak tespit edilmiştir. Brüt işletme karı ekonomik büyüklük gruplarında 10.883,16 TL ile 451.248,4l TL, işletme net katma değeri 8.658,16 TL ile 437.453,82 TL, net işletme aile geliri ise 3.208,16 TL ile 251.075,88 TL arasında, ekonomik büyüklük gruplarına paralel olarak artış göstermektedir. Genel anlamda incelenen işletmelerde, ekonomik büyüklük sınıflarına paralel yıllık faaliyet sonuçlarında artan oranda bir artışın yani ölçeğe artan getirinin olduğu tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: FADN, Ekonomik Büyüklük, Havuç Đşletmesi, Konya.
The Impact Of Economıc Sıze On Profabılty Of Carrot Farms In The Konya Provıence
ABSTRACT
The objective of the research was to determine economic size and standard economic results of carrot farms in Konya by take in consideration of EU Farm Accountancy Data Network (FADN).
The survey sample was determined as 70 with the respect of Simple Random Sampling Method.
The data were collected by survey for 2007 to 2008 production period.
Acording to the results, the average economic size of farms were vary from 5,8 ESU to 220,8 ESU, and the average farm size was identified as 74,4 ESU. Gross farm income was vary from 10.8883,16 to 451.248,41 TL, farm value add income vary from 8.658,16 TL to 437.453,82 TL and net family income was vary from 3,208.16 TL to 251,075.88 TL and increased by the economic size group in examined farms. Standart economic results were increased by the farm size. In this case, it is determined that increasing returns ocur with the respect of scale in businesses.
Key Words: FADN, Economic Size, Carrot Farms, Konya.
1. GĐRĐŞ
Gelişmekte olan ülkelerde, kaynak kullanımında temel strateji; bir taraftan hızla artan nüfusun ihtiyaçlarını karşılama ve diğer taraftan hızlı büyümeyi sağlama hedefi, gelişmiş ülkelerde ise refah düzeyini artırmadır. Bu hedefler doğal olarak bütün ülkeleri kaynakların kullanımında etkinlik arayışlarına yöneltmiştir. Kıt olan kaynaklar, makro düzeyde ülkelerin büyüme ve kalkınma politikalarına bağlı olarak değişik sektörlere tahsis edilmektedir. Ülkeler için makro düzeyde kaynak kullanımının önemi aynı şekilde mikro düzeyde işletmeler içinde geçerlidir.
Ekonomik bir ünite olan işletmeler, sahip oldukları üretim faktörlerini etkin kullanarak kar maksimizasyonu veya maliyet minimizasyonu yaparak rekabet üstünlüğü oluşturma çabasında bulunmaktadırlar.
Ekonominin diğer sektörlerinde olduğu gibi tarım sektöründe de faaliyet gösteren işletmelerin temel amaçlarından biri karlılıktır. Bu amaca ulaşmada etkili birçok faktör
*: Bu çalışmanın verileri 1070714 nolu TÜBĐTAK projesinden alınmıştır.
1 Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Selçuklu, Konya.
2 Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Selçuklu, Konya.
168
bulunmaktadır. Bunlar, işletmede karlı faaliyetlere yer vermek, bu faaliyetlerin üretiminde optimal girdi kullanmak, pazarın talep ettiği kalitede ürün üretmek gibi işletmeciliğin üretim fonksiyonunu, diğer taraftan pazar yönetimini, finansal yönetim, halka ilişkiler ve Ar-Ge çalışmalarını da iyi yönetmektir. Đşletmeciliğin temel fonksiyonlarından olan üretim fonksiyonuna ilişkin kararlar alınırken, dikkat edilmesi gereken hususlardan biri de; ürünün ne kadar üretileceği ve bu kapsamda oluşturulacak işletme ölçeğidir. Sabit sermaye unsurlarının birim ürüne düşen masraflarını azaltmak için, işletme büyüklüğünün uygun ölçekte olması gerekmektedir. Tarım sektöründe azalan verim kanununun geçerli olması nedeni ile ölçek düzeyini belirlemek, kaynak kullanım etkinliğinde daha da önem kazanmaktadır.
Yukarıda bahsedilen amaçlara ulaşabilmek amacıyla her ülke kendi şartları içinde farklı makro ve mikro düzeyde araştırma ve veri sistemlerine sahiptir. Ülkeler itibariyle işletmelerde kaynak kullanım etkinliğini ölçmeye yönelik kullanılan yöntemler ve bu yöntemlerin hesaplama metodolojileri önemli farklılıklar da gösterebilmektedir. Nitekim bu durum AB ülkelerinde de yaşanmıştır. Ülkeler itibariyle farklı veri sistemleri ve hesaplama metodolojileri nedeniyle sonuçların standart form da karşılaştırılamaması nedeniyle bütün üye ülkeleri kapsayacak şekilde 1965 yılında Tarım Đşletmeleri Muhasebe Veri Ağı (FADN) sistemi oluşturulma kararı alınmıştır. AB’de, FADN sisteminde aynı terminoloji ile ülkeler arası heterojenlikler ortadan kaldırılmış ve ortak bir karşılaştırılabilirlik zemini oluşturulmuştur (Kıral ve Tatlıdil, 1996).
Türkiye’de tarım sektörü ile ilgili veriler, Türkiye Đstatistik Kurumu (TÜĐK) tarafından, ülke, bölge ve iller düzeyinde toplanıp yayınlanmaktadır. Yıllar itibariyle verilen bu veriler makro düzeyde daha çok tarım işletmelerinin arazi yapısı ve tasarruf durumu, üretim miktar ve deseni gibi yapısal özelliklere ilişkin verilerdir. Diğer taraftan hemen hemen her on yılda bir tekrarlanan “Genel Tarım Sayımı” ile de işletmeler düzeyinde daha kapsamlı veri ve bilgiler derlenip yayınlanmaktadır. Ancak tarım işletmelerinin ekonomik faaliyet sonuçlarına ilişkin fiziki ve finansal veriler bulunmamaktadır(Çelik ve Direk, 2008). Türkiye’de tarımsal işletmeler ile ilgili toplanan verilerin eksikliğine dikkat çekilen bir araştırmada (Direk ve Çakan, 1995) rutin anketlerin uygulanacağı bir istatistik veri toplama sistemi önerilmiş olmasına karşın, aradan geçen süreçte herhangi bir gelişme de kaydedilememiştir.
Türkiye’nin AB’ne üyelik sürecinde yapacağı çalışmalar, “Katılım Ortaklığı Belgeleri”nde kısa ve orta vadeli sürede yapılacak çalışmalar şeklinde önerilmektedir.
Üçüncü ve dördüncü katılım ortaklığı belgesinde, tarım istatistikleri ile ilgili orta vadede yapılması önerilen çalışmalardan biride “Çiftlik Muhasebe Veri Ağı” sistemidir. Bu öneri doğrultusunda, 2007 yılında AB Katılım öncesi programı tarafından finanse edilen ve 9 ili kapsayan (Bursa, Konya, Adana, Şanlıurfa, Đzmir, Tekirdağ, Erzurum, Giresun, Nevşehir) bir pilot proje kapsamında, Türkiye’de Çiftlik Muhasebe Veri Ağı’nın kurulması çalışmaları, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından başlatılmıştır.
Türkiye’de tarım işletmelerinin FADN sistemine göre ekonomik büyüklük gruplarının belirlenmesi ve ekonomik büyüklük grupları itibariyle başarı kriterlerinin karşılaştırılması ile ilgili çok sınırlı araştırma bulunmaktadır. Bu çalışmalar; (Külekci, 2006), Gündoğmuş (2000), Rehber ve ark. (2002), Tipi (2002), Keskin ve Dellal (2006), Göktolga (2007), Çelik ve Direk (2008), Emre (2010)’dir. Türkiye’de FADN sistemine göre işletme analizi ile ilgili yeterli çalışma olmadığı gibi FADN metodolojisi ile ilgili yeterli çalışma da bulunmamaktadır. Bu konuda yapılmış belli başlı çalışmalar; Çakır ve Işın (1994), Arslan (1996), Kıral ve Tatlıdil (1996), Göktolga (1999), Rehber ve ark.
(2002a), Keskin (2003), Altınkol (2006), Nazlı (2006), Erol (2008)’dır.
Bu çalışmada, Türkiye’de havuç üretiminin % 60 gibi büyük bir bölümünün üretildiği Konya ilinde, havuç üretimi yapan tarım işletmelerinin FADN sistemine göre ekonomik büyüklük sınıfları ve işletme tipolojileri belirlenerek, ekonomik büyüklük ve farklı işletme tipolojisinin işletme faaliyet sonuçlarına etkisi incelenmiştir.
169
2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1. Materyal
Araştırmanın ana materyalini, TÜBĐTAK destekli TOVAG-107O714 nolu
“Konya Đlinde Havuç Üretimi Yapan Tarım Đşletmelerinin Avrupa Birliği Tarımsal Muhasebe Veri Ağı Sistemine Göre Sınıflandırılması ve Đşletme Başarı Ölçütlerinin Karşılaştırılması” adlı proje kapsamında elde edilen veriler oluşturmuştur. Araştırmada kullanılan veriler 2006/2007 üretim dönemine aittir.
Araştırma alanı olan Konya ilinde havuç üretiminin % 90’ı Meram ve Ereğli ilçelerinde yapılmaktadır. Araştırmanın ana populasyonunu bu iki ilçede bulunan havuç işletmeleri oluşturmuştur. Ana populasyonu temsil edecek örnek işletmeler, basit tesadüfi örnekleme yöntemine göre 70 adet işletme olarak hesaplanmıştır.
2.2. Yöntem
Çalışma kapsamında öncelikle işletmelerin FADN sistemine göre ekonomik büyüklük sınıfları ve işletme tipolojileri belirlenmiştir. Daha sonra, ekonomik büyüklük sınıfları ve işletme tipolojilerine göre yine FADN sistemine göre, işletmelerin yıllık faaliyet sonuçları tespit edilerek, ekonomik büyüklük sınıflarına göre yıllık faaliyet sonuçları karşılaştırılmıştır.
Đşletmelerin ekonomik büyüklük grubu belirlenirken, işletmedeki tarımsal faaliyetlerin üretim değerinden (bitkisel, hayvansal, diğer üretim değeri), bu faaliyetler için yapılan özel değişen masraflar çıkarılıp, her bir faaliyetin standart brüt karı hesaplanmıştır. Sonra her bir faaliyetin standart brüt karı toplanarak işletme brüt karı tespit edilmiştir. Đşletmenin toplam standart brüt karı, Avrupa para birimine çevrilerek (1 TL=1,803 Euro), FADN sistemine göre 1 Ekonomik Büyüklük Ünitesi (Economic Size Unit (ESU)) değeri olan 1200 euroya bölünüp (1 ESU= 1200 Euro), işletmelerin ekonomik büyüklük sınıfları belirlenmiştir (Rehber ve ark 2002a).
Đşletmelerin ekonomik büyüklük sınıflarına göre yıllık faaliyet sonuçları hesaplanırken öncelikle gelir hesapları, daha sonra masraf hesapları yapılarak, FADN sistemine göre yıllık faaliyet sonuçları ortaya konmuştur. FADN sistemine göre gelir kapsamında, toplam üretim değeri hesaplanırken öncelikle dönem sonu bitkisel ve hayvansal ürün stokları, dönem başı stoklardan çıkarılarak hesaplamaya başlanmaktadır.
Bu çalışmada elde edilen veriler bir yıllık ve dönem sonu verilere dayalı olarak yapıldığı için stok farkları değil, dönem sonu stok değerleri dikkate alınmıştır. Buna ilaveten, satılan bitkisel ürün değerleri, bitkisel ürünlerden çiftlik ve aile tüketim değerleri, hayvansal ürün satışları, hayvansal ürünlerin çiftlik ve aile tüketim değerleri, hayvan satış değerinden, hayvan alış değerinin çıkarılması sonucu elde edilen gelirler, hayvan varlığındaki değer artışı ve diğer gelirler (arazilerin kiraya verilmesi, orman ürünleri değeri, iş gücünün işletme dışında çalışması, alet-ekipmanların kiraya verilmesi, kısa vadeli verilen borç faizleri, turizm gelirleri, bir önceki yılın alacakları ve diğer ürün ve alacaklar) toplanarak işletmenin toplam üretim değeri hesaplanmıştır.
Çalışmada masraflar da FADN sistemine göre sınıflandırılarak hesaplanmıştır.
Buna göre masraflar; özel değişen masraflar, işletme masrafları ve bu iki masrafın toplanması ile ara tüketim masrafları hesaplanmıştır. Sabit sermaye unsurlarının aşınma ve yıpranma payı olarak doğru hat yöntemine göre amortisman masrafları hesaplanmıştır.
Son olarak da yabancı işgücü ücreti, arazi kirası ve faiz giderleri dışsal masraflar olarak hesaplanmıştır.
Hesaplanan toplam üretim değeri ve masraflardan hareketle, işletmelerin, Brüt Đşletme Geliri, Đşletme Net Katma Değeri ve Đşletme Aile Geliri hesaplanmıştır.
Đşgücü ünitesi hesaplamada 1200 saat iş gücü bir işgücü ünitesi olarak dikkate alınmıştır. Fakat bu değer ülkeler itibariyle farklı olabilmektedir (Anonymous, 2003).
170
3.ARAŞTIRMA BULGULARI
3.1. Đşletmelerin FADN Sistemine Göre Sınıflandırılması
Đncelenen işletmelerin FADN sistemine göre ekonomik büyüklük grupları hesaplanarak Çizelge 1’de verilmiştir. Çizelge 1’den de görüldüğü gibi FADN sisteminde işletmeler 9 ekonomik büyüklük sınıfına ayrılmaktadır. Đşletmelerin % 2,86’sı küçük, % 18,57’si ortanın altı, % 35,71’i ortanın üstü, % 21,43’ü büyük ve yine % 21,43’ü çok büyük işletme ekonomik büyüklük grubunda yer almaktadır.
Çizelge 1. Đncelenen Đşletmelerin Ekonomik Büyüklük Gruplarına (ESU) Göre Dağılımı Sınıflar Sınırlar Büyüklük Grubu Đşletme Sayısı
(Adet)
Oran (%)
I ∗ 2
II ∗= 2 ve ∗ 4
Çok Küçük 0 -
III ∗=4 ve ∗6
IV ∗=6 ve ∗ 8
Küçük 2 2,86
V ∗=8 ve ∗12
VI ∗=12 ve ∗16
Ortanın Altı 8
5
18,57
VII ∗=16 ve ∗40 Ortanın Üstü 25 35,71
VIII ∗=40 ve ∗100 Büyük 15 21,43
IX ∗=100 Çok Büyük 15 21,43
Toplam 70 100,00
3.2.3. Đşletmelerin Yapı ve Verimlilik Özellikleri
Đncelenen işletmelerin FADN sistemine göre yapı ve verimlilik ile ilgili özellikleri Çizelge 2’de verilmiştir. Çizelge 2’den de görüldüğü gibi işletmelerin ekonomik büyüklükleri 5,8 ESU ile 220,8 ESU arasında değişmektedir. Đncelenen işletmelerin ekonomik büyüklük sınıfları, Türkiye’de yapılan çalışmalardan farklılık arz etmektedir. Bursa ilinde yapılan bir araştırmada, tarım işletmelerinin ekonomik büyüklüğünün 3,3 ESU ile 10,2 ESU arasında (Rehber ve ark., 2002), Konya ilinde ihtisaslaşmış tahıl işletmelerinin AB sistemine göre sınıflandırılması amacı ile yapılan çalışmada, işletmelerinin % 42,99’unun 0-4 ESU büyüklük sınıfında, % 34,58’inin 4-8 ESU büyüklük sınıfında, % 15,89’unun 8-16 ESU büyüklük sınıfında ve % 6,54’ünün ise 16-40 ESU büyüklük sınıfında yer aldıkları tespit edilmiştir (Gündoğmuş, 2000).
Erzurum’da büyük oranda hayvansal üretim yapan işletmelerin ekonomik büyüklüklerinin 1 ESU ile 12 ESU arasında değiştiği belirlenmiştir (Külekçi, 2006).
Araştırma yöresinde işletmelerin ekonomik büyüklüklerinin yüksek olmasında, araştırma yöresinde havuç üreten işletmelerin genelde büyük işletme özelliğinde olmaları, havuç üretiminde kullanılan girdilerden işçilik ve yakıt giderlerinin yüksek düzeyde olması ve bu masrafların da özel değişen masraflar arasında yer almaması nedeniyle işletmelerin standart brüt karları yüksek çıkmasından kaynaklanmaktadır.
Ekonomik büyüklük sınıflarında işletme başına düşen arazi miktarı ekonomik büyüklük sınıflarına paralel olarak artmakta ve ekonomik büyüklük sınıflarında kullanılabilir arazi miktarı 2,60 ha ile 68,26 ha arasında değişmektedir. Đşletmeler ortalamasında ise işletme başına düşen arazi miktarı 24,67 ha olarak belirlenmiştir.
171
Çizelge 2. Đşletmelerin Ekonomik Büyüklük Gruplarına Göre 2006/2007 Üretim Dönemi Bazı Önemli Faaliyet Sonuçları
Đşletme Büyüklük Sınıfları Faktör
Kodu Đşletmelerle Đlgili Özellikler III V VI VII VIII IX
Đşletmeler Ortalaması
Başlık 1 Populasyon ve Örnek
SYS03 Örnek Đşletmeler 2 8 5 25 15 15 70
Başlık 2 Yapısal Göstergeler ve Đşletme Başına Verim
SE005 Ekonomik Büyüklük-ESU 5,8 10,1 13,2 26,9 70,8 220,8
SE010 Đşgücü Girdisi-AWU 5,179 6,371 7,254 12,021 23,771 57,948 23,207
SE015 Aile Đşgücü Girdisi-FWU 4,200 5,408 4,320 5,472 6,732 6,480 5,840
SE20 Yabancı Đşgücü Girdisi-AWU 0,979 0,963 2,934 6,549 17,039 51,468 17,367
SE030 Kiralanan Tarla Arazisi-ha 1,00 1,40 2,16 5,17 11,26 35,65 12,19
SE025 Kullanılabilir Tarla Arazisi–ha 2,60 3,45 3,86 10,25 25,75 68,26 24,67
SE080 Toplam Hayvan Ünitesi 4,86 2,53 2,42 2,37 3,10 2,53
SE110 Buğday Verimi – kental/ha 62,50 20,00 15,00 40,80 39,70 45,36 37,94
SE115 Mısır Verimi – kental/ha - - - 14,44 14,40 14,41 14,42
SE120 Otlak Hayvan./ Yem Araz.– ha 12,0 12,95 - 15,60 2,00 -
SE125 Süt Üretimi – kilo / inek 3.840,0 3.600,0 3.600,0 3.576,0 2.937,0 3.655,7 3.468,2
Başlık3 Üretim
SE131 Toplam Üretim 25.685,00 34.657,63 45.867,60 92.689,64 233.978,09 669.240,44 236.521,79
SE135 Bitkisel Üretim 16.850,00 30.536,88 42.247,20 90.468,24 225.788,90 665.715,30 230.335,72
SE206 Hayvansal Üretim 8.835,00 4.120,75 3.620,40 2.221,40 8.189,19 3.525,14 6.186,07
Başlık 4 Girdiler
SE270 Toplam Masraflar 22.733,00 27.323,11 38.192,20 75.398,89 171.378,69 428.885,21 163.911,26
Başlık 5 Sübvansiyonlar
SE605 Cari Sübvansiyonlar 256,16 693,91 480,30 1.999,21 4.880,35 10.720,65 4.178,00
Başlık 6 Đşletme Başına Gelir
SE131 Toplam Üretim Değeri 25.685,00 34.657,63 45.867,60 92.689,64 233.978,09 669.240,44 236.521,79
SE275 Ara Tüketim 15.058,00 15.264,48 20.456,60 41.512,77 94.679,49 228.712,60 89.638,51
SE600 Cari Sübvan. ve Vergi Bakiyesi 256,16 693,91 480,30 1.999,21 4.880,35 10.720,65 4.178,00
SE410 Brüt Đşletme Geliri 10.883,16 20.087,06 25.891,30 53.176,08 144.178,95 451.248,49 151.061,28
SE360 Amortisman 2.225,00 7.463,00 4.505,00 4.812,08 6.625,99 13.794,67 7.309,38
SE415 Đşletme Net Katma Değeri 8.658,16 12.624,06 21.386,30 48.364,00 137.552,96 437.453,82 143.751,90
SE365 Dışsal Masraflar 5.450,00 4.595,63 13.230,60 29.074,04 70.073,21 186.377,94 66.963,37
SE420 Đşletme Aile Geliri 3.208,16 8.028,43 8.155,70 19.289,96 67.479,75 251.075,88 76.78
Başlık 7 Kişi Başına Gelir
SE425 Đşletme Net Katma Değeri/AWU 1.671,78 1.981,49 2.948,21 4.023,29 5.786,59 7.549,07 6.194,33 SE430 Đşletme Aile Geliri/FWU 763,85 1.484,55 1.887,89 3.525,21 10.023,73 38.746,28 13.148,72
172
Đşletmelerde, ekonomik büyüklük sınıflarında kiraya tutulan arazi miktarı, ekonomik büyüklük sınıflarına paralel olarak artış göstermektedir. Havuç üretiminde özellikle hasat döneminde toprağın yoğun olarak kullanımı, havuç üretim alanlarında münavebeyi zorunlu kılmaktadır. Nitekim Çizelge 2’den de görüldüğü gibi incelenen işletmelerde kiralanan arazi miktarı 1 hektar ile 35,65 hektar arasında değişmektedir.
Diğer bir ifade ile işletmelerin mülk arazileri yanında % 50’ye yakın da araziyi kiralama sureti ile kullandıkları görülmektedir.
Havuç üretiminde özellikle yabancı otla mücadele, seyreltme, hasat ve paketleme gibi üretim işlemlerinde, diğer tarım ürünlerine göre daha fazla işgücü kullanılmaktadır.
Bu nedenle incelenen işletmelerde aile işgücü ve yabancı işgücü kullanım düzeyi de yüksek düzeyde bulunmuştur. Đşletme büyüklük sınıflarında kullanılan toplam işgücü 5,179 ile 57,948 işgücü ünitesi arasında değişmektedir. Đşletmeler ortalamasında ise bu değer 23,207 iş gücü ünitesidir.
3.2.4. Ekonomik Büyüklüğün Đşletme Faaliyet Sonuçlarına Etkisi
FADN sistemine göre işletmelerin ekonomik büyüklük sınıflarına göre karşılaştırılan temel gelir kriterleri; toplam üretim değeri, brüt işletme geliri, net işletme katma değeri ve net işletme aile geliridir. Bu kriterler açısından işletmelerin durumu Çizelge 3’de verilmiştir.
Çizelge 3’den görüldüğü gibi işletme büyüklük gruplarında toplam gelir, ekonomik büyüklük gruplarına paralel olarak artış göstermektedir. Toplam üretim değeri işletme büyüklük gruplarında 25.941,16 TL ile 679.961,09 TL arasında değişmektedir.
Toplam üretim değeri bünyesinde masraflarını da bulundurduğundan, işletmelerin başarısını ölçmede, masraf unsurlarının çıkarıldığı gelir kriterleri daha önemli olmaktadır.
Çizelge 3. Đncelenen Đşletmelerin Başarı Kriterleri (YTL)
Ekonomik Büyüklük Sınıfları
Başarı kriterleri III V VI VII VIII IX
Đşletmeler Ortalaması TOPLAM
GELĐR
25.941,16 35.350,91 46.347,90 94.688,85 238.858,44 679.961,09 240.699,79 I-Ara Tüketim 15.058,00 15.264,48 20.456,60 41.512,77 94.679,49 228.712,60 89.638,51 BRÜT
ĐŞLETME GEL.
10.883,16 20.087,06 25.891,30 53.176,08 144.178,95 451.248,49 151.061,28 II-Amortismanlar 2.225,00 7.463,00 4.505,00 4.812,08 6.625,99 13.794,67 7.309,38 ĐŞLETME NET
KATMA DEĞ.
8.658,16 12.624,06 21.386,30 48.364,00 137.552,96 437.453,82 143.751,90 III-Dışsal Mas. 5.450,00 4.595,63 13.230,60 29.074,04 70.073,21 186.377,94 66.963,37 NET ĐŞLETME
AĐLE GELĐRĐ
3.208,16 8.028,43 8.155,70 19.289,96 67.479,75 251.075,88 76.788,53
Brüt işletme kârı, işletme büyüklük sınıflarına paralel artış göstermekte olup, işletmelerde 10.883,16 TL ile 451.248,49 TL arasında değişmekte olup, işletmeler ortalamasında bu değer 151.061,28 TL’dir. Brüt kârın işletme büyüklük sınıflarında önemli düzeyde farklılık arz etmesi, işletmelerin ölçek ekonomileri yanında, ürün desenindeki farklılıklardan da kaynaklanmaktadır.
Đşletme net katma değeri, işletme büyüklük gruplarında 8.658,16 TL ile 437.453,82 TL arasında değişmekte olup, işletmeler ortalamasında ise 143.751,90 TL’dir.
Đşletme büyüklük gruplarına paralel olarak artış gösteren işletme net katma değerinin toplam üretim değeri içindeki payı % 33,37 ile % 64,33 arasında değişmektedir. Đşletme net katma değerinin toplam üretim içindeki payı, büyük işletme sınıflarında ölçek ekonomilerinin etkisi ile daha da yüksek düzeydedir. Yani sabit sermaye unsurlarının amortisman payının, birim üretim değerine düşen miktarı işletme büyüklüğüne paralel azalmaktadır.
Net işletme aile geliri, işletme büyüklük gruplarında 3.208,16 TL ile 251.075,88 TL arasında değişmektedir. Đşletmeler ortalamasında ise bu değer 76.788,53 TL’dir. Net
173
işletme aile gelirinin toplam üretim değeri içindeki payı, işletme büyüklük gruplarında % 12,36 ile % 36,92 arsında değişmektedir. Đşletmeler ortalamasında ise bu oran % 31,90’dır.
Đl de havuç üretimi yapan işletmelerde başarı ölçütlerinin değişimi grafiksel olarak Şekil 1’de verilmiştir.
Đşletme Büyüklük Sınıflarında Nisbi Kar Durumu
1,14 1,29 1,21 1,26 1,39
1,59
0,00 0,50 1,00 1,50 2,00
1 2 3 4 5 6
Đşletme Büyüklük Sınıfları
Nisbi Kar
Seri 1
Şekil 1. Ekonomik Büyüklüğün Đşletme Başarısına Etkisi
Şekil 1’den de görüldüğü gibi, işletme net katma değeri, net işletme aile geliri, yıllık işgücü ünitesine düşen işletme net katma değeri, yıllık aile işgücü ünitesine düşen net işletme aile geliri kriterleri açısından ekonomik büyüklük sınıfları itibariyle ölçeğe artan bir getiri gözlenmektedir. Diğer taraftan, incelenen işletmelerde yapılan toplam masrafların bir birimine düşen üretim değeri, diğer bir değişle nisbi kar durumu incelenmiştir. Nisbi kar durumu, III. işletme büyüklük sınıfından, V. işletme büyüklük sınıfına geçişte ölçeğe artan getiri, V. Sınıf işletme büyüklüğünden, VI. işletme büyüklüğüne geçişte ise ölçeğe azalan bir getiri ve bu aşamadan sonra işletme büyüklüğüne paralel ölçeğe artan bir getiri olduğu görülmektedir. Đşletme büyüklük sınıflarında nisbi kar kriterinde bir dalgalanma olmakla beraber, diğer kriterlerde ölçeğe artan getiri olduğu tespit edilmiştir.
4. SONUÇ VE ÖNERĐLER
Elde edilen sonuçlara göre, işletmelerin ortalama ekonomik büyüklüğü 74,4 ESU olarak tespit edilmiştir. Türkiye’de yapılan diğer araştırmalarda bu değerler daha düşük çıkmıştır. Fakat bu farklılıklar yorumlanırken, FADN hesaplama metodolojisi ile yörelerin işletme yapıları, işletmelerde üretilen ürünler ve bu ürünlerin üretim teknolojilerinin göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Đncelenen havuç işletmelerinde yoğun emek kullanımı olması ve kullanılan yabancı işgücünün özel masraflarda yer almaması nedeni ile işletmelerin ekonomik büyüklükleri yüksek çıkmıştır.
Đşletme büyüklük sınıflarında kullanılabilir arazi miktarı 2,60 ha ile 68,26 ha arasında değişmekte ve işletmeler ortalamasında ise 24,67 hektar olduğu tespit edilmiştir.
Đşletmeler ortalaması olarak mevcut arazinin % 65,58’inde başta havuç olmak üzere sebze grubu ürünler yetiştirilmektedir. Đşletmeler ortalamasında mevcut 24,67 hektar arazinin % 49,41 (12,19 ha)’i kiraya tutulan araziden oluşmaktadır. Kiraya tutulan arazinin yüksek düzeyde olmasında, havuç üretiminde münavebe gereksinimi en etkili faktör olarak gözlenmiştir.
Đncelenen işletmelerde ekonomik büyüklük grupları itibariyle, brüt işletme geliri 10.883,16 TL ile 451.248,41 TL, işletme net katma değeri 8.658,16 TL ile 437.453,82 TL, net işletme aile geliri ise 3.208,16 TL ile 251.075,88 TL arasında ekonomik büyüklük gruplarına paralel olarak artış göstermektedir. Genel anlamda işletmelerde, ekonomik büyüklük sınıflarına paralel yıllık faaliyet sonuçlarında artan oranda bir artış olduğu, diğer bir ifade ile işletmelerde ölçeğe artan getirinin olduğu tespit edilmiştir.
FADN sistemi ile ilgili Türkiye’de yeterli düzeyde çalışma bulunmamaktadır. Bu sistemin gerek metodolojik olarak öğrenilmesi ve gerekse yeterli çalışma oluşturulması
174
bakımından farklı yörelerde, yöntemin uygulanmasına yönelik çalışmaların yapılması gerekmektedir.
KAYNAKLAR
Anonymous, 2003, Structure and Typology of Agricultural Holdings, European Comission, Working Documant on The Agenda, Meeting on May 2003, Luxembourg.
Altınkol, T., 2006. Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikasına Yönelik Tarımsal Muhasebe Veri Ağı (FADN) Đncelenmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yüksek Lisans Tezi, Đzmir.
Arslan, A., 1996. Türkiye Tarımında Tarımsal Đşletmelerin Sınıflandırılması Konusunda Bir Deneme Çalışması, DĐE Tarım ve Sanayi Đstatistikleri Dairesi Başkanlığı, (Yayınlanmamıs), Ankara.
Çakır, C., Işın, S., 1994. Avrupa Topluluğu’nda Tarım Đşletmelerinin Sınıflandırılma Esasları ve Türkiye Açısından Değerlendirilmesi, Tarım ve Mühendislik Dergisi, Sayı:47, Ankara.
Çelik, Y., Direk, M., 2008. Konya Đlinde Havuç Üretimi Yapan Tarım işletmelerinin Avrupa Birliği Tarımsal Muhasebe Veri Ağı Sistemine Göre Sınıflandırılması ve Đşletme Başarı Ölçütlerinin Karşılaştırılması. TÜBĐTAK, TOVAG-107O714, Konya.
Direk, M., Çakan, M., 1995. Türkiye’de Tarımsal Verilerin Toplanmasında Örnek Đşletmeler Oluşturulması. Planlama ve Kalkınma Çalışmalarında Đstatistik Sempozyumu, 27-28 Nisan, Lefkoşa-Kıbrıs.
Göktolga, G, Karkacıer, O., 1999. FADN (Tarım Muhasebesi Veri Ağı) Ve Konunun Türkiye Açısından Değerlendirilmesi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, Cilt:16 Sayı:1, 1999, TOKAT.
Gündoğmuş, E., 2000. Tarım Đşletmelerinin AB Sistemine Göre Sınıflandırılması; Konya Đli Đhtisaslaşmış Tahıl Đşletmeleri Örneği, Türkiye Ziraat Odaları Birliği, Ankara.
Keskin, G., 2003, AB’de Tarım Đşletmelerinin Sınıflandırılması ve Türkiye’de Uygulanabilirliği, Tarım Ekonomisi ve Araştırma Enstitüsü TEAE- BAKIS, Sayı: 3 Nüsha: 1, ISSN 1303- 8346, Ankara.
Keskin, G., Dellal, Đ., 2006. AB’nde Küçük Baş Hayvan Yetiştiren Đhtisaslaşmış Đşletmeler ve Türkiye’nin Üyelik Sürecindeki Durumu. VII. Tarım Ekonomisi Kongresi, 13-15 Eylül, Antalya.
Kıral, T., Tatlıdil, F., F., 1996. AB’nde Tarım Đşletmelerinin Sınıflandırılması Büyüklük ve Gelir ile Bazı Basarı Ölçütlerinin Saptanmasında Yeni Kavram ve Yaklaşımlar, Türkiye II.
Tarım Ekonomisi Kongresi, Cilt:1, 4-6 Eylül 1996, Adana.
Kıral, T., Köse, N., Nazlı, C., 2006. AB FADN Sistemi’ne Türkiye’nin Uyumu. VII. Tarım Ekonomisi Kongresi, 13-15 Eylül, Antalya.
Külekçi, M., 2006. Erzurum Đli Hayvancılık Đşletmelerinin AB Muhasebe Sistemine (FADN) Göre Sınıflandırılması ve Değerlendirilmesi; Karayazı, Tekman ve Çat Đlçeleri Örneği, Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Erzurum.
Nazlı, C., 2006. Avrupa Birliği Tarım Muhasebesi Veri Ağı (FADN) Sistemi Çerçevesinde Türkiye’de Çiftçi Kayıt Sisteminin Đncelenmesi. Ankara Üniveristesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. Ankara.
Rehber, E., Tipi, T., Aksüyek, M., 2002. AB Tarım Đşletmeleri Muhasebe Veri Ağı Sistemi (FADN) ve Bunun Türkiye’de Seçilmiş Bir Alandaki Tarım Đşletmelerine Uygulanabilirliği Üzerine Bir Araştırma, Türkiye Ziraat Odaları Birliği, Yayın No:230, Ankara.
Rehber, E., Tipi, T., Aksüyek, M., 2002a. Tarım Đşletmeleri Muhasebe Veri Ağı Tanımlar ve Uygulama Rehberi, Türkiye Ziraat Odaları Birliği, Yayın No:231, Ankara.
Tipi, T., 2002. Tarım Đşletmelerinin Yıllık Faaliyet Sonuçlarının Değerlendirilmesi Yöntemlerinin Karsılaştırmalı Analizi, Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi (Yayınlanmamıs), Bursa.
