Azot Oksit Emisyonlar

(1)

Bu makalede, azot oksitler tan›mlanmakta,

bunlar›n emisyonuna neden olan kaynaklar, etkileri, uzaklaflt›rma yöntemleri tan›t›lmakta ve

Kocaeli ilinde yap›lan ölçümler verilmektedir.

A A

zot oksitler; azot monoksit (NO), azot dioksit (NO₂), diazot oksit (N₂O), diazot trioksit (N₂O₃), diazot tetroksit (N₂O₄), diazot pentoksit (N₂O₅) olmak üzere 6 farkl› gaz›n kar›fl›- m›d›r. Bunlara ilâve olarak, NO_x’in di¤er reaktif azot bileflik- leri (NO_y) de bulunmaktad›r.

Ancak bunlardan ikisi hava kirleticisi olarak önemlidir. Bunlar kentsel ve endüstriyel bölgelerde yüksek konsantrasyonlarda bulunabilen NO ve NO₂ olup, birlikte NO_x (NO+NO₂= NO_x) ad›

alt›nda an›l›r. Bafllang›çta NO₂, toplam›n %5’inden daha az ola- cak flekilde oluflur. Ancak at›k gaz kanallar›nda ve atmosferde NO h›zla NO₂’ye dönüflür. Bu yüzden NO_x, NO₂olarak da kabul edilebilir.

NO, renksiz, kokusuz ve suda çözünürlü¤ü düflük olan bir gaz- d›r. NO₂ ise k›rm›z›ms› kahverenkli, keskin kokulu bir gaz- d›r. 21,1°C kaynama noktas›na sahip NO₂’-nin düflük k›smî ba- s›nc›, atmosferde yo¤unlaflmas›- n› önler. Korozyona neden olur ve yüksek derecede oksitleyici- dir. K›rm›z›ms› kahverenkli olmas›ndan ötürü kendisi ile kirlenmifl havan›n görüfl mesafesini

azalt›p ayn› zamanda havan›n renginin de de¤iflmesine neden olur. NO₂ ultraviyole ›fl›nlar›n›

fazla miktarda absorbe etme özelli¤ine sahiptir.

Atmosferde bulunufl flekilleri ve konsantrasyonlar› konuma, gü- nün saatlerine ve mevsime ba¤l›

olarak çeflitlilik gösterir. Atmos- ferde kal›fl süreleri ise yükseklik- lere ba¤l› olarak de¤iflir. Afla¤›

stratosferde bu süre birkaç ay gibi oldukça uzundur, troposferde ise birkaç gündür.

NO_x’lerin Kaynaklar›

Çevre havas›nda önemli konsantrasyonlarda bulunabilen NO_x’lerin ana kaynaklar› yakma prosesleridir. Ancak kaynaklar, grupland›r›lacak olunursa, insana ba¤l› (antropojenik) ve do-

¤al kaynaklar olmak üzere iki ana kümede incelenebilir. Kent- sel alanlarda insana ba¤l› kaynaklar bask›nken, k›rsal alanlarda bu durum tersinedir.

u‹nsana ba¤l› kaynaklar:

vTafl›t araçlar›

vYakma tesisleri (insineratörler)

v Is›nma amac› ile kullan›lan fosil kökenli yak›tlar›n yanmas›

vEnerji üretimi

ve

Çevresel Aç›dan De¤erlendirilmesi

Savafl Ayberk, fienay Çetin Çevre Mühendisli¤i Bölüm Baflkan›

Kocaeli Üniversitesi - ‹zmit

(2)

vAzotlu gübrelerin kullan›m›

ve tar›mda kullan›lan araçlar

vBiyo-kütle yanmas›

v Endüstriyel prosesler (örne-

¤in nitrik asit üretimi) [Çetin 2006]

uDo¤al kaynaklar:

v Topraktaki organik çürüme- ler ve mikrobiyolojik ifllemler [Toros 2000]

vOrman yang›nlar›

vY›ld›r›m NO_x’lerin Etkileri

u Solunumla ilgili hastal›klara neden olur. NO sinir sistemine etki ederek solunum felcine neden olurken, NO₂akci¤erlerdeki alveollerde irritasyona yol açar.

NO₂etkisini çok çabuk gösteren bir gazd›r. ‹flyeri havas›nda NO₂’ye maruz kalan bir kimse, koku ve görünüflünün fark›na varmaks›z›n öldürücü dozu so- luyabilir. NO₂ etkilenmesinde, toksisite, k›sa süre için bile Ha- ber Yasas›’na uyan bir konsantrasyon-zaman iliflkisi göstermez (Haber Yasas›: C×T = sabit).

u Kentsel bölgelerde PM2,5 (partikül madde) ve PM10’un oluflumuna katk›da bulunur.

PM, ›fl›¤› absorbe ederek sis oluflumuna neden olur ve görüfl mesafesini azalt›r. Ayn› zamanda akci¤erlerde y›k›ma neden olur.

u NO₂ bitkilere zarar verir. 0,3 ppm gibi düflük konsantrasyonlarda, büyümeyi engeller. Daha yüksek konsantrasyonlarda ise, hassas bitkilerin yapraklar›nda gözle görülür bozulmalara neden olur.

u Asidifikasyona neden olur.

Ya¤mur genel olarak hafif asi- diktir, pH de¤eri 5-6 aras›nda de¤iflir. Ancak NO_x’in HNO₃ formuna dönüflmesi ile oluflan asit ya¤›fl›n›n pH de¤eri 4 - 4,5 gibi düflük bir seviyededir. Bu da özellikle sucul ortamdaki ya-

flamda, bitkilerde ve toprakta olumsuz de¤iflimlere yol açar.

u Ötrofikasyona, dolay›s›yla su kalitesinin bozulmas›na neden olur.

u Malzemeler üzerine korozif etki yapar.

u Ozon oluflumunda önemli rol oynar. Ozon, bilindi¤i gibi, canl›

yaflam›n› günefl radyasyonun- dan koruyucu özelli¤i ile atmosferin üst katmanlar›nda çok önemli bir iflleve sahip olmas›na ra¤men, atmosferin yeryüzüne

Teori ve Uygulamalar

Tablo 1. Ortam havas›ndaki NOX’ler ile ilgili standartlar [HKDYY, 2006;

WHO, 2005; HKKY, 1986; http://www.epa.gov]

NAAQS NO₂(y›ll›k ortalama) 100 µg/m³[0,053 ppm]

(National Ambient Air Quality Standards - Ulusal Hava Kalitesi Standartlar›-ABD)

--- WHO

(World Health Organization - NO₂(saatlik ortalama) 200 µg/m³ Dünya Sa¤l›k Örgütü) (y›ll›k ortalama-insanlar için) 40 µg/m³

(y›ll›k ortalama-bitki örtüsü için) 30 µg/m³

---

HKKY NO₂(uzun vadeli) 100 µg/m³

(Hava Kalitesinin Korunmas› (k›sa vadeli) 300 µg/m³ Yönetmeli¤i -1986)

NO (uzun vadeli) 200 µg/m³ (k›sa vadeli) 600 µg/m³

--- HKDYY

(Hava Kalitesi De¤erlendirme NO₂- 1 saat 200 µg/m³ * ve Yönetimi Yönetmeli¤i) insan sa¤l›¤›n›n (bir takvim y›l›nda 18 - 2006 korunmas› için kereden fazla afl›lmayacak)

Limit De¤erler NO₂- takvim y›l› 40 µg/m³ **

insan sa¤l›¤›n›n korunmas› için

NO₂- takvim y›l› 30 µg/m³ ***

bitkilerin korunmas› için

NO₂– 24 saat 300 µg/m³ 95 %/y›l

Geçifl dönemi uzun ve insan sa¤l›¤›n›n k›sa vadeli standartlar ve korunmas› için

uyar› eflikleri

NO2– takvim y›l› 100 µg/m³ ****

insan sa¤l›¤›n›n korunmas› için

---

* Tolerans pay›: 1.Ocak.2012 tarihinde 100 µg/m³(% 50) ve 1.Ocak.2021 tarihine kadar s›f›ra kadar düflecek flekilde her 12 ayda bir eflit miktarda y›ll›k olarak azalt›lacak, Limit De¤ere Ulafl›lacak Tarih: 1.Ocak.2021.

** Tolerans pay›: 1.Ocak.2012 tarihinde 20 µg/m³(% 50) ve 1.Ocak.2021 tarihine kadar s›f›ra kadar düflecek flekilde her 12 ayda bir eflit miktarda y›ll›k olarak azalt›lacak, Limit De¤ere Ulafl›lacak Tarih: 1.Ocak.2021.

*** Limit De¤ere Ulafl›lacak Tarih: 1.Ocak.2012.

**** Standart, 1.Ocak.2006 tarihinden bafllayarak 1.Ocak.2012 tarihine kadar 60 µg/m³(standar- d›n %60’›) olana kadar her 12 ayda eflit miktarda y›ll›k olarak azal›r.

{ {

(3)

yak›n katmanlar›nda zararl› bir gaz olarak kabul edilmektedir.

u PAN (peroksi asetil nitrat), PPN (peroksi propiyonil nitrat) ve PBzN (peroksi benzoil nitrat) gibi kirleticilerin oluflumunda önemli rol oynar. PAN’lar yük- sek s›cakl›kta karars›zd›r, h›zla bozunur, ancak düflük s›cakl›k- larda oldukça kararl›d›r. Bu yüz- den serin ve yüksek bölgelerde uzun süre kal›c›d›r. Ayr›ca uzun menzilli tafl›n›mlarda önemli rol oynar. Yüksek reaktifli¤i nedeniyle, insan sa¤l›¤› üzerine zararl› etki yapar. Bu etki, göz ya- flarmas›, solunum yollar› müko- zas›n›n tahrifli ve sinir sisteminin etkilenmesi fleklinde ortaya ç›kar. Havada bulunan miktar›

genellikle PAN’dan daha az olan PBzN ise, PAN’dan çok daha aktif ve tehlikeli bir kanserojendir.

u Yukar› atmosferde metan›n (CH₄) atmosferde kal›fl süresini s›n›rlayan OH radikalinin kon- santrasyonunu tüketerek, dolayl›

yoldan global ›s›nmaya katk›da bulundu¤u düflünülmektedir.

S›n›r De¤erler

NO_x kirlili¤i, onun sa¤l›¤a do¤- rudan etkisi, yer seviyesindeki O₃ konsantrasyonuna katk›s› ve asit ya¤›fl› gibi etkileri nedeniyle, endüstrileflmifl ülkelerde ana ko- nu haline gelmifl, bu emisyonun denetimi için yasalar onaylanm›fl

ülkemizde de 01.01.2006 tarihinden itibaren yürür- lü¤e giren Hava Kalitesi De¤erlendirme ve Yönetimi Yönetmeli¤i ile ortam havas›ndaki NO_x’ler için verilen limit de¤erin 01.01.2012 tarihine kadar %50 düflü- rülmesi, 01.01.2021 tarihine kadar ise s›f›ra düflecek flekilde her 12 ayda bir, eflit miktarda y›ll›k olarak azalt›lmas› öngörülmek- tedir. Bu nedenle, NO_xemisyon- lar›, hava kirlili¤i çal›flmalar›nda önemli bir yer kazanmaktad›r.

Ortam havas›ndaki NO_x’lerle ilgili olarak ülkemizde ve di¤er yerlerde uygulanan standartlar Tablo 1’de görüldü¤ü gibidir [Çetin 2006].

Fotokimyasal Smog

NO ve NO₂ konsantrasyonlar›- n›n atmosferde anahtar kimya- sallar haline gelmesindeki en önemli neden, onlar›n fotokimyasal smog (sis) oluflumundaki önemli rolleridir.

Troposferin pek çok bölgesinde gün ›fl›¤›n›n varl›¤›nda NO₂’nin fotolizinin bir sonucu olarak afla-

¤›daki reaksiyonlarla ozon (O₃) oluflur. O₃atmosferde do¤al olarak bulunmakla birlikte, troposferde ikincil kirletici olarak olufl- maktad›r. Son on y›ld›r, hassas ekili türleri (üzüm, tütün, çam gibi) ve orman a¤açlar›n› etkile- yen, en yayg›n fototoksik hava kirleticisi olarak tan›mlanmakta- d›r [Çetin 2006].

NO₂+ hν à O + NO (1) O + O₂+ M à O³+ M (2) Burada M; N₂, O₂ veya afl›r›

enerji absorbe eden üçüncü bir

mosferde O₃’ün reaksiyon (2)’den baflka önemli bir kayna¤›

yoktur. Oluflan O₃, NO ile reaksi- yona girerek tekrar NO₂olufltu- rur [Çetin 2006, Tecer 2000]. Bu oluflum prosesi diyagram olarak fiekil 1’de görüldü¤ü gibidir.

O₃+ NOà NO²+ O₂ (3) NO₂’nin olmad›¤› bir durumda, troposferde atomik oksijen ve dolay›s›yla O₃ üretimi olmaya- cakt›r. Bu nedenle O₃ konsantrasyonu NO₂’nin bafllang›ç konsantrasyonu ile kontrol edilebilir. Ancak kentsel ve bölgesel atmosferde bulunan O₃ kar›fl›m oranlar›n›n, hesaplamalarla bu- lunandan daha büyük oldu¤u görülmektedir. Bu troposfere b›- rak›lan NO_xseviyesinin çok fazla oldu¤u ve NO_xile atomik oksijen oluflumuyla sonuçlanan baflka reaksiyonlar›n bulundu¤u anlam›na gelir.

(1) reaksiyonu bir solar fotoliz reaksiyonu olup yak›n UV ban- d›nda (300-390 nm) günefl ›fl›¤›na ihtiyaç duyar. Bu reaksiyon gü- neflli günlerde ö¤le saatlerinde bafllar ve NO₂’nin h›zla tüken- mesine yol açar. Bu reaksiyon h›- z› günün saatlerine göre çok de-

¤iflken olup yaz günleri ö¤le saatlerinde maksimum de¤ere ulafl›r. Dolay›s›yla (2) reaksiyonu ile O₃oluflumu da (1) reaksiyonuna ba¤l› olarak ö¤le saatleri ve ö¤le- den sonraki ilk birkaç saat (1-3) içerisinde maksimumdur. Ancak bu oluflumda yükseklik de önemlidir. Yap›lan bir çal›flmaya göre, 5-50-300 m gibi yükseklik- lerde O₃ konsantrasyonu günün saatlerine göre de¤iflirken, 920 m yükseklikte hem gündüz hem de gece saatleri boyunca de¤iflme- yip sabit kalmaktad›r.

(3) reaksiyonu ile harcanan NO₂ ise tekrar yerine konmaktad›r.

fiekil 1. NO₂fotolizi ve O₃oluflum mekanizmas›

[Çetin 2006]

(4)

Daha sonra hidrokarbon (HC), uçucu organik bileflikler (VOC) ve radikaller (RO₂) devreye girerek O₃’ü tüketmeden NO à NO² oksitlenmesini sürdürür.

RO₂+ NO à NO²+ RO (4) NO₂+ hν à O + NO (5) O + O₂+ M à O³+ M (6) Böylece ortamda ozonun fazlaca tüketilmedi¤i yeni bir denge oluflur, O₃ bir süre için birikmeye bafllar. Bu oluflum prosesi diyagram olarak fiekil 2’de görüldü¤ü gibidir. Yaz günlerinde s›k rastla- nan bu kirlenme türü, O₃’ün ya- tay hava hareketleriyle da¤›lma- s› ve/veya tüketilebilece¤i alanlar üzerine sevk edilmesiyle sona erer. Bu reaksiyon karmaflas› fo- tokimyasal sis (smog) olarak ad- land›r›lmakta ve hava kalitesini azaltan ana kirleticilerden biri olarak tan›mlanmaktad›r. Bu olay s›ras›nda kent, uzaktan ba- k›ld›¤›nda hafif k›z›l renkli bir dumanla kaplanm›fl olarak görü- lür. Eksoz gazlar›yla havaya at›- lan NO_x, HC ve onlar›n havada- ki ikincil ürünleri olan organikle- rin etkisiyle meydana gelen bu reaksiyonlar, görünür dalga boy- lar›ndaki gün ›fl›¤› ile sürer. Foto- kimyasal sisin halen pek çok bü-

yük kentte ve ç e v r e s i n d e önemli boyutta oldu¤u bilin- mektedir.

NO’nun baca veya eksozlar- dan havaya at›l- mas›ndan he- men sonra NO₂’ye dönüfl- mesi atmosferde kolayca meydana gelen kimyasal bir reaksi- yondur. Bu re- a k s i y o n d a NO’nun hava- daki oksijenle tüketildi¤i ve bu reaksiyonun NO konsantrasyonu yükseldikçe h›z›n›n artt›¤› bilinir. Ayr›ca havada O₃’ün varl›¤›n›n da bu dö- nüflümü daha da h›zland›rd›¤›

belirlenmifltir.

O₃ ile NO_x moleküllerinin fotokimyasal bir ayr›flma sürecinde olmas› dolay›s›yla O₃ oluflumu veya NO₂’nin parçalanarak NO oluflturmas› sadece gündüzleri görülebilmektedir. Oysa NO’nun havan›n O₂veya O₃’ü ile oksitle- nerek NO₂ moleküllerine dönüfl- mesi geceleri de sürer. Bu nedenle NO kaynaklar›ndan uzak havada geceleri hiç NO kalmaz.

Benzer flekilde yaz aylar›nda gün

›fl›¤›n›n art›fl› ile beraber havada gündüz saatlerinde O₃ artmakta, NO derifliminde ise net bir azal- ma görülmektedir.

NO_x’lerin Atmosferden Uzaklaflt›r›lmas›

‹nsana ba¤l› ve do¤al kaynaklar- dan atmosfere kar›flan NO_x’ler, atmosferik reaksiyonlar sonucu çeflitli proseslere u¤rar. Dönü- flüm (transformasyon) ve rüzgâr ile tafl›n›m (transport) u¤rad›kla- r› ilk proseslerdir. Son olarak da

›slak ve kuru birikim (çökelme) gibi iki farkl› prosese u¤rarlar.

Bu prosesler birçok kirleticinin atmosferden uzaklaflt›r›lmas›nda en önemli proseslerdir.

NO_x’in HNO₃ oluflturmak üzere OH ile reaksiyonu, NO_x’in uzaklaflt›r›lmas›ndaki ilk ve önemli prosestir.

OH + NO₂+ Mà HNO³+ M (7) Havadan daha a¤›r olan NO₂’nin su içerisinde h›zla çözünmesi HNO₃’ün di¤er oluflum yoludur.

2 NO₂+ H2OàHNO³+ HNO₂ (8) (nitröz asit)

3 NO₂+ H₂Oà 2HNO³+ NO (9) Di¤er uzaklaflt›rma reaksiyonlar›

özellikle,

O₃+ NO₂ à NO³+ O₂ (10) NO₂+ NO₃ à N²O₅ (11) yoluyla N₂O₅’e dönüflümüdür.

Bu dönüflüm özellikle geceleri gerçekleflmektedir. Bu yüzden NO_x’in fotokimyasal kal›fl süresi, güçlü bir flekilde OH ve O₃konsantrasyonlar›na ba¤l›d›r. Benzer olarak kirlenmifl bölgelerdeki ae- rosolleri içeren kompleks reaksiyon mekanizmalar› da NO_x ka- y›plar›na katk›da bulunan meka- nizmalard›r [Çetin 2006].

Islak çökelme, havada as›l› bulanan parçac›k ve gaz fazlar›ndaki kirleticilerin ya¤›fllar arac›l›¤› ile sürüklenerek atmosferden uzaklaflt›r›lmas› ifllemidir. Nemli bir atmosferde, partikül ve gaz fazlar›nda bulunan kirletici, bulut damlac›klar›na geçerek, damla- c›k içerisinde çözünür veya as›l›

kal›r. Damlac›k yeterli bir a¤›rl›-

¤a ve büyüklü¤e ulaflt›¤›nda, içinde as›l› bulanan veya çözün- müfl kirletici ile birlikte ya¤›fl olarak yeryüzüne çökelir. Bu ifl- leme rainout (in-cloud scavenging - bulut içi sürüklenme) denir.

Ancak bulutlar›n alt›nda kalan atmosferde bulunan kirletici de ya¤›fl damlac›klar› arac›l›¤› ile sürüklenerek yer yüzeyine ulafl-

Teori ve Uygulamalar

fiekil 2. NO_x, HC ve günefl ›fl›¤› aras›ndaki iliflki [Çetin 2006]

(5)

t›r›l›rlar. Bu iflleme de washout (below-cloud scavenging - bulut al- t› sürüklenme) denir.

Atmosferde, gaz ve parçac›k fazlar›nda bulunan kirleticilerin, kara veya sucul yüzeylere çarpa- rak bu yüzeylerde tutunmalar›

ve yer çekiminin etkisi ile çökel- meleri ifllemine, kuru çökelme denilmektedir. Parçac›k faz›ndaki kirleticilerin kuru çökelmesi, parçac›klar›n büyüklüklerine, yüzey özelliklerine, rüzgâra ve türbülansa ba¤›ml› bir mekaniz- mad›r. Partikül büyüklükleri 0,2 µm’den büyük olan parçac›klar genellikle yerçekiminin etkisi ile çökelirken, 0,2 µm’den küçük partiküller Brown hareketleri so- nucu çökelmektedirler [Pekey 2004].

NO_X’lere iliflkin birikim türleri fiekil 3’de görüldü¤ü gibidir.

NO₂kuru birikim prosesine u¤- rarken, NO’nun kuru birikimi karars›z bir yap›da olup atmosferik reaksiyonlar sonucu h›zla bozunmas› ve düflük çözünürlü-

¤ü ile düflük oksitleme kapasite- si nedeniyle genellikle ihmal edilir [Çetin 2006].

Kocaeli ‹linde Yap›lan Ölçümler Kocaeli ili, ülkenin sanayileflme- sinde en h›zl› geliflim sergileyen merkezlerin bafl›nda gelmekte- dir. Deniz ve karayolu ile ulafl›m kolayl›¤›, elveriflli bir iklime sahip olmas› bu geliflimi destekle- yen unsurlard›r. 1960’larda bafl-

layan ve h›zla artan sanayilefl- meye ba¤l› olarak gelen göçler yörede yo¤un bir nüfus art›fl› ile araç yo¤unlu¤u yaratm›flt›r.

1990 genel nüfus say›m›na göre 920.255 olan Kocaeli nüfusu y›l- l›k ‰27’lik bir art›flla 2000 y›l›n- da 1.206.085’e, ilde trafi¤e kay›t- l› tafl›t araçlar› say›s› ise 1995 y›- l›nda 81.253 iken 2005 y›l›nda yaklafl›k %85’lik bir art›flla 150.439’a ulaflm›flt›r. Bunun sonucu olarak evler, trafik ve en- düstriden kaynaklanan kirletici- ler, kirlili¤i yüksek düzeylere ç›- karm›flt›r. Bu nedenle ilde hava kirlili¤inin incelenmesi ve gerekli tedbirlerin al›nmas› büyük önem tafl›maktad›r.

Kocaeli ilinde, Sa¤l›k ‹l Müdür- lü¤ü ile Çevre ve Orman ‹l Mü- dürlü¤ü taraf›ndan 1987 y›l›n- dan bu yana SO₂ve PM ölçümü sürekli olarak yap›lmakta, ancak NO_x ölçümleri henüz yap›lma- maktad›r. ‹lde NO_xemisyonlar›- na iliflkin bir de¤erlendirme ya- p›lmas› gerekli görülmüfl, belir- lenen 10 istasyonda ortam hava- s›nda NO_xölçümleri, 21. Aral›k.

2005 - 6. Temmuz. 2006 tarihleri aras›nda 6,5 ay aktif örnekleme tekni¤i ile yap›lm›flt›r. Ölçümler- de kimyasal ›fl›ma ilkesine göre ölçüm yapan 200 E Model NO_x ölçüm cihaz› kullan›lm›flt›r.

Yap›lan ölçümlerle istasyonlar›n herbirinde izlenen tüm konsantrasyonlar›n s›n›r de¤erlerin al- t›nda oldu¤u gözlenmifltir. An-

rilen limit de¤erinin, 1. Ocak.

2012 tarihinde 100 µg/m³’e ve 1.

Ocak. 2021 tarihine kadar s›f›ra düflecek flekilde her 12 ayda bir eflit miktarda y›ll›k olarak azal- t›lmas›n› yine yönetmeli¤in ayn›

maddesi tolerans pay› olarak vermektedir. Dolay›s›yla 1.

Ocak. 2021 tarihinde istenen flar- t›n sa¤lanabilmesi için, çeflitli tedbirlerin al›nmas›n›n gerekli oldu¤u görülmüfltür [Çetin 2006].

Kaynaklar

uÇetin, fi., “Kocaeli ‹li’nde NO_xemisyon da¤›l›mlar›n›n modellenmesi”, Doktora Tezi, Kocaeli Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Kocaeli, (2006).

u HKDYY, “Hava Kalitesi De¤erlendir- me ve Yönetimi Yönetmeli¤i”, (Faaliyet 3.2-24. Haziran 2005), T.C. Çevre ve Or- man Bakanl›¤›, (2006).

u HKKY, “Hava Kalitesinin Korunmas›

Yönetmeli¤i”, Türk Çevre Mevzuat›, Cilt II, Türkiye Çevre Vakf› Yay›n›, ISBN:

975-7250-48-1, (1986).

u http://www.epa.gov, [online], (Ziyaret tarihi: 21.02.2006).

u Pekey, B., “‹zmit Körfezi yafl ve kuru çökelme örneklerinde polisiklik aromatik hidrokarbonlar: Kaynaklar›, seviye tespiti ve zamana göre de¤iflimleri”, Doktora Te- zi, Kocaeli Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Kocaeli, (2004).

uTecer, L., “‹stanbul kenti fotokimyasal smog mekanizmas›n›n modellenmesi”, Cumhuriyet Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Sivas, (2000).

uToros, H., 2000, “‹stanbul’da asit ya¤›fl- lar› kaynaklar› ve etkileri”, Doktora tezi,

‹TÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, ‹stanbul, [online], http://www3.itu.edu.tr/~toros/

hava, (Ziyaret tarihi: 23.02.2006).

u WHO, (2005), Air quality guidelines global update 2005, report on a working group meeting, Bonn, Germany, [online], h t t p : / / w w w . e u r o . w h o . i n t / D o c u m e n t / E87950.pdf, (Ziyaret Tarihi: 28.02.2006).

E&O

fiekil 3. NO_X’lerin birikim türleri [Çetin 2006]