EU IPA13/CS-02.a 2013 ENERJİ SEKTÖR PROGRAMI FAZ 2 PROJESİ

EU IPA13/CS-02.a

2013 ENERJİ SEKTÖR PROGRAMI FAZ 2 PROJESİ

Enerji Piyasalarının Geliştirilmesi Görev 1.B.1.2a, b, c

Tavsiye Raporu [Türkçe Metin]

Revizyon 3

Aralik 2019

2

İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR TABLOSU ... 4

TABLOLAR DİZİNİ ... 7

ŞEKİLLER DİZİNİ ... 8

1 BAĞLAM VE AMAÇLAR ... 9

1.1 BAĞLAM ... 9

2 GÖREV 1B-1.2 AMAÇLAR ... 10

3 GÖREV 1B-1.2A - ŞEFFAFLIK PLATFORMUNA DESTEK VERİLMESİ ... 11

3.1 TAVSİYERAPORUNUNKAPSAMI ... 11

3.2 GİRİŞ ... 11

3.3 ŞEFFAFLIKVEPİYASADAGÜVENİRLİĞİNEİLİŞKİNEYLEMLERİNBELİRLENMESİ ... 11

4 GÖREV 1B-1.2B - PİYASA GÖZETİM VE PİYASA İZLEME DESTEĞİ ... 20

4.1 TAVSİYE RAPORUNUN KAPSAMI ... 20

4.2 GİRİŞ ... 20

4.3 MUHTEMEL PİYASA GÜCÜ AZALTMA TEDBİRLERİNİN BELİRLENMESİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ ... 22

4.3.1 Tipik rekabetçi Piyasa Özellikleri Hakkında Bilgiler ... 23

4.3.2 Tipik Rekabetçi Piyasaların Toptan Enerji Piyasaları ile Karşılaştırılması ... 24

4.3.3 Satıcılar Nasıl Rekabet Eder: Rekabet Modelleri ... 27

4.3.4 Tedarikçi piyasa Gücü için Yapısal Piyasa Gücü Elemeleri ... 32

4.3.5 Tedarikçi Piyasa Gücü ile ilgili Davranış ve Etki Elemeleri ... 37

4.3.6 Tedarikçi Piyasa Gücünün Azaltılması Önlemleri ... 39

4.3.7 Enerji Piyasalarında Rekabetçi Performans Ölçütleri... 41

4.3.8 Alıcı Tarafı Piyasa Gücü: Monopsoni, Oligopsoni ve Portföy Oyunları ... 48

4.4 LİKİDİTE, PİYASA GÜCÜNÜN AZALTILMASI VE REKABETÇİLİKLE BAĞLANTILI OLARAK VADELİ RİSK KORUMA ORANI ETKİLERİ 52 4.4.1 Toptan elektrik piyasalarında piyasa gücü konusunda vadeli sözleşme yapılmasının etkileri konusunda genel literatür ... 52

4.4.2 Vadeli Risk Korumalı Üretim Saikleri Hakkında Açıklama ... 53

4.4.3 Yük İçin Vadeli Risk Koruma Saiklerinin Tartışılması ... 58

4.4.4 Muhtemel Azaltma Tedbirleri ... 62

4.5 TÜRK TOPTAN PİYASASI İÇİN PİYASA GÖZLEM/İZLEME ENDEKSLERİ ... 63

4.6 SUİSTİMAL DAVRANIŞI DURUMUNDA UYGULANACAK YAPTIRIMLAR VE KURALLAR ... 69

4.6.1 Piyasa Gücü Endeksleri Olumsuz Olduğunda Alınacak Önlemler ... 69

4.6.2 Kötüye Kullanma Amaçlı Davranış Durumunda Uygulanacak REMIT Yaptırımları ve Kuralları 71 4.7 GÜNLÜK /AYLIK /YILLIK PİYASA İZLEME RAPORLARI ... 81

4.8 ETKİN BÜTÜNLEŞİK PİYASA GÖZLEM/İZLEME PİYASASI ARAÇLARI ... 83

4.9 TÜRKİYE’NİN ÖNEMSİZ YÜKÜMLÜLÜKLERİ ... 85

4.9.1 İzleme, İlk İnceleme ve Düzenleyici Kuruma Muhtemel Havale ... 86

4.9.2 Soruşturma Süreci ve Piyasa Katılımcısına Bildirim ... 88

4.9.3 Yaptırımın Uygulanması ... 88

5 GÖREV 1B-1.2C - SERBEST TÜKETİCİ YÖNETİM SİSTEMİ ... 90

5.1 BÜYÜK VERİ YÖNETİMİ ... 90

5.1.1 Veri Yönetişimi ... 91

5.1.2 Veri Mimarisi ... 92

5.1.3 Veri Kalitesi Yönetimi ... 94

5.1.4 Üst Veri (METAVERİ) Yönetimi ... 95

5.1.5 Ana Veri Yönetimi ... 96

5.1.6 Veri Gizliliği ve Güvenliği ... 98

5.1.7 Verilerin Saklanması ve Arşivlenmesi ... 99

6 REFERANSLAR ... 101

3

7 EK A ... 103

7.1 ELEKTRİK ... 104

7.2 GAZ ... 113

8 EK B ... 120

8.1 HERFİNDAHL-HİRSCHMAN ENDEKSİ (HHI) ... 120

8.2 KİLİT ÜRETİCİ ENDEKSİ ... 121

8.3 KALAN TEDARİKÇİ ENDEKSİ ... 123

8.4 TEKLİF FİYATI-MARJİNAL MALİYET İLAVESİ ... 125

8.5 PİYASA FİYATLARI VE MARJİNAL MALİYETLER ... 125

8.6 FİYAT YAKINSAMA ... 126

9 EK C ... 130

4

KISALTMALAR TABLOSU

Kısaltma Tanım

ACER Enerji Düzenleyicileri İşbirliği Ajansı

KEPU Kabul Edilen Piyasa Uygulamaları

DGP Dengeleme Güç Piyasası

GÖP Gün Öncesi Piyasası

EPDK Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu

ENTSO-E Avrupa Elektrik İletim Sistemi Operatörleri Ağı

AB Avrupa Birliği

GL ENTSO-E Yönergeleri

GO Menşe Garantisi

IEP İç Enerji Piyasası

IPA Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı

MAD Piyasa İstismarı Direktifi

MiFID Finansal Araç Piyasaları Direktifi

MIPD Çok Yıllı Endikatif Planlama Belgesi

MMH Piyasa İzleme El Kitabı

MMR Piyasa İzleme Raporu

Pİ Piyasa İşletmecisi

MoU Mutabakat Zaptı

NRA Ulusal Düzenleyici Kurum

OPY Organize Piyasa Yerleri

REMIT Enerji Toptan Satış Piyasalarında Dürüstlük ve Şeffaflık ile İlgili Düzenleme

GZDP Gerçek Zamanlı Dengeleme Piyasası

SO Sistem Operatörü

5

Kısaltma Tanım

ToR İş Tanımı

VoLL Kayıp Yük Değeri

6

7

TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 4-1: Yoğunlaşma Örneği ... 33

Tablo 4-2: İkili, Spot ve Kendi Kendine Temin Tarafından Verilen Yük Yüzdesi ... 43

Tablo 4-3: Her Teklif Alanı için İskandinavya Toptan Piyasalarının Yoğunlaşma Endeksi (HHI) ... 46

Tablo 4 - HHI, kaynak EPDK ... 120

Tablo5 - Sektördeki en büyük şirketler (Yıl 2018, kaynak EPDK, EPİAŞ) ... 121

Tablo 6 - Üçer aylık dönemlere göre PVI hesaplamaları ... 121

Tablo 7- üçer aylık dönemlere göre PVI1 hesaplamaları ... 123

8

ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 1 - Eylem Türleri ... 12

Şekil 4-1: Talebin Fiyat Esnekliğinin Basit Örnekleri ... 26

Şekil 4-2: RSI ve Fiyat-maliyet Marjı - 2000’de Yaz Puant Saatleri, California ISO ... 36

Şekil 4-3: ACER ve UDK’lar arasında İki Aşamalı İzleme Yaklaşımı ... 75

Şekil 4-4: Davranış Kuralları Süreci Hakkında Genel Bilgiler ... 86

Şekil 4-5: İzleme ve İlk İnceleme Süreci ... 87

Şekil 4-6: Soruşturma Süreci ... 88

Şekil 4-7: Yaptırım Uygulama Süreci ... 89

Şekil 8: Büyük Veri Yönetimi kapsamında yedi kabiliyet tanımlanmıştır ... 91

Şekil9 - PVI'nın saatlik dağılımı ... 122

Şekil 10 - RSI için (yakınlaştırılmış) süre eğrisi ... 124

Şekil 11 - Aylık RSI ve Toptan piyasa fiyatları korelasyonu (sol üst, Ocak; sağ üst, Mart; sol alt, Haziran; sağ alt, Kasım) ... 124

Şekil 12 - 2018 yılı boyunca her piyasa seansındaki Ortalama Piyasa Fiyatları (TL/MWs) (Aylık) ... 126

Şekil 13 - 2018 yılı boyunca her piyasa seansındaki Ortalama Piyasa Fiyatları (TL/MWs) (Saatlik) ... 127

Şekil 14 - Piyasalar arasındaki fiyat korelasyonu (TL/MWs) (GÖ ve Gİ karşılaştırması, sol; GÖ ve DA ve DEP karşılaştırması, sağ) ... 127

Şekil 15 - Piyasalar arasındaki fiyat farklılığının aylık sıklığı ... 128

Şekil 16 - Farklı pazarlarda fiyatlar (TL/MWs) için süre eğrisi ... 128

Şekil 17 - Gaz fiyat değişimlerinin (GAZ) elektrik referans fiyatına (EE) devri ... 129

9

1 B

A

1.1 B

Katılım Öncesi Yardım Aracı (IPA), Avrupa Birliği’nin (AB) ‘büyümekte olan ülkelerdeki’

reformları finansman ve teknik yardımlar ile desteklediği bir araçtır. IPA fonları, ilgili ülkelerin kapasitelerini katılım süreci boyunca destekleyerek bölgede ileriye yönelik ve olumlu gelişmeler kaydedilmesini sağlar.

Enerji Piyasalarının Geliştirilmesi isimli bu proje, Enerji Sektör Programının (Faz 2) bir parçası olarak finanse edilmekte olup, 2011-2013 yıllarını kapsayan ikinci Katılım Öncesi Yardım Aracı (IPA) Çok Yıllı Endikatif Planlama Belgesinde (MIPD) geçen “iç gaz ve enerji piyasası müktesebatına daha fazla uyum sağlanması ve müktesebatın uygulanması” hedefi ile ilgilidir.

Bu çerçevede, AB Üçüncü Enerji Paketinin kabul edilmesi sonrasında elektrik ve doğalgaz kanunlarının uyumlaştırılmasına ilişkin çalışmalar devam etmektedir. Bu bağlamda IPA fonları ve AB deneyimleri, özellikle üçüncü taraf erişimi, şeffaflık ve sürdürülebilir bir serbest piyasasının oluşturulması alanlarında iç enerji piyasasının daha iyi işlemesi açısından çok önemlidir.

10

2 G

1B-1.2 A

Görev 1B-1.2, üç ayrı faaliyete ayrılmıştır:

a) Şeffaflık Platformu Desteği

b) Piyasa Gözetim ve Piyasa İzleme Desteği ve, c) Serbest Tüketici Yönetim Sistemi

Bu rapor, Şeffaflık, Piyasa Gözetim ve Serbest Tüketici Yönetim Tavsiye Raporudur (ŞPGSTYTR) Rapor, yukarıda belirtilen ve aşağıda bir sonraki bölümde tanımlanan üç ayrı faaliyetin sonuçlarından oluşmaktadır. Bu raporun hazırlanması çalışmaları koordine edilmiş ve Tavsiye Raporu çıktısı ile birleştirilmiştir.

11

3 G

1B-1.2

- Ş

P

D

V

3.1 TAVSİYE RAPORUNUN KAPSAMI

Bu tavsiye raporunun kapsamı, Türkiye'de AB Hedef Piyasa Modeli ve Avrupa REMIT (Enerji Toptan Satış Piyasalarında Güvenilirlik ve Şeffaflık Hakkında Yönetmelik) ve şeffaflık uygulamalarına uygun olarak piyasada güvenilirlik ve şeffaflık konusunda kapsamlı uygulamalar geliştirilmesi için gerçekleştirilmesi gereken eylemleri tanımlamaktır.

Tavsiyelere bulunabilmek amacıyla, Türkiye’deki şeffaflık ile ilgili düzenlemeler ve Şeffaflık Platformu incelenmiş; Avrupa REMIT’te öngörülen şeffaflık ve piyasada güvenilirlik ile ilgili düzenlemelere kıyasla tespit edilen gelişim noktaları önceki çalışmalarda tanımlanmıştır. Bu gelişim noktalarına ilişkin olarak gerçekleştirilmesi öngörülen eylemlere, raporun bir sonraki bölümünde yer verilmiştir.

Bu bölümde verilen tavsiyelerin yalnızca şeffaflık ile ilgili eylemler hakkında olup olmadığı ya da özü itibarıyla izleme/gözetim boyutuna sahip olup olmadıkları çok net çizgilerle ayrılmamıştır.

AB’de şeffaflık ve gözetim kavramları aynı düzenleme (REMIT) kapsamında ele alındığından, piyasada güvenilirlik açısından birbirini tamamlar nitelikteki şeffaflık ve gözetim amaçlı eylemlere raporda birbiriyle örtüşecek şekilde yer verilmiş olabilir.

3.2 GİRİŞ

Avrupa’da geçerli olan Enerji Toptan Satış Piyasalarında Güvenilirlik ve Şeffaflık Hakkında Yönetmelik’in (REMIT) amacı, alıcıların ve satıcıların, fiyatların adilce belirlendiğinden ve işlemlerin doğru şekilde yapıldığından emin oldukları için katılmaya istekli olduğu, düzenli ve şeffaf piyasalar oluşturmaktır. Enerji toptan satış piyasalarında güvenilirlik ve şeffaflığın artırılmasıyla hedeflenen, bu piyasalarda açık ve adil rekabetin nihai enerji tüketiciler yararına teşvik edilmesi ve ayrıca piyasaya yapılan yatırımların artırılmasıdır.

Bahsedilen bu genel hedefe ulaşmak için piyasada güvenilirlik ve şeffaflığın artırılması amacıyla atılması gereken en önemli adımlar şunlardır:

1. Tanımlar (ör. piyasa manipülasyonu, içeriden bilgiye dayalı ticaret, ifşa yükümlülükleri, şeffaflığın sağlanması için gerekli veriler, vb.) üzerinde anlaşmaya varılması ve bunların tek bir düzenleme altında toplanması.

2. Teknik ayrıntıların tanımlandığı bir uygulama mevzuatının hazırlanması.

3. Mümkün olduğunca, toptan satış piyasasına ilişkin verilerin yayınlanmasına devam edilmesi veya yayınlama işleminin hızlandırılması.

3.3 ŞEFFAFLIK VE PİYASADA GÜVENİRLİĞİNE İLİŞKİN EYLEMLERİN BELİRLENMESİ

Bu bölümde, Türkiye’deki enerji piyasaları için etkili bir piyasa izleme/gözetim mekanizmasının oluşturulması ve bu piyasalara yönelik olarak dürüstlük ve şeffaflık ile ilgili uygulamalar geliştirilmesi hakkında ayrıntılı tavsiyelere (Eylemler olarak adlandırılmaktadır) yer verilmektedir.

Bu eylemler, Türkiye’deki piyasalara yönelik güvenilirlik ve şeffaflık uygulamalarına ilişkin başlangıç niteliğinde bir yol haritası oluşturacaktır.

12

Eylemler, üç kategori altında ele alınmaktadır: düzenlemeler, kapasite geliştirme çalışmaları ve bilgi teknolojisi altyapıları. Bu kategoriler, Türkiye’deki piyasalarda güvenilirlik ve şeffaflığın başarılı bir şekilde hayata geçirilebilmesi için gerekli bileşenler olarak da düşünülebilir.

Şekil 1 - Eylem Türleri

EYLEM #1

Amaç:

Bu düzenleme, piyasa bütünlüğünün ve şeffaflığının arttırılması amacıyla pazar manipülasyonu, içeriden bilgi edinme ve gizlilik yükümlülüklerinin yanı sıra yaptırımların yapılandırılmasına ilişin tüm tanımları içermeyi hedeflemektedir

Kapsam:

Tanımlar: Bu yönetmelikte, piyasa güvenilirliği ve şeffaflık ile ilgili tüm tanımlara yer verilecektir. Piyasa Manipülasyonu, İçeriden Bilgi Edinme ve İfşa Yükümlülükleri (Şeffaflığın Sağlanması için Gerekli Veriler) bu belgede düzenlenecektir. Tanımların kapsayıcı ve ileriye yönelik olması, ayrıca gelecek dönemlerde ortaya çıkabilecek kavramları da (ör. standart olmayan ürünlerin raporlanması) içerecek şekilde verilmesi gerekmektedir.

Piyasa İzleme Komitesi tarafından, içerisinde Bilgi Suiistimali, İçsel Bilgi, Piyasa Bozucu Eylem ve Piyasa Dolandırıcılığı gibi tanımlarında yer aldığı Piyasa izleme faaliyetlerinin yürütülmesine ilişkin usul ve esaslar için taslak mevzuat hazırlanmış olup bu konuda çalışmalar devam etmektedir.

Sorumluluk Çerçevesi: Piyasa izleme yönetmeliği, enerji piyasasında güvenilirliği ve şeffaflığın sağlanması konusunda EPİAŞ, TEİAŞ ve EPDK’nın görev ve sorumluluklarını belirten “İzleme Hakkında Sorumluluk Çerçevesi”ni içerecektir. Düzenleyici kurum olan EPDK’nın ve piyasa

13

iletmecisi olan EPİAŞ’ın piyasa izleme konusundaki görevleri net bir şekilde ayrı ayrı belirtilmelidir. EPDK ve EPİAŞ tarafından farklı zamanlarda (önce veya sonra) yürütülecek piyasa izleme faaliyetleri ve olası çözümler (işlem başına veya toplu olarak) ilgili düzenlemelerde tanımlanmalıdır. Piyasa izleme yönetmeliğinde ayrıca, sistem operatörü sıfatına sahip TEİAŞ’ın piyasada güvenili ve şeffaflık ve piyasa gözetimi ile ilgili görev ve sorumlulukları da tanımlanmalıdır.

Yaptırımlar: Sektöre ilişkin mevcut düzenlemelerin (ruhsat, Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği, vb.) yanı sıra, işlemlerin sürdürülebilirliğini sağlamak adına günlük gözetim ve yaptırım mekanizmasına da ihtiyaç vardır. Bu amaca yönelik olarak, Piyasa İzleme Yönetmeliğinde, yaptırım mekanizmasının ana çerçevesine ve uygulanmasına ilişkin hususlara da yer verilmelidir. Operasyonel yaptırımlar, Piyasa Katılım Anlaşmalarında tanımlanabilir.

Beklenen Sonuç:

Bu yönetmelik, piyasa katılımcılarının kavramları anlamalarını, izleme kuruluşlarının sorumluluklarının belirlenmesini ve bu sorumlulukları yerine getirmeyenlere yönelik ceza mekanizmalarının oluşturulmasını sağlayacak piyasa izleme faaliyetine ilişkin bir çerçeve oluşturacaktır. Bu yönetmelikle, enerji toptan satış piyasalarında güvenilirlik ve şeffaflık artırılarak, bu piyasalarda rekabetin nihai enerji tüketicileri yararına teşvik edilmesi sağlanacaktır.

Sorumlu Taraf: EPDK ve EPİAŞ Eylem Türü: Düzenleyici

EYLEM 2

Amaç:

Piyasa İzleme Faaliyetlerinin Uygulamasına İlişkin Yönetmelik, piyasaların etkin bir şekilde gözetimi için zaruri olan yapılandırılmış veri ve raporlama kavramlarını hayata geçirmeye olanak sağlayan piyasa izleme faaliyetlerine dair operasyonel kuralları belirleyecektir.

Kapsam:

Piyasa İzleme Faaliyetlerinin Uygulamasına İlişkin Yönetmelikte, raporlama gerekliliği olan enerji ürünlerine ve temel verilere ve veri raporlamaya ilişkin teknik kurallara ilişkin ayrıntılar tanımlanacaktır. Ayrıca, günlük işlemlerin raporlanması, zamanlaması, sıklığı ve formatı ile ilgili kurallar belirlenecektir.

Uygulama Yönetmeliğinde, REMIT Uygulama Yönetmeliğinde olduğu gibi raporlama yükümlülüklerine yönelik aşamalı bir yaklaşım benimsenebilir.

Bu yönetmelik, şeffaflığı ve güvenilirliğini sağlayabilmek adına, yetkili tarafların (EPİAŞ ve EPDK), toptan enerji piyasalarındaki işlem verilerine zamanında ulaşabilmesini sağlayacaktır.

Elde edilen bu verilerin analiz edilmesiyle, şüpheli işlemlerin bildirilmesi, araştırılması ve gerektiğinde yaptırım uygulanması mümkün hale gelecektir.

Piyasa İzleme Faaliyetlerinin Uygulamasına İlişkin Yönetmelikte, teknik kurallar (zamanlama ve veri raporlarının düzenliliği) tanımlanacak ve izleme çalışmalarının etkili olabilmesi ve şeffaflığın sağlanması için kritik öneme sahip olan iyi tasarlanmış bir veri yapısı oluşturulacaktır.

Beklenen Sonuç:

14

Bu yönetmelikle, standart ve bütüncül bir raporlama sistemi oluşturulacaktır. Veri analizleri çok daha kolay hale gelecek ve toptan enerji piyasaları daha iyi izlenebilecek; böylelikle piyasanın kötüye kullanılma durumları anında fark edilebilecektir.

Sorumlu Taraf: EPDK ve EPİAŞ Eylem Türü: Düzenleyici

EYLEM 3 –

Amaç:

Piyasa katılımcılarının, potansiyel yatırımcıların ve diğer paydaşların farkındalık düzeyi, güvenilirlik ve şeffaflığın sağlandığı bir piyasa yapısına ve ilgili uygulamalara daha kolay adapte olmalarını sağlayacak veri paylaşım faaliyetleriyle artırılacaktır.

Kapsam:

Piyasa katılımcılarına ve diğer paydaşlara yönelik farkındalık çalışmaları ve veri paylaşım/eğitim faaliyetleri gerçekleştirilecektir.

Faaliyetlerde, ilgili düzenlemelerin hem teorik hem de uygulamaya yönelik kısımları ele alınacaktır. Bu anlamda, piyasanın kötüye kullanılması (içeriden bilgiye dayalı ticaret, piyasa manipülasyonu, vb.) gibi çeşitli kavramlar için standart ve açıkça ifade edilmiş tanımlara yer verilecek; ayrıca piyasa katılımcılarının, günlük işlemlerin şeffaflığı ve raporlanması ile ilgili sorumlulukları kurum içi çalıştaylar, eğitimler (çevrimiçi ve sınıf düzeni) ve dinleyici notları aracılığıyla anlatılacaktır.

Daha teknik gereklilikler hakkındaki ayrıntılı açıklamalar için, bağlayıcı olmayan operasyonel kılavuzlar hazırlanabilir.

Beklenen Sonuç:

Ayrıntılı operasyonel kılavuzlar, piyasa katılımcılarının tanımlar, düzenlemeler, günlük işlemlere ilişkin sorumluluklar ve yaptırım mekanizması hakkında daha bilgili olmasını sağlayacaktır.

Farkındalık çalışmaları ve veri paylaşım faaliyetleri, piyasa oyuncularının ve diğer paydaşların adaptasyonunu hızlandıracaktır.

Sorumlu Taraf: EPDK ve EPİAŞ Eylem Türü: Kapasite Geliştirme

EYLEM# 4

Amaç:

Veri güvenliği ve veri yayınlama hakkında yönetmelikle amaçlanan, veriye erişim ve veri yayınlama ile ilgili politikaların oluşturulması, sorumlulukların belirlenmesi ve prosedürlerin tasarlanmasıdır.

Kapsam:

15

Piyasada güvenilirliğin sağlanmış olduğuna duyulan güveni en üst düzeye çıkarmak, iyi işleyen bir piyasa için gerekli teknik bilgileri artırmak ve araştırma odaklı ortam verilerinin kamuoyuyla paylaşılmasını teşvik etmek, şeffaflığın artırılması için atılacak önemli adımlardandır.

Gelecekte uygulamaya konması planlanan bu yönetmelikle, REMIT’te belirtilen operasyonel güvenlik ve veri koruma gerekliliklerine uygun olarak, veriye erişim ve veri yayınlama ile ilgili politikalar oluşturulacak, veri sahipliği ve dolayısıyla sorumluluklar belirlenecek ve prosedürler tasarlanacaktır.

Yönetmelikte, veri yayınlama kuralları kamuoyuna açık şekilde belirtilecektir.

Bu yönetmelik yalnızca piyasada güvenilirlik ve şeffaflık ya da gözetim konuları ile sınırlı olmayacaktır; daha kapsamlı bir içeriğe sahip olacak ve Piyasa Operatörü olan EPİAŞ ve Sistem Operatörü olan TEİAŞ tarafından yürütülen veri içerikli tüm faaliyetleri de kapsayacaktır.

Beklenen Sonuç:

İzleme ve veri yayınlama faaliyetleri, toptan enerji piyasalarında dürüstlüğün ve şeffaflığın sağlanmasına katkıda bulunacaktır.

Sorumlu Taraf: EPDK Eylem Türü: Düzenleyici

EYLEM# 5

Amaç:

Entegre ve uyumlu bir düzenleyici zemin sağlamak için, ilgili düzenlemeler yeni tanımlanmış piyasa izleme ve şeffaflık gereklilikleri doğrultusunda güncellenmelidir.

Kapsam:

Piyasa İzleme ve Şeffaflık Teminine İlişkin Yönetmelik henüz yayınlanmamış olmakla birlikte, yürürlüğe girdiği zaman, diğer yönetmelikler üzerindeki etkisini belirlemek amacıyla analiz edilmesi ve etki değerlendirmesi yapılması gerekmektedir.

Lisans Yönetmeliğinin, EPDK, EPİAŞ ve TEİAŞ’ın izleme yükümlülüklerine uygun olarak güncellenmesi (EPDK bazı güncelleme taslaklarını halihazırda oluşturmuş durumdadır).

Lisans Yönetmeliğinde, İzleme ve Gözetim arasındaki fark tanımlanabilir.

Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği gerekirse güncellenecek ve piyasa izleme sorumluluklarına uygun şekilde düzenlenecektir.

REMIT UYGULAMA TAKVİMİ:

16

Beklenen Sonuç:

Bütünleşik ve uyumlu bir düzenleyici zemin oluşturulacaktır.

Sorumlu Taraf: EPDK Eylem Türü: Düzenleyici

17

EYLEM 6

Amaç:

Gerek düzenleyici makam olan EPDK’nın gerekse piyasa operatörü olan EPİAŞ’ın piyasa izleme konusundaki teknik bilgisi, en iyi uygulamaların incelenmesi de dahil olmak üzere organizasyonel kapasite geliştirme çalışmaları aracılığıyla artırılacaktır.

Kapsam:

Bu eylemle amaçlanan, toptan enerji piyasalarında izleme faaliyetlerinden sorumlu oyuncuların teknik ve teorik bilgi ve farkındalık düzeyinin artırılmasıdır.

Bu amaca ulaşabilmek için, kurum içi ve kurum dışı eğitimler gerçekleştirilecek, çalışanlara yönelik kurum içi kapasite geliştirme eğitimleri düzenlenecek ve teknik bilgileri pekiştirecek belgeler hazırlanacaktır.

Bu kapasite geliştirme eylemine ilişkin olarak, EPDK’nın ve EPİAŞ’ın uluslararası ağından da faydalanılacaktır.

Beklenen Sonuç:

Gerek düzenleyici kurum olan EPDK’nın gerekse piyasa operatörü olan EPİAŞ’ın bilgi düzeyi artırılacak ve teknik bilgiler her iki kurum bünyesinde yaygınlaştırılacaktır.

Sorumlu Taraf: EPDK ve EPİAŞ Eylem Türü: Kapasite Geliştirme

EYLEM 7

Amaç:

Şeffaflık Platformunun Geliştirilmesi sayesinde piyasa katılımcıları, gelecekte ilgili düzenlemelerde tanımlanacak olan ifşa yükümlülüklerine uygun hareket edebilecektir.

Kapsam:

• Yapılacak geliştirme sonrasında Şeffaflık Platformu şu amaçlarla da işletilebilecektir:

• İçeriden Edinilen Bilgilerin Raporlanması ve Yayınlanması (Piyasa Mesajları)

• Şeffaflığın Sağlanması için Gerekli Verilerin Raporlanması ve Yayınlanması (Piyasa ile ilgili Temel Veriler)

• Piyasada güvenilirlikve şeffaflık hakkındaki tüm tanımların tek bir belgede toplanmasını öngören “Piyasa İzleme Hakkında Yönetmelik Taslağı Hazırlanması” başlıklı Eylem 1’e uygun olarak, piyasada dürüstlük ve şeffaflık ile ilgili tüm işlevler, Geliştirilmiş Şeffaflık Platformu adlı tek bir Bilişim Teknolojisi (BT) sistemine dahil edilecektir.

• Şeffaflık Platformu, mesaj gönderme işlevinden ve (içeriden bilgilerin, temel verilerin ve piyasa verilerinin depolandığı) bir veri tabanından oluşacaktır.

İçeriden Bilgiler (AB’de REMIT ile düzenlenmektedir) ve Şeffaflığın Sağlanması için Gerekli Veriler (AB’de Şeffaflık Yönetmeliği ve REMIT ile düzenlenmektedir), platformun mesaj gönderme işlevi aracılığıyla raporlanacaktır. Bu veriler, kamuoyuna açık olacak ve aynı zamanda merkezi veri tabanında (Şeffaflık Platformu Veri Tabanı) saklanacaktır.

18

Beklenen Sonuç:

Şeffaflık Platformu, içeriden alınan bilgilerin ve temel verilerin raporlanmasına ve

yayınlamasına yönelik tek bir BT altyapısına; herhangi bir ayrım yapmadan tüm kritik verilere zamanında erişime olanak sağlayacak kapsamlı bir veri tabanına; ve daha çevik ve etkili bir izleme işlevine sahip olacaktır. Bunların sonucunda, enerji piyasalarında dürüstlük ve şeffaflığın daha hızlı bir biçimde temin edilmesini sağlayacaktır.

Şeffaflık Platformunda, Eylem 1 ve 2’de bahsi geçen Piyasa İzleme Yönetmeliğinde ve Piyasa İzleme Faaliyetlerinin Uygulanmasına İlişkin Yönetmelikte tanımlanan kurallar geçerli olacaktır.

Sorumlu Taraf: EPDK ve EPİAŞ (şeffaflık platformuna ilişkin operasyonel sorumluluk EPİAŞ’a verildiği için)

Eylem Türü: BT Altyapısı

19

20

4 G

1B-1.2

- P

G

P

İ

D

4.1 T

R

K

Bu tavsiye raporunun kapsamı, piyasa izleme/gözetim, güç azaltma önlemlerinin, AB Hedef Modeline, Türk ve AB yasalarına ve adil rekabet ve en iyi uluslararası uygulamalara ilişkin rehber ilkelere uyumunun sağlanmasıdır. Bölgesel açıdan önemli girişimler yanı sıra Türk kurumlarının diğer düzenleyici müdahaleleri ve Türk piyasasındaki gelişmeler dikkate alınmıştır.

Aşağıdaki konuları analiz ettik:

• ACER’in Yönlendirme notları (şu anda sahte hacim yaratma ve iletim kapasitesi istifçiliğini kapsamaktadır) dahil olmak üzere Avrupa yasal çerçevesi

• seçilen AB ve ABD vadeli ve spot enerji piyasalarındaki en iyi uygulamalar.

• piyasa manipülasyonu konusunda en iyi sektör uygulamaları ve ekonomik literatür.

Raporda aşağıdaki üç tür azaltıcı önlem üzerinde durulmakta:

a) yapı, b) yönetim, c) icraat, ve

d) piyasa suistimaline ilişkin belirli yaptırımlar önerilmektedir.

4.2 G

25 yıldan daha uzun bir süre önce bütün dünyada toptan enerji piyasası faaliyetlerinin başlamasından bu yana en büyük endişe kaynaklarından biri de üretim tedarikçilerinin piyasa gücünü kullanmaları olmuştur. Bu endişe, toptan enerji piyasalarının genellikle mükemmel rekabetin tipik modellerinin özelliklerinden herhangi birini yansıtmamaları ve daha çok oligopol (birkaç tedarikçinin bulunduğu piyasa) veya bazı durumlarda az sayıda rakibi bulunan tek bir hakim firmanın (küçük firma rekabeti) bulunduğu piyasalar olmaları nedeniyle haklı gerekçelere dayanmaktadır. Ayrıca talebin fiyat esnekliği veya talebin fiyatlardaki değişikliklere tepki gösterme kabiliyeti, ampirik olarak oldukça düşüktür.

Firmaların miktarlar üzerine rekabet ettiği Cournot rekabetinin tipik modelleri, özellikle talebin fiyatlara tepki verme kabiliyetinin düşük olduğu ve firma sayısının az olduğu dönemlerde firmaların fiyatları ne kadar kolay artırdıklarını ve üretimi kısıtladıklarını göstermektedir. Lerner Endeksinin gösterdiği gibi bu durumda piyasa fiyatları, marjinal kullanım maliyetlerinin oldukça üzerinde olabilir.

Ancak firmaların fiyat üzerine rekabet ettiği Bertrand rekabeti gibi başka rekabet modelleri vardır ve göreceli olarak az sayıda firma olması durumunda bile piyasada talebi karşılayacak yeterli arz olduğu sürece fiyatlar, marjinal maliyetlere doğru yönelme eğiliminde olacaktır.

Ancak bir, iki ve hatta üç firmanın birlikte önemli görülmesi yani önemli tedarikçilerden biri olmadan talebin karşılanamaması durumunda firmaların, fiyatları marjinal maliyetlerin üzerine çıkartarak piyasa gücünü kullanmaları mümkündür. Bu gözlem, önemli tedarikçiler üzerinde odaklanan piyasa gücü testlerinin yapılmasına zemin hazırlamış ve bunlar, tedarikçilerin ne zaman piyasa gücünü kullanacaklarını öngörülebilir bir şekilde göstermişlerdir.

Kuramsal olarak vadeli sözleşmelerin varlığının, toptan spot piyasalarda piyasa gücünü kullanma kabiliyetini azalttığı ortaya konulmuştur. ABD, İngiltere ve Avustralya enerji

21

piyasalarına ilişkin ampirik çalışmalar, vadeli sözleşmeler mevcut olduğunda piyasa fiyatlarının, diğer durumlara göre daha düşük olduğunu göstermiştir.

Genel olarak enerji piyasalarının yüksek düzeyde yoğunlaşmış olmamaları nedeniyle son yıllarda toptan enerji piyasalarının gözlemlenen düşük Lerner Endeksleri (fiyat-maliyet marjı) ve düşük ekonomik getiri ile rekabetçi oldukları değerlendirilmiştir. Ayrıca birçok enerji piyasasında yük veren tesisler arasında açık sözleşmeler veya kendi ihtiyacı için üretim şeklinde vadeli sözleşmelere izin verilmektedir ve bu, muhtemelen toptan enerji piyasalarında daha rekabetçi sonuçlara katkıda bulunmuştur.

Buna rağmen iletim kısıtlamasının azaltılması veya yerel güvenilirlik gereksinimlerinin karşılanması konusunda yerel piyasa gücü konusunda kaygılar vardır. Bu durumlarda mevcut birkaç tedarikçi vardır ve piyasa gücünü kullanma kabiliyeti hala mevcuttur. Bu noktada piyasa fiyatları üzerinde olumsuz etkilerle piyasa gücünün kullanılıp kullanılmadığının belirlenmesi için yapısal testlerin yapılması ve marjinal maliyete düşürme veya davranış ve etki testlerinin yapılması yoluyla piyasa gücünün azaltılması söz konusudur.

Toptan enerji piyasalarında muhtemel piyasa gücünün bulunduğu bir alan, son dönemlere kadar büyük ölçüde göz ardı edilmiştir. Bu, birkaç alıcının bulunduğu alıcı tarafı piyasa gücü ihtimali veya az sayıda rekabet eden yük sağlayan şirketin bulunduğu bir hakim enerji alıcısı konusundaki kaygıdır. Monopsoni (bir tek alıcı) veya oligopsoni (birkaç alıcı) yapıları, alıcıların rekabet eden tedarikçilerden aldıkları mal veya hizmeti kısıtlayıp piyasa fiyatlarını düşürerek piyasa gücünü kullanmalarına imkan verir. Bu davranış, bazı tarımsal emtia piyasalarında ve bazı işgücü piyasalarında gözlemlenmiştir.

Şu anda bazı toptan kapasite piyasalarında bir tedarikçi ile piyasa maliyetinin oldukça üzerinde vadeli sözleşme yaparak alıcı tarafı piyasa gücü ve bu şekilde bu kapasite ile hizmet verilen diğer müşterilerin lehine kapasite fiyatlarının düşürülmesi için açık artırma piyasasında kapasite talebinin fiilen düşürülmesi konusunda kaygılar vardır. Bu durumda vadeli sözleşme yapılması, alıcıların spot piyasada bir monopsoni veya oligopsoni stratejisi izlemelerine imkan vererek alıcı tarafında piyasa gücü kullanılmasının kolaylaştırılmasına yardımcı olur. Veya bir portföy oyunu yerine toptan fiyatların düşürülmesini amaçlayan eylemlerle sonuçlanan bir siyasi veya başka amaç olabilir. Böyle bir strateji, bütün piyasa talebine göre büyük olan yükler veya yük grupları tarafından daha kolay gerçekleştirilebilir. Ancak bu, daha küçük yüklerin de aynı stratejiyi izleme girişiminde bulunamayacakları anlamını taşımaz.

Bütün vadeli sözleşme rejimlerinde piyasa gücünün kullanılması söz konusu olmayabilir. Vadeli sözleşmeler, üreticiler için gelir akışları ve tüketiciler için maliyetlerdeki belirsizliğin azaltılması nedeniyle meşru bir şekilde uygulanabilir ve üretici piyasa gücünü azaltabilirler. Piyasa gücünün azaltılmasının önemli bir unsuru da teklif etme zorunluluğu şartıdır. Toptan enerji piyasasında muhtemel alıcı tarafı piyasa gücünün azaltılması, aynı zamanda sözleşmeli yük ve üretim tesislerinin, spot enerji piyasasında teklif verme veya teklif etmesini gerektirir. Ayrıca üretim veya kendi kendine temin sözleşmeleri olan yük tesisleri, sözleşmeli üretimlerini enerji piyasasında kendi marjinal kullanım maliyetleri üzerinden sunmalıdır. Bunu yapmadıkları taktirde bu davranışları, teklif uygulamasının piyasa fiyatlarının düşürülmesine neden olup olmadığının belirlenmesi için ilave bir etki elemesi başlatacaktır. Piyasa fiyatları üzerinde belirgin bir etki olmaması halinde sözleşmeli veya kendi kendine temin teklifi geçerli olmaya devam edebilir. Piyasa fiyatlarını azaltan bir etki olması halinde sözleşmeli üretim teklifi (veya kendi kendine temin üretim teklifi), sözleşme fiyatı veya faaliyetin tahmini marjinal maliyetine göre belirlenir. Bu azaltma programı, alıcı tarafı piyasa gücünün azaltılması amacıyla bazı kapasite piyasalarında kullanılmış olanlara çok benzemektedir.¹

1 Sözleşmenin özelliğine bağlı olarak sözleşmenin farklı kişilere sahip şirketler arasında olması durumunda bile sözleşmeli yük tesisi, üretimin sahibi yerine piyasada üretim teklif etme yükümlülüğünü taşıyabilir. Böyle bir durumda yük tesisi, üretimi fiilen kontrol eder ve sözleşmeli üretimi, bunun spot piyasa alımlarının fiyatı ve maliyetini düşürmesi halinde marjinal maliyetin altında teklif etmek için bir saiki olabilir.

22

Böyle bir alıcı tarafı piyasa gücü azaltma programının sonuçları, rekabetçi bir şekilde davranan sözleşmeli arz veya talebe zarar vermez. Bir yük sağlayan tesis, mevcut olması halinde sözleşmelerine göre daha düşük bir maliyet üzerinden enerji satın alabilmeleri durumunda daha iyi durumda olacaktır. Aynı şekilde böyle bir sözleşmesi olan bir üretici açısından enerji üretmek için daha fazla harcama yapmak yerine alıcıya karşı sözleşme şartlarını yerine getirmek amacıyla spot piyasadan satın almak daha avantajlı olacaktır.

4.3 M

Amerika Birleşik Devletleri Adalet Bakanlığı ve Federal Ticaret Komisyonu Birleşme Kurallarına göre piyasa gücü, “tek bir tedarikçi veya bir tedarikçi grubunun önemli bir süre boyunca fiyatları rekabetçi düzeylerin üzerinde karlı bir şekilde sürdürme kabiliyeti” olarak tanımlanabilir.²Bu tanım, piyasa gücünü “fiyatları rekabetçi düzeyin üzerinde karlı bir şekilde belirleme kabiliyeti”³ veya “fiyatları rekabetçi düzeylerin ötesinde karlı bir şekilde değiştirme kabiliyeti”⁴ olarak tanımlayan piyasa gücüne ilişkin ekonomik kuramın genel tanımı ile benzerlik göstermektedir.

Brattle Grubu tarafından 2007’de yayınlanan Diğer Organize Elektrik Piyasalarına Göre PJM’nin Piyasa Gücü Azaltma Uygulamaları İncelemesinde belirtildiği şekilde piyasa gücü konusunda kullanılmış olan çok çeşitli tanımlar vardır. Ancak fiilen ABD Adalet Bakanlığı/FTC ve ekonomik kuramda piyasa gücünün tipik tanımlarının, piyasa gücünün tanımlanması ve anlaşılmasının en uygun yolu olduğu anlaşılmaktadır.⁵

AB Rekabet Genel Müdürlüğü açısından piyasa gücü tanımı, piyasa gücüne neden olabilecek başka unsurları içerecek şekilde daha kapsamlıdır:

“Bir firmanın belirli bir piyasadaki gücü. Temel ekonomik açıdan piyasa gücü, firmaların bunun karlı olması amacıyla fiyatları marjinal maliyetin üzerinde belirleme kabiliyetidir. Rekabet analizinde piyasa gücü, piyasanın bir yapısal analizinin yapılması ve özellikle piyasa paylarının hesaplanması ile belirlenir. Bu, aynı veya ikame edilebilir ürünlerin diğer üreticilerinin bulunabilirliğinin incelenmesini gerektirir (ikame edilebilirlik). Piyasa gücüne ilişkin bir değerlendirme, giriş veya büyüme engelleri (giriş engelleri) ve yenilik oranına ilişkin bir değerlendirme yer almalıdır. Ayrıca finansal kaynaklar, ilgili işletmenin ürün yelpazesinin dikey entegrasyonu gibi nitel kriterleri kapsayabilir.”⁶

Toptan enerji piyasaları bağlamında piyasa gücü, bu piyasaların açılmasından bu yana bir endişe kaynağı olmuştur. Toptan enerji piyasalarında göreceli olarak daha az firma ve esnek olmayan talep vardır. Bu, talebin genellikle fiyata çok tepki vermediği anlamını taşımaktadır.

Bu nedenle toptan enerji piyasalarındaki firmalar/tedarikçiler⁷ özellikle sonuçta ortaya çıkan fazla arz marjının küçük olduğu yüksek talep dönemlerinde fiyatları karlı bir şekilde yükseltebilmektedir.

Fiyata duyarlı talep katılımı, üretim tarafında bir piyasa gücü azaltma tedbirinin önemli bir unsurudur. Temiz Enerji Paketi’nin (TEP) başlıca hedeflerinden biri de tüketicilerin perakende

2Amerika Birleşik Devletleri Adalet Bakanlığı ve Federal Ticaret Komisyonu (“US DOJ/FTC”) (1992), Bölüm 1.5

3Carlton ve Perloff (1994), s.8

4Mas-Collell, Whinston, ve Green (1995), s. 383, Brattle Grubu tarafından alıntı yapıldığı şekilde (2007).

5Brattle Grubu (2007), Tablo 1, s. 16-17.

6 Avrupa Komisyonu Rekabet Genel Müdürlüğü bölümleri tarafından hazırlanmış lügatçe : http://ec.europa.eu/comm/competition/general_info/m_en.html

7Piyasa gücünün azaltılması bağlamında bir firma veya tedarikçi, piyasada üretim arz veya yük verme sorumluluklarını taşıyan veya sözleşme ile kontrol eden bir tüzel kişidir. Üretim tedarik firmaları, farklı türlerde ve farklı yerlerde bulunabilecek çeşitli kaynaklara sahip olabilirler. Yük temin tesislerinin, yük temin eden aynı tüzel kişiliğin çatışı altında birçok bağlı kuruluşları olabilir.

23

seviyesine kadar piyasalara ve/veya dinamik fiyatlandırmaya etkin katılımları yoluyla talep fiyat esnekliğinin önemli ölçüde artırılmasıdır. Bu nedenle önerilen bir piyasa gücü azaltma tedbirinin, talep katılım potansiyeli ile birlikte değerlendirilmesi gerekir.

Bu rapor, iki önemli bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde kıstas mükemmel rekabetçi model ve mükemmel olmayan rekabet modelleri, piyasa gücü elemeleri ve azaltma stratejileri dahil olmak üzere piyasa gücü elemeleri ve azaltılmasının daha genel bir görünümü sunulmaktadır.

AB ülkeleri ve ABD ISO’larından örnekler, bu raporda incelenmiş ve sunulmuştur.

İkinci bölümde yeni bir piyasa gücü elemesinin özellikleri, piyasa gücü ölçütünde vadeli sözleşme pozisyonlarını dikkate alabilen Artık Arz Endeksi gibi daha geleneksel piyasa gücü elemelerinden kaynaklanan vadeli risk azaltma oranı ele alınmaktadır. Bir takip raporunda gerçek operasyonel ve piyasa verilerinin kullanıldığı özel simülasyona dayalı analiz sonuçları sunulacaktır.

Birinci bölüm, rekabetçi kıstasın ve sonuçta ortaya çıkan piyasa fiyatının marjinal maliyete eşit olduğu bu rekabetçi kıstasın temel oluşturan özelliklerinin sunulması ile başlamaktadır. Daha sonra toptan enerji piyasalarının, göreceli olarak az sayıda firmanın bulunduğu mükemmel olmayan rekabet modellerinin tanımlanmasına ve fiyat-maliyet marjını tanımlayan Lerner Endeksinin bir türetilmiş şekline zemin hazırlayan kıstas rekabetçi piyasa paradigmasından nasıl önemli ölçüde farklı olabileceği belirtilmektedir. Aşağıdaki bölümde çeşitli piyasa gücü eelemeleri ve bunların ilgili olduğunda Lerner Endeksi ve mükemmel olmayan rekabet modelleri ile ilişkileri açıklanmaktadır. Birinci bölüm, piyasa gücünün mevcut olduğu düşünüldüğünde rekabetçi piyasa sonuçlarının tekrarlanması amacıyla piyasa gücü azaltma tedbirlerine ilişkin bir tartışma ile bitecektir.

4.3.1 TİPİK REKABETÇİ P^İYASA ÖZELLİKLERİ H^AKKINDA B^İLGİLER

Mükemmel rekabet, piyasa gücünün ölçülmesi için kullanılan kıstastır. Mükemmel rekabetçi paradigmanın özellikleri ve varsayımlarının anlaşılması, piyasa gücü elemeleri ve azaltma tedbirlerinin gelişimi için ortam sağlar. Piyasa gücünün azaltılması sürecinde, temelde mümkün olduğu ölçüde temeldeki piyasa yapısı ve şartlarının rekabetçi sonuçları sağlamadığı durumlarda mükemmel rekabetçi piyasa sonuçlarının taklit edilmesine çalışılır.

Mükemmel rekabetçi tedarikçiler, herhangi bir firmanın yapacağı gibi marjinal gelirlerin marjinal maliyetlerle eşitlenmesi için gerekli miktarları seçerek karlarını azami düzeye çıkartırlar.

4.3.1.1 Mükemmel Rekabetçi Sonuçlara İlişkin Temel Varsayımlar İlk önemli varsayım grubu şöyledir:

1) Homojen ürün. Yani satılmakta olan ürünün farklılaştırılması mümkün değildir ve nasıl üretilmiş olduğuna bakılmaksızın aynıdır.

2) O kadar çok sayıda alıcı ve satıcı vardır ki hiç biri piyasa fiyatını etkileyemez.

3) Mükemmel bilgiler Bu, bütün piyasa katılımcılarının mevcut üretim teknolojisinin maliyetleri ve ürünün nerede satıldığı konusunda her şeyi bildikleri anlamını taşır.

4) Serbest giriş ve çıkış Bu, yüksek maliyetleri olan tedarikçilerin faaliyetlerine kolaylıkla son verebilmeleri ve yeni katılanların da ürünlerini satmaya başlamak için derhal piyasaya girebildikleri anlamını taşımaktadır.

5) İşlem maliyeti olmaması. Bu, bilgi arama maliyetleri veya katılım ücretleri içi piyasaya katılma konusunda ilave maliyetler olmadığı anlamını taşımaktadır.

24

6) Dışsallıklar olmaması. Üreticiler, üretimin bütün maliyetlerini, tüketiciler de tüketimin bütün maliyetlerini üstlenir. Başkaları tarafından uygulanan veya yararlanılan telafi edilmemiş maliyet veya fayda yoktur.

7) Ürün ve kararların mükemmel bölünebilirliği Bu, alıcıların ve satıcıların küçük gruplara ayrılmasına imkan veren uygun bir matematiksel varsayımdır. Bu şeklide üretim veya tüketim kararları veya teknolojilerinde “topaklanma” olmamaktadır.⁸

Bu varsayımlarla tedarikçiler tarafından kar maksimizasyonu sonucunda bir tedarikçi, rakiplerinin ne ürettiğini değerlendirdiğinde fiyatla birlikte değişmeyen kendi üretimine ilişkin bir “artık taleple” karşılaşmaktadır. Grafik olarak incelenmesi halinde “artık talep”, düzdür ve sonsuza kadar esnek değildir. Bu tedarikçilerin, piyasadaki fiyatları kabul etmelerine neden olmaktadır.⁹ Bu düz talebin bir örneği aşağıdaki Şekil 4-1‘de sunulmaktadır. Bir düz talep, ayrıca marjinal gelirin de düz talep gibi düz bir çizgi olduğu anlamını taşır.

4.3.1.2 Mükemmel Rekabetçi Piyasaların Önemli Sonuçları

Mükemmel rekabetçi piyasa varsayımlarının, düz ve sonsuza kadar esnek olmayan bir talebi ortaya çıkarması, aşağıdaki sonuçlara zemin hazırlamaktadır.

1) Bütün tedarikçiler piyasadaki fiyatları kabul etmektedir. Belirtilen fiyatta artık talebin düz olması nedeniyle fiyatların artırılmasına yönelik bir girişim sıfır miktarın satılması ile sonuçlanacaktır.

2) Fiyat, marjinal maliyete eşittir. Kar maksimizasyonunun marjinal gelirin marjinal maliyetlere eşit olmasını gerektirmesi ve marjinal gelirin düz olması nedeniyle fiyatın marjinal maliyete eşit olması gerekir.¹⁰

3) Ekonomik bir kar yoktur. Bunun, getirilerin sermaye maliyetine eşit olduğu “normal karlar” olduğunun söylenmesi olduğu düşünülebilir. Fiyatların marjinal maliyetlerin üzerine çıkartılması yoluyla ilave kar elde etme girişimleri, diğer rakiplerin de gelip ürünü daha düşük bir fiyattan satacak olmaları nedeniyle sıfır satışla sonuçlanacaktır.

Bugün mükemmel rekabetçi piyasaların varsayımları ve sonuçları ile tam olarak uyumlu az sayıda piyasa faaliyet göstermektedir. Ancak bu, toptan enerji piyasalarının karşılaştırılabileceği ve piyasa gücü azaltma tedbirlerinin değerlendirilebileceği kıstastır.

4.3.2 TİPİK REKABETÇİ PİYASALARIN TOPTAN ENERJİ PİYASALARI İLE KARŞILAŞTIRILMASI

Toptan enerji piyasaları, özellikle bir saat veya günde enerjiye yönelik puant talebin karşılanması konusunda birkaç seçeneğin bulunabileceği puant kullanım dönemlerinde piyasa gücünün kullanımına açık olmuştur. Bu gözlem, tek başına rekabetçi kıstasla bağlantılı olarak enerji piyasalarının temel yapısı hakkında çok şeyi ortaya koymaktadır.

Toptan enerji piyasası için geçerli olan mükemmel rekabete ilişkin bir temel varsayım vardır:

ürün, ister enerji, ister kapasite veya rezervler gibi yan hizmetler olsun, bir piyasa uzlaşma döneminde fiilen homojendir.

Toptan enerji piyasaları ve mükemmel rekabet arasında gözlemlediğimiz en önemli fark, aşağıda açıklanmaktadır.

1) Genellikle işlemleri yoluyla alıcılara veya satıcılara piyasa fiyatını etkileme potansiyelini sunan az sayıda alıcı ve satıcı vardır. Tedarikçiler açısından bu, üretimin fiziksel veya ekonomik olarak kısıtlanması yoluyla yapılabilir. Alıcılar içinse bu, piyasadaki talebin fiziksel veya ekonomik olarak kısıtlanması yoluyla yapılabilir.

8 “Topaklanma”, üretim ve/veya tüketimin sürekli olmayan özelliklerini belirtir. Örneğin, yeni bir elektrik santrali inşa edilmesi, bir kerede sadece 1 MW yerine örneğin 500 MW gibi büyük bir ilave kapasite sağlar. Üretimde münferit ilk çalıştırma kararları ve maliyetleri söz konusudur ve 0 MW’de başlamayan bir asgari üretim seviyesi olması dışında enerji üretemeyebilir.

9Esneklikle neyin kast edildiği aşağıda ele alınacaktır. Düz bir talep eğrisi, bir tedarikçinin kendi fiyatını marjinal gelirin üzerine çıkarmaya teşebbüs etmesi halinde hiç bir satamayacağı anlamını taşır.

10Örneğin bakınız Varian (1993).

25

2) Kurumsal yapı veya sözleşmeler yoluyla dikey entegrasyon. Mükemmel rekabette belirtilmeyen zımni bir varsayım da alıcılar ve satıcılar arasında bir kurumsal ilişki olmamasıdır. Elektrik işletmeleri, tarihsel olarak üretim arz ve yük sağlayan işletmeler arasında dikey olarak entegre olmuştur. Bu ilişki, toptan enerji piyasalarında bulunur ve bütün şirketin genel konumuna bağlı olarak piyasa fiyatını etkilemek için teşvikler oluşturur. Örneğin piyasa fiyatını etkileme saikleri, şirketin genel konumunun bir Net Üretim veya bir Net Yük olması halinde farklıdır. Bu iki durum, Bölüm 4.4.3.3’de tam olarak analiz edilmektedir.

3) Giriş ve çıkışta önemli maliyetler söz konusudur. Yeni girişin karlı olacağı konusunda sinyaller alındığında bunun için uzun yıllar, büyük sermaye yatırımları ve piyasaya girmek için çok sayıdaki mevzuat engelinin aşılması gerekebilir. Çıkış da bir üretim santrali için piyasadan çıkma kararlarının çıkış kararı olmasaydı kaçınılabilecek büyük devre dışı bırakma maliyetlerine veya işgücüne ödemelere neden olabilmesi nedeniyle bazı durumlarda o kadar maliyetsiz olmayabilir. Mevcut tedarikçiler açısından sonuç, yeni bir katılım olmasına kadar uzun bir süre daha yüksek karlar elde edebilecek olmaları ve eski ve verimsiz santrallerin çıkışının gerçekleşmeyebilecek olmasıdır.

4) Maliyetler hakkında asimetrik ve mükemmel olmayan bilgiler. Üretim tedarikçileri, yakıt maliyeti, ısı oranları/ısıl verim, bunların değişken faaliyetleri ve bakım maliyetleri (VOM) ve bunların sabit işletme ve bakım maliyetleri (FOM) dahil olmak üzere kendi maliyetlerini bilmektedir. Piyasa alıcıları genellikle tedarikçi maliyetleri hakkında yeterli bilgiye sahip değildir. Ancak ABD, Kanada ve AB piyasaları gibi bazı piyasalarda alıcılar, bu maliyetleri çeşitli halka açık veri tabanları ve kuruluşlardan tam kesinlikle olmasa bile elde edebilirler.

5) Faaliyetlerde ve kararlarda topaklanma. (Topaklılık tanımı için Bölüm 4.3.1.1‘e bakın.) Enerji üretimi, işletmede pürüzsüz ve sürekli bir şekilde gerçekleşmez. Önemli muhtemel ilk çalıştırma ve durdurma maliyetleri, sıfırdan farklı asgari istikrarlı üretim seviyeleri ve çalışmaya hazır alma ancak yük tutmama ile ilgili maliyetler vardır. Bu

“konveksite olmaması durumları”, ister 5 dakikada bir veya saatte bir olsun her piyasa uzlaşma aralığında enerji piyasasında fiyat oluşumunu etkiler. Ayrıca üretim dağıtımına yeni kaynaklar eklenmesi topaklanmış şekilde olabilir ve yeni katılımlar, “ancak yeterli”

ve mükemmel olara ayrılabilir olma yerine bir kerede büyük miktarda kapasite getirir.

6) Mükemmel rekabetin aksine tedarikçiler, sonsuza kadar esnek bir artık taleple veya çok esnek bir piyasa talebi ile karşılaşmazlar.  ile temsil edilebilen talebin fiyat esnekliği, miktardaki yüzde değişikliğinin fiyattaki yüzde değişikliği ile bölünmesi şeklinde tanımlanır. Matematiksel olarak bu, ayrı veya sürekli olarak gösterilebilir. Talebin fiyatın yani P’nin bir fonksiyonu miktar yani M ile tanımlanması halinde talebin fiyat esnekliği şöyledir

Fiyat yükseldiğinde miktar talebinin düşmesi nedeniyle (1)’de gösterilen talebin fiyat esnekliği her zaman negatiftir. Talep esnekliğinin daha iyi anlaşılması için Şekil 1’de farklı talep esnekliklerinin bazı basit örnekleri gösterilmektedir. Şekil 1’deki miktardaki değişikliklerle fiyatta bir değişiklik göstermeyen mavi talep, sonsuza kadar esnektir.

26

Karşı taraftaki uç nokta ise Şekil 4-1‘deki dikey kırmızı taleple gösterilen mükemmel esnek olmayan taleptir . Bu durumda fiyat değişikliğine bakılmaksızın talep edilen miktar değişmez.

Bu ikisi arasında genellikle Şekil 4-1‘de turuncu ile gösterilen elastik talep ve Şekil 4-1‘de daha fazla esnek olmayan talep olarak belirtilen örnekler vardır. Sezgisel olarak fiyata karşı esnek olmadığı kabul edilen talep, miktarların fiyat değiştikçe değişmemesi anlamını taşır ve 1’in altında mutlak esneklik değerine sahiptir. Bunun aksine esnek olduğu kabul edilen talepte fiyat değişikliklerinin göreceli olarak küçük olması halinde talep edilen miktarlarda göreceli olarak büyük değişiklikler görülür ve Şekil 4-1‘de turuncu talep eğrisinin eğimi daha düzdür.¹¹

Şekil 4-1: Talebin Fiyat Esnekliğinin Basit Örnekleri

Enerji piyasalarının talep tarafı, genel olarak fiyatlara göreceli olarak tepkisizdir. Bir fiyat değişikliğinden sonra 1 ila 4 ay içinde çok kısa fiyat esnekliklerinin, California’dan elde edilen veriler kullanılarak -0,07 ila -0,09 olarak tahmin edilmiştir.¹² Bir fiyat değişikliğinden sonra bir yıla kadar talep değişiklikleri için ölçülen talebin “kısa dönemli” fiyat esnekliğinin diğer ölçütleri, ABD’de -0,05 ila -0,32 aralığındaki esnekliklere işaret etmektedir.¹³.2015’de yapılan bir araştırmaya göre talebin fiyat esnekliği konut müşterileri için -0,38 ila -0,61 ve endüstriyel müşteriler için de -0,52 ila -0,87 arasında değişmektedir.¹⁴

11Talebin fiyat esnekliğinin grafiksel olarak gösterilmesi, bir doğrusal talep eğrisi kullanılırken çok dikkatli bir şekilde kullanılmalıdır. Talebin fiyat esnekliği, biri talep eğrisinden “aşağı” gittiğinde değişir (fiyat düşerken miktar yükselir).

Q=200 – 2P şeklinde basit bir doğrusal talep düşünün. Denklem (1) kullanılarak fiyat 10 olduğunda, miktar 180 ve esneklik -1/9 olur ve talebin esnek olmadığı kabul edilir. Aynı talep için fiyat 80 olduğunda miktar 40 ve esneklik -4 olur ve esnek olduğu kabul edilir.

12Bakınız Ito (2014)

13Bernstein ve Griffin (2005)

14Ros (2015)

Sonsuz Esnek Talep

|

Mükemmel Esnek Olmayan Talep Fiyat

(€/MWh)

Miktar (MWh) Daha esnek olmayan talep

More elastic demand

27

AB’de talebin fiyat esnekliğini ölçen uzun dönemli esneklikler, genellikle -0,13 ila -0,25 arasındadır¹⁵Güneydoğu Avrupa’da talebin fiyat esnekliğine ilişkin bir Dünya Bankası araştırmasında göre bölgede endüstriyel müşterilerin ortalama talep fiyat esnekliğinin - 0,4 olduğu belirlenmiştir. Bu esneklikler, Makedonya ve Arnavutluk’ta -0,7 ila -0,8 arasında olmuştur.¹⁶

Ancak çok kısa dönemde saatlik olarak talebin fiyat esnekliği, birçok elektrik tüketicisinin gerçek zamanlı olarak fiyata tepki verememesi nedeniyle gerçekte sıfırdan çok farklı değildir Bu tepkisel olmayan talep, tedarikçilerin bunu yapabildikleri taktirde piyasa gücünü kullanmalarını kolaylaştırmaktadır.

Genel olarak yukarıda belirtilen koşullar, doğru koşullarda mümkün olduğunda fiyatların azaltılması için tedarikçilerin piyasa gücünü ve muhtemelen alıcı tarafında piyasa gücünü kullanmaları fırsatı ve kabiliyetini sağlamaktadır. Bu durumda soru, bu koşullarda birbirlerine karşı nasıl rekabet ettikleridir.

4.3.3 SATICILAR NASIL REKABET EDER:REKABET MODELLERİ

Bu bölümde, endüstriyel kuruluş ekonomistlerinin göreceli olarak az sayıda rakip bulunması halinde bile firmaların birbirleriyle nasıl rekabet ettikleri konusundaki düşünceleri kısaca açıklanmaktadır. Aşağıdaki iki bölümde ele alınacak olan piyasa gücü elemeleri ve hafifletici tedbirler konusunda düşünme için gerekli ortamı sağlamaktadır.

4.3.3.1 Cournot Rekabeti ve Lerner Endeksi

Cournot rekabetinde sadece bir kaç firma vardır ve bunlar, fiyatlar yerine miktarlar için rekabet ederler. Açık bir gizli anlaşma olmamasına karşın Cournot rekabetinde firmalar, karı azami düzeye çıkarmak için kendi üretim miktarlarını seçerken piyasadaki diğer firmaların üretim kararlarını dikkate almaktadırlar. Bir firmanın karı, aşağıdaki denklemde (2) gösterilmektedir,

ve C(qi) i firması için kar ve maliyet fonksiyonu ve P(Q) de ürüne ilişkin piyasa talep fonksiyonudur. Burada piyasa fiyatı yani P, bütün bireysel firmaların bütün üretimlerinin toplamı olan toplam piyasa miktarının bir fonksiyonudur, .

Cournot rekabetinde her firma, karı azami düzeye çıkarmak için rakiplerinin üretimini kesin done olarak alarak kendi üretimini seçer. Kar maksimizasyonu, marjinal gelir aşağıda denklem (3)’de birinci derece koşullarından elde edilen marjinal maliyetlere eşit olduğunda meydana gelir.

Yukarıdaki denklemde ilk iki terim birlikte marjinal gelir ve de i firması için marjinal maliyettir (MCi). Sürelerin yeniden düzenlenmesi ve P(Q) ile bölme, denklem (4)’de bize fiyat- maliyet marjını veya Lerner endeksini verir.

15Newbery (2008)

16Limi (2010)

28

i firması için üretiminin toplam miktar Q ile çarpılan üretimin payı olduğunu ve

‘ün pozitif bir sayı olarak ifade edilen ε talebinin fiyat esnekliğinin tersine eşit olduğunu dikkate almanız gerekmektedir.

Bu nedenle i firması için marjinal maliyetin üzerinde fiyat zammını ölçen Lerner Endeksi, denklem (5)’de gösterildiği gibi talebin ters fiyat esnekliği ile çarpılan piyasa payına eşittir.

Lerner Endeksi, piyasa gücünün bir ölçütüdür.

(5’de Lerner Endeksi, 0 ve 1 arasındadır. (5)’de Lerner Endeksinin sıfır olması durumunda piyasa fiyatı, i firması için marjinal maliyete eşittir. Bunun aksine Lerner Endeksi 1’e doğru gittiğinde i firması için pay, talebin fiyat esnekliğinin mutlak değerine yönelir. Bu, bu firmanın bir tekelci olduğuna işaret eder.

Kar maksimizasyonunun başka bir etkisi de talep eğrisindeki üretimin, talebin mutlak değer fiyat esnekliğinin hiç bir zaman birden az olmayacak şekilde seçilecek olmasıdır. Bu, piyasa payının 1’e eşit olduğu bir tekel durumunda denklem (5)’de görülebilir. Marjinal maliyet sıfıra doğru giderken tekelcinin ürettiği talebin fiyat esnekliği mutlak değer olarak 1’e yönelir. Bu, tekelcinin kuramsal açıdan mümkün olan tüketicilerden azami miktarda tekel kirası almakta olduğunu gösterir.

Basit bir sayısal örnek olarak tamamı €25/MWh marjinal maliyete sahip beş benzer firma olduğunu ve talebin fiyat esnekliğinin mutlak değerinin 1.1 olduğunu varsayın. Beş benzer firma, her birinin %20 veya 0,20 piyasa payına sahip olduğu anlamını taşır. Denklem (5)’e göre bu, Lerner Endeksi ile tanımlanan fiyat maliyeti artışının, 0,182’ye eşit olduğu ve piyasa fiyatının €30.55/MWh olduğu anlamını taşımaktadır.

Kar maksimizasyonu ve sonuçta ortaya çıkan fiyat-maliyet marjının etkileri doğrudan etkilerdir.

1) Talep ne kadar esnek değilse ( sıfıra ne kadar yakınsa) i firması için fiyat-maliyet marjı da o kadar yüksek olur.

2) i firması için piyasa payı ne kadar yüksekse/düşükse i firması için fiyat-maliyet marjı da o kadar yüksek/düşük olur.

3) Oligopolün tek bir firmaya veya bir tekele düşürülmesi halinde fiyat maliyet artışı, talebin fiyat esnekliğinin tersine eşit olacaktır.

Cournot rekabetinin sonuçları, toptan enerji piyasalarına derhal uygulanabilir. İlk olarak genellikle göreceli olarak az sayıda firma vardır. İkinci olarak, Bölüm 4.3.2‘de açıklandığı gibi talebin fiyat esnekliği genellikle oldukça düşüktür.

Bu sonuçların bileşimi, işletmenin marjinal maliyetinin üzerinde önemli fiyat artışları konusunda ciddi potansiyel bulunduğu iddiasını desteklemektedir. Bu anlamda Lerner Endeksi, toptan enerji piyasalarında piyasa gücünün kullanılmasının değerlendirilmesi için uygun bir araç sağlamaktadır.

29 4.3.3.1.1 Cournot Örneği

Piyasada doğrusal bir talebin ve doğrusal maliyet fonksiyonlu sadece iki benzer firma bulunduğunu düşünün . Piyasa talebi, denklem (6)’da gösterildiği gibi olsun.

Burada piyasa üretimi, iki firmanın üretiminin toplamına eşittir, .

Cournot rekabetinde firmaların, rakiplerinin üretimini kesin bir done olarak alıp kendi üretimlerini seçtiklerini anımsayın. Bu iki firmanın her birinin kar fonksiyonları, denklem (7a) ve (7b)’de gösterildiği gibidir.

Firmalardan her birinin kar maksimizasyonu, marjinal gelirin marjinal maliyete eşit olduğu miktarın seçilmesini gerektirir. Her firma için birinci derece şartları, denklem (8a) ve (8b)’de gösterilmektedir.

Firma 2 için ‘nin birinci derece şarta ikame edilmesi, denklem (9) ve (10)’da firma 1’in üretimi için bir çözüm imkanı sunar.

İki firmanın üretim seviyesinde fiyat 700€’dir ve her birinin piyasa payı 0,50’dir. Her firma için Lerner Endeksi, 0,928, talebin fiyat esnekliği de -1,857’dir.

4.3.3.1.2 Cournot Rekabetinin bir Değişkeni olarak Stackelberg Rekabeti

Stackelberg rekabet modeli, Cournot’un modeline dayalıdır. Ancak üretim seçenekleri, aynı anda değilde ardışıktır. Cournot rekabetinde olduğu gibi Stackelberg rekabeti, bir lider (Firma 1) ve bir takipçi (Firma 2) olması dışında üretimle ilgilidir. Lider, Firma 2’nin çıktısını kesin done olarak almak yerine takipçinin tepkisini dikkate alır.

Daha önceki bölümde gösterilen aynı örnek kullanılarak takipçi olan Firma 2’nin “tepkisi”, takipçinin üretimi denklem (11)’de açıklanacak şekilde firma 2’nin birinci derece şartlarından kaynaklanır.

Bunun Firma 1’in kar fonksiyonuna ikame edilmesi ve üretiminin üzerinde maksimize edilmesi, (12)’de gösterilen üretimleri ve fiyatı verir.

Bu nedenle Stackelberg (lider/takipçi) rekabetinde genel üretim, Cournot çözümüne göre hafifçe artmakta ve fiyatlar düşmekte ve her firma, benzer olmakla birlikte farklı bir artık