GENÇ ULUSLARARASI
İLİŞKİLER KURULU DERNEĞİ
DOĞAL GAZ
HAZIRLAYAN MUSTAFA KESER
AĞUSTOS 2021
İÇİNDEKİLER
Türkiye’de Doğal Gaz Sektörü
Türkiye’nin Doğal Gaz İthalatı
Türkiye-Rusya Doğal Gaz
Kontratları
Genç Uluslararası İlişkiler Kurulu Derneği
YÖNETİCİ ÖZETİ
Bu çalışmanın yapılma amacı Türkiye’nin doğal gaz sektörüne ilişkin verilerini raporlaştırıp ilgili kişi ve kurumlara bilgi akışı sağlamak ve küresel anlamda önemli olan doğal gaz piyasasının Türkiye açısından değerlendirmesini ortaya koymaktır. Konuyla ilgili bilgilerin saptanmasında ve gerekli kaynakların incelenmesinde çalışmanın amacına uygun hareket edilmiştir. Çalışmada aktarılan bilgilerin daha belirgin ve açık kılınması için çeşitli tablo ve grafikle kullanılmış, tablo ve grafiklerin içerikleri ve 2019-2021 veri karşılaştırmaları titiz ve özenli bir şekilde işlenmiştir. Türkiye’nin doğal gaz sektöründeki ithalat durumu, üretim ve tüketim verilerinden bahsedilmiştir, bunların yanı sıra daha çok ithalat üzerinde durulmakla beraber ithalat lisansınsa sahip şirketler ve şirketlerin ithalattaki payları işlenmiştir. Enerji sektörü içerisinde bulunan doğal gazın Türkiye için ne gibi getirileri ve götürüleri olduğu açıklanmıştır. Türkiye’nin Rusya Federasyonu ile olan doğal gaz kontratların geçerliliği ve bitiminde ne gibi antlaşmalar yapılabileceği hakkında bilgi verilmiştir.
¹TSKB 2020 Enerji Sektörü Raporu
1)TÜRKİYE’DE DOĞAL GAZ SEKTÖRÜ
Türkiye doğal gaz tüketimi; nüfus, sanayileşme ve kentleşme ile doğru orantılı, hava sıcaklığı ile ters orantılı bir şekilde büyümektedir. Türkiye sınırlı yer altı zenginliği sebebiyle petrolde olduğu gibi doğal gazda da net ithalatçı konumundadır. Yıllar itibarıyla doğal gaz üretimi, tüketimin %2’si seviyesinin altında gerçekleşmektedir. Türkiye’nin doğal gazda ithalata bağımlılık oranı %99’un üzerinde olup, gaz ithalatının ülkenin dış ticaret açığında önemli bir yeri bulunmaktadır[1]. Dünya geneline baktığımızda doğal gaz, tüketimde 3. sırada yer almaktadır. Türkiye’de ise tüketim sıralaması bu şekilde değildir. Doğal gaz tüketimi Türkiye’de 2. Sırada yer almaktadır ve doğal gazdan önce ise petrol gelmektedir. Küresel açıdan ise tüketim sıralaması petrol, kömür ve doğal gaz şeklindedir. Türkiye doğal gaz dağıtımında son yıllarda önemli bir atılım göstermiştir. 2001 yılı öncesinde sadece 6 ilde doğal gaz dağıtımı yapılabiliyorken 2019 yılı itibarıyla doğal gazın Artvin, Şırnak ve Hakkâri’ye ulaştırılması ile doğal gaz ulaşmayan il kalmamıştır. Doğal gaz dağıtım firmalarının yatırımları ile 2010 yılında yaklaşık 1 milyon olan doğal gaz hizmeti götürülen toplam abone sayısı Temmuz 2020 döneminde 16,3 milyona yükselmiştir[1]. Türkiye’de doğal gaz sektörü işleyiş durumu şu şekildedir. Arz, Topatan Satış, İletim ve Talep şeklindedir. Sırasıyla bu işleyişi ve içerisinde neleri barındırdığını açıklayacak olursak eğer başta arz gelmektedir ve bu arz alanının içerisinde yer alanlar Yerli Üretim, Spot LNG İthalatı, Özel Sektör İthalatı ve BOTAŞ’ın yaptığı ithalatlardır. Toptan satış olan kısmı yöneten ve işleyişini sağlayan yapılar ise Özel Sektör İthalat ve Toptan Satış şirketleri olmak üzere bunun yanında BOTAŞ İthalat ve Toptan Satışı mevcuttur. Toptan satıştan sonra gelen alan ise İletimdir ve iletimin işleyişi BOTAŞ ve LNG şeklindedir. Doğal gaz sektörü işleyişinde en sonda gelen ise Taleptir ve Talebin içerisinde bulunanlar İhracat, TETAŞ ve EÜAŞ Elektrik Santralleri, Özel Sektör Elektrik Santralleri, Serbest Tüketiciler ve Dağıtım Şirketleridir. Dağıtım şirketleri ise serbest tüketicilerin yanı sıra serbest olmayan tüketicilerin ihtiyaçlarını da karşılamaktadır. Türkiye’de doğal gaz fiyatları BOTAŞ’ın uzun dönemli sözleşmelerindeki fiyatlara ve döviz kuru hareketlerine paralel olarak hesaplanmaktadır. Geçmişte serbest bir doğal gaz piyasası olmaması nedeniyle BOTAŞ’ın serbest tüketici ve dağıtım firmalarına uyguladığı tarifeler, toptan satış ağında referans fiyat olarak değerlendirilmekteydi.
1.2)Doğal Gaz Üretimi
Türkiye’de olan rezervlere ve üretimlere değinecek olursak, Karadeniz ve Akdeniz’de yeni bulunan doğal gaz yatakları dışında 18.5 bcm doğal gaz üretimine sahiptir. Türkiye için 18.5 bcm olan üretim fazlasıyla düşük seviyelerdedir ve bu miktar Türkiye’nin sadece %1’lik doğal gazını karşılayabilmektedir. Bu bahsedilen doğal gaz üretiminin gerçekleştiği şehirler EPDK 2021 Nisan ayı verilerine göre sırasıyla 42,36% ile Tekirdağ, 31,49% ile Kırklareli, 23,14% ile İstanbul, 1,21% ile Çanakkale, 0,83% ile Düzce, 0,61% ile Edirne ve 0,37% ile de Adıyaman gelmektedir. Türkiye’de hali hazırda bulunan doğal gaz rezervini çıkarma ve toptan satış lisansı sahibi şirketler 8 adettir
Genç Uluslararası İlişkiler Kurulu Derneği
²EPDK, “Doğal Gaz Piyasası 2019-2020 Yılı Sektör Raporu”, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu
şirketten bu üretimde en fazla payı olan 3 şirket ise sırasıyla ve paylarıyla 81,59% ile Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı, 11,83% ile Thrace Basın Natural Gas(Türkiye) Corporatıon Türkiye- Ankara Şubesi ve 3,17% ile de Atlı Makina İnşaat Nakliyat Madencilik Turizm Doğal Enerji Kaynakları Üretim San Ve Tic A.Ş’dir.
1.2)Doğal Gaz Tüketimi
Doğal gaz tüketiminde en fazla paya sahip olan ilk iki sektör konut ve elektrik santralleridir. Bu sektörlerin 2019 Nisan ve 2021 Nisan ayı verilerine göre 2019’dan 2021’e kayda değer bir doğal gaz tüketim artışına sahip olmuştur. Bu artış ve değişim konut için 17,51% elektrik santralleri için ise 76,37%’dirsektörlerin doğal gaz tüketimindeki paylarını tabloda görebilirsiniz.
Grafik1 2019-2021 Nisan ayı sektörel bazda doğal gaz tüketimi[2]den uyarlanmıştır.
2)TÜRKİYE’NİN DOĞAL GAZ İTHALATI
Türkiye doğal gazda dışa bağımlılığı yüksek bir devlet olup doğal gaz ithalatında önemli bir role sahip bir ülkedir. Bu bağımlılık Türkiye için 99% seviyelerindedir. 2019 yılı sonunda 45.3 milyar standart metreküp (sm3) tükettiği piyasa, Avrupa’nın en büyük beş piyasası arasındadır. Türkiye sahip olduğu kısıtlı fosil yakıt kaynaklarından dolayı petrolde olduğu gibi doğal gazın da yaklaşık %99’unu ithal etmek zorundadır. Bu dışa bağımlılık Türkiye’nin dış ticaret açığındaki en önemli kalemlerden birisidir. Türkiye’nin yıllık doğal gaz ithalatı EPDK 2019 Nisan ayı verilerine göre 3.550,34 (Milyon sm3 )dir. EPDK 2021 Nisan ayı verilerine göre ise bu sayı 4,722,12 (Milyon sm3 ) seviyelerindedir.
2019’dan 2021’e tüketim 33,01% artış göstermiştir. Ülkelerden yapılan doğal gaz ithalatına gelecek olursak, 2019 yılı Nisan ayı verilerine göre 42,16%, 2021 yılı Nisan ayı verilerine göre ise 53,03%
payla Rusya Federasyonu’dur. Rusya Federasyonu’ndan 2019 Nisan ayı verilerine göre1.496,66 (Milyon sm3 ) ithalat yapılmıştır. 2021 yılı Nisan ayı verilerine gelecek olursak bu
76%
24%
2019
Konut Enerji Santralleri
68%
32%
2021
Konut Elektrik Santralleri
²EPDK, “Doğal Gaz Piyasası 2019-2020 Yılı Sektör Raporu”, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu
sayı da 2.508,68(Milyon sm3 )dir. Türkiye’ye gaz ihraç eden ülkeleri sırasıyla 2019 Nisan ve 2021 Nisana göre tablo 1 ve tablo 2’de görebilirsiniz.
Tablo1 2019 Doğal Gaz ithalatı. [2]den uyarlanmıştır. Tablo2 2021 Doğal Gaz ithalatı. [2]den uyarlanmıştır.
Ülkeler Miktar Pay
Rusya Federasyonu
1.496,66 42,16 Azerbaycan 724,88 20,42
İran 640,80 18,05
Cezayir 362,93 10,22
Katar 133,53 3,76
Nijerya 107,33 3,02
ABD 84,22 2,37
Genel Toplam 3.550,34 100
2.1)Türkiye’de Doğal Gaz İthalat Lisansına Sahip Şirketler ve Şirketlerin İthalattaki Payları
Doğal gaz ithalatının başını çeken şirket 95,76% pay ile BOTAŞ’tır. Özel sektörde ise en yüksek doğal gaz ithalat payına sahip olan şirketler 1,86%’yla Bosphorus Gaz Corporation Anonim Şirketi ve 1,79%’la da Akfel Gaz Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketidir. Doğal Gaz piyasasının büyük bir kısmı BOTAŞ’ın üzerinden yürümektedir ve rekabetçi yapı oluşamamaktadır. Rekabetçi yapı ve özel sektörün biraz daha piyasaya katılması istenmesinden dolayı BOTAŞ’ın payı küçültülmeye gidilmesi amaçlanmaktadır. BOTAŞ 2019 yılsonu verilerinde göre 96,37% pazar payına sahip olmuştur ve önceki sene piyasada olan Avrasya gaz ve Enerco ise piyasada adını gösterememiştir. 2019-2021 Nisan ayında da gördüğünüz üzere diğer şirketlerin payları çok cüzi miktarlardadır. Göründüğü üzere BOTAŞ’ın pazar payı da %80’a sonrasında da %20’lere çekilmesi amaçlanmaktadır.
Ülkeler Miktar Pay
Rusya Federasyonu 2.508,68 53,09 Azerbaycan 771,20 16,32
İran 866,96 18,35
Cezayir 365,96 7,74
Katar 0,00 0.00
Nijerya 212,39 4,49
ABD 0,00 0.00
Genel Toplam 4.725,19 100
Genç Uluslararası İlişkiler Kurulu Derneği
²EPDK, “Doğal Gaz Piyasası 2019-2020 Yılı Sektör Raporu”, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu
³https://www.kibarenerji.com/Basin-Odasi/Basinda-Biz/Rusyadan-4-Sirkete-Dogalgaz-Ithalati.aspx
⁴TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası
2019 Nisan 2021 Nisan
Şirket Unvanı Miktar Pay(%) Miktar Pay(%) Değişim (%) EGE GAZ ANONİM ŞİRKETİ 84,22 2,37 0,00 0,00 -100,000 BOTAŞ (BORU HATLARI İLE PETROL
TAŞIMA ANONİM ŞİRKETİ)
3.403,37 95,86 4.524,83 95,76 32,95
AKFEL GAZ SANAYİ VE TİCARET ANONİM ŞİRKETİ
62,63 1,76 84,49 1,79 34,9
KİBAR ENERJİ ANONİM ŞİRKETİ 0,00 0,00 4,77 0,10 100.00 SHELL ENERJİ ANONİM ŞİRKETİ 0,11 0,00 22,03 0,47 19.927,27 BOSPHORUS GAZ CORPORATİON ANONİM
ŞİRKETİ
0,00 0,00 89,07 1,89 100.00
Genel Toplam 3,550,33 100 4,722,12 100 33,01 (Tablo 3. 2019 ve 2021 Nisan ayı şirketlerin ithalat miktarlarına göre yazılmıştır.[2]’den uyarlanmıştır)
2.2)Rusya Federasyonu’ndan Doğal Gaz İthal Eden Şirketler
Rusya’dan doğal gaz ithalat payının büyük bir çoğunluğu BOTAŞ’ta bulunmaktadır. BOTAŞ’ın yanı sıra EPDK, Rusya Federasyonu'ndan doğal gaz ithal etmek isteyen 4 firmaya doğalgaz ithalat lisansı vermiştir.
Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu, Rusya Federasyonu'ndan doğal gaz ithal etmek isteyen Akfel Gaz, Bosphorus Gaz Corporation ve Kibar Enerji'ye 30'ar yıllık, Batı Hattı Doğalgaz Ticaret AŞ'ye 23 yıllık doğalgaz ithalat lisansı vermiştir[3]. Doğal Gaz Piyasası Kanunu gereği Boru Hatları ile Petrol Taşıma AŞ (BOTAŞ)‘nin elindeki gaz alım kontratlarını, pazar payı yüzde 80‘e düşene kadar devretmesi gerekmekteydi. Kontrat devrine gecikmeli başlayan BOTAŞ, yüzde 10‘luk bölümü 4 şirkete devretmiştir (4 milyar metreküp). Şirket, elinde kalan kontratlarla birlikte Rusya‘dan Batı Hattı ve Mavi Akım üzerinden doğal gaz alımına devam etmektedir. Halen BOTAŞ‘ın elinde Rusya‘dan yıllık 20 milyar metreküplük doğal gaz alım anlaşması bulunmaktadır. Öte yandan BOTAŞ‘ın elindeki 6 milyar metreküp süresi dolan anlaşmayı özel şirketlerin yenilemesiyle sektörün Rusya‘dan yıllık gaz alım kontrat miktarı 10 milyar metreküpe çıkmıştır[4].
3)TÜRKİYE-RUSYA DOĞAL GAZ KONTRATLARI
Türkiye’nin Rusya ile beş adet uzun dönemli doğal gaz alım kontratı mevcuttur. BOTAŞ ve dört ayrı firmanın GAZPROM ile arasında bulunan bu kontratlardan birincisi 1997 yılında Mavi Akım üzerinden 16 milyar metreküp doğal gaz alımı için Rusya ile imzalanan kontrattır. 1997 yılında imzalanan kontrat, 2025 yılında son bulacaktır. Kontratlardan ikincisi ve üçüncüsü; Batı hattı üzerinden 1998 yılında 4 milyar ve 8 milyar metreküplük doğal gaz alımları için imzalanmıştır ve bulunduğumuz yıl içerisinde son bulacaktır. Bu kontratlardan dördüncüsü ve beşincisine gelecek olursak Rusya ile Balkan Hattı üzerinden gelen doğal gazdır. Bu hat üzerinden gelen doğal gazın bitim tarihleri sırasıyla 2036 ve 2043’tür. Rusya’dan en çok doğal gaz ithal eden ilk 5 ülkeden birisi olan
⁵T.C Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı
8 Türkiye uzun vadeli kontratlarından dolayı spot doğal gaz fiyat indirimlerinden faydalanamamaktadır.
Birçok Avrupa devleti uzun dönemli doğal gaz kontratlarını spot piyasa endeksli hale getirmeye başlamıştır. Türkiye yakın zamanda bitecek kontratlarını spot piyasa endeksli yapmaması halinde spot piyasa fiyat indirimlerinden yararlanamayacaktır. Türkiye hali hazırda ise Rusya’dan en pahalı gazı alan devletlerden birisidir. Doğal Gaz da %99 oranında dışa bağımlı olan Türkiye, dışa bağımlılığını azaltmaya çalışmaktadır. Karadeniz’de 405 milyar metreküplük doğal gaz bulunmuştur ve bağımsız doğal gaz için etkili bir adımdır.[5] Bahsettiğimiz %99’luk oran düşecektir aynı zamanda ise Rusya Federasyonu’yla olacak Doğal Gaz anlaşmalarında bu bulunan gaz yatakları yeni anlaşmalara etki edeceği kesindir.
SONUÇ
Türkiye için son derece önemli bir enerji ihtiyacı olan doğal gaz sektörü %99 oranında dışa bağımlı şekilde işlemektedir. Doğal gaz ithalatında Türkiye, Avrupa geneli içerisinde ilk 5’te yer almaktadır.
İthalat payının kayda değer tarafında olmasına rağmen kendi doğal gaz ihtiyacının sadece %1’ini karşılayabilen Türkiye’nin, yeni bulunan doğal gaz kaynaklarıyla birlikte doğal gaz bağımlılığının bir kısmını halledebileceği beklenmektedir. Uzun dönemli kontratlar eşliğinde doğal gaz ithalat piyasasını 1997 yılından bu yana yönlendirmeye çalışan Türkiye kontratların pahalılığından şikayetçi olmaktadır. Bu sebepten ötürü Rusya ile yapılan kontratlardan Türkiye pek memnun kalmamaktadır.
Memnuniyetsizlikten dolayı spot piyasa endeksli bir yapıya geçeceği düşünülen Türkiye Rusya ile pazarlıkta Karadeniz’de bulunan 405 milyar metreküplük doğal gazı kullanacağı ön görülmektedir.
BOTAŞ ve diğer özel sektör şirketlerin bu kontrat devrinin nasıl sonuç alacağı hakkında beklentileri azımsanmayacak şekilde yüksektir. BOTAŞ ise bu piyasada hala etkin rol oynamakla beraber piyasaya etkisi çok yüksektir. Özel sektöre biraz daha pay düşmesi ve rekabetçi bir ortam açısından BOTAŞ daha kayda değer adımlar atıp geriye çekilmelidir.
