Şehir mimarisinde usuller ( Umumî şehir hamamları )

Ş e h i r m i m a r i s i n d e u s u l l e r

( U m u m î ş e h i r h a m a m l a r ı )

M i m a r Ş a h a b e t t i r ı

i

Şehirlerde resmî ve hususi idare gruplarına ait olacak hamamların inşaat suretlerinden ve en son şekillerinden örnekler veriyorum. Avru- pada zamane hamamlarının en tekâmül etmiş şekilleri Almanya hudutları dahilindedir. Bil- hassa Cenubi Almanya merkezi, bu uğurda son bir müsabaka tertip etti. Hamamların gelişi gü- zel yerlerde değil, şehir plânı üzerinde olacağını elerin araştırmalarla ortaya koydu.

Türkiyede hamam inşa ettirirken, mutlak surette, şehir plânlarında mevkiini tayin etmiye mecburiyet var. Şehirlerde hamamların nereler- de inşa edilmesi lâzım olduğunu, şehir nüfusuna göre miktarını tayin etmekten aşağ.da bahsedi- yorum.

a). Şehirlerde 200.000 nüfusa kadar bir tane hamam idaresi kâfidir. Büyük şehirlerde bu nis- bet arttığı için civarlarına da müteaddit şubeler açmak lâzımdır. Birisini doğrudan doğruya .sporculara ayırmak icap eder. Civarlarda, mer- kezî h a m a m idarelerinden başka temizliğe hiz- met eden diğer küçüklerini de inşa etmelidir.

Çoğunu harhalde duşlu yapmalı, fabrika civar- larına koymalıdır. İkamet yakınlarında olacak hamamları ziyade banyolulardan intihap etme- lidir.

Hamam mahallerini şehir plânlarında inti- hap etmek için Almanlarda iki usul vardır. Ya halkın en çok bulunduğu mahallerde intihap etmeli, yahut şehrin havadar, bol güneşli bir ye- rinde intihap etmelidir. Hamam yaptırırken yüzme havuzu büyüklüğünü hesaba katmalıdır.

Yüzme havuzları, sabahları yüzme öğrenecek- lere, akşamları da yüzme cemiyetlerine ait ola- caktır. İki vakit arasında kalan 8-10 saatlik zamanda halkın istifadesine açık bulundurma- lıdır. Şehir h a m a m idareleri, şu üç vazifeyi ye- rine koymak için mükelleftir: 1. Umumiyet iti- barile sırf temizliğe ait hamamlardır. Onları

ikamet yanlarında inşa ettirmek zaruridir.

2. Hastahaneler için ilâçlı suları olan hamam- lardır. 3. Yüzücülüğe mahsus hamamlardır.

Dahillerinde duş, banyo ve terleme tertibatı olacaktır.

50-60 bin nüfuslu şehirlerde yalnız üstü kapalı yüzme havuzu olmalıdır. Nüfusu 20-30 bin olan şehirlerde aile yüzme havuzu buluna- caktır. 10X20 m büyüklüğündedir. Şehrin nü- fusu 200.000 olursa ozaman üzeri kapalı yüzme havuzu 20—24 m2 miktarında olacak ve ha- mamda kalmak müddeti 3/4—1 saati tecavüz etmiyecektir. Spor için 10 m arzında, 50 m uzun- luğunda alınacaktır.

Havuzlar küçük geldiği için 12 saat üzerin- den gündeliklerini hesap etmemeli. Fazla mik- ta:da kalabalığı mucip olur. Aşağıda görülecek misale göre nisbet kurmak lâzımdır. % 100 nis- betinde yerler icarlanmış olduğundan yüzme havuzuna 15X25 yahut 15X50 m büyüklük ver- mek 200000 nüfusun ihtiyacını temin eder.

Meselâ: Stuttgart'ta 2X25/12 m; 1X22,1/311 m, 0,6/114 m ve 180/9,0 m altı havuş var. 1500 gm yapar ve 60000 nüfusa bir yüzme havuzu 250 nüfus başına 19 m yüzme havuzu sahası isabet eder. Açık hamam, yeşil sahada oyun mahalline merbuttur. 4 tane yüzme havuzu büyüklükleri 1C0X20 m, 100X29 m. 30X10 m, 33,8X18 m, 1 1 X4 m. 2 0 X 8 nı, 7 X 15m, 45X45 ııı- üzerinden 8J00 m. eder.

47 nüfusa 6 saatlik h a m a m müddetinden senede 4X30—120 h a m a m günü tutar. 39 yüzme h a m a m sahasının bir saatlik müddetinden se- nede 1.944.000 serbest h a m a m yapmaktadır.

5 serbest h a m a m yukarki n ü f u s t a olan bir şehre kâfi gelebilir.

Büyük şehirlerin hamamları için şu nokta- ları tatbik etmeli. Hamam inşasına elverişli sa- halar, en ziyade ev civarlarına çıkacak yollar

üzerindeki noktalardır. H a m a m idaresi civa-

••t>Tft.H-

( M ü n a h e n ) d e H a m a m m ı n t ı k a l a r ı

rıııda olan yazıhane, mektep, fabrika., gibi te- sisatın vakitlerini kat'İ surette tayin etmeli.

Hamamın şehir merkezinden mesafesi 15 daki- kayi tecavüz etmemeli. 200 nüfuslu civara bir hektar 10000 mk. hesabile 250.000 nüfusa bir üzeri kapalı hamam kâfidir.

Üzeri kapalı yüzme havuzlu hamam 700.000 nüfuslu Munihte bir tanedir. Halbuki nüfusa gö- re hamam miktarı azdır. Onun için Münih ida- resi daha iki hamam inşasına lüzum görüyor.

Biri şimalde, diğeri şehrin garbinde inşa edile-

cektir. 1925 senesinde Seligmann, Drigalski ta- rafından yapılan istatistikte Berlinde 174954 nüfusa sıcak sulu, 223563 nüfus için soğuk su- lu bir tane yüzme 287400 nüfusa göre üç adet hamam olduğunu kaydeder. Lâkin Berlin 45 şehri ve her birisi 100000 nüfustan mürekkep olduğuna göre 33. Bunun iki misli nüfusa ma- lik olduğunda şehir adedi tabiî 90 çıkacaktır.

Nüfusu da 50000 bulunacaktır ve hamam adedi bu defa 6 fazlasına 39 eder.

nüfus miktarile mukayese neticesi 3 milyonluk Berlin kâfi hamama malik değildir.

Bu yüzden henüz hamam teşkilâtının Ber- imde tamamile tatbik edilmiş olduğuna, ha- mamlar programı noktasından hüküm vermek için şehir idaresinin ilerdeki inşaî faaliyetleri- ni beklemek lâzımdır.

Alman şehirlerinde yapılacak hamamlara dair proğramdan mühim noktaları buraya ko- yuyorum.

1. Muhit icabına göre, hamamlara şehir- den muayyen bir uzaklık vermelidir. Meselâ şehirle hamam arası 15 dakikayı tecavüz et- memelidir. Hamam sahasını intihap ederken dairevî şekilden ziyade yddıza benzer, merkezî sokakla hamam arasında kuvvetli rabıta ola- caktır.

2. İstatistik üzerinden erkek, kadm, çocuk nüfusunu tetkik etmelidir. Sonradan kazana- cağı nüfus kale alınmak lâzımdır.

3. Evlerde olan duş ve banyo hamamları adedini olduğu gibi bilmek icap eder.

4. Serbest ve nehir hamamları gibi daha ziyade sporculuk için düşünülmüş hamamlar yanında büyüklük tesirini cinsî taksimata göre tefrik etmelidir.

Yüzme ve diğer hamamların büyüklüğüne dair, Berlin, Münih hamamları ile muhtelif plânlardan misaller. (Şekil 5-6)

Hamamlar için kaide cinsine göre yahut aile yüzme havuzlarile intihap olunur. Bunun beraber inşa edilmesinde fayda vardır. Bu in- tihapta tabiî yüzme havuzundan iki taraf isti-

fade etmiş olacaktır. Aile hamamları, sporculu- ğa dair neviler de inşa olunur. Erkeklere, ka- dınlara üçüncüsü de yüzme bilmiyenlere ait elmalıdır. Hamam tezyinatına dair misaller Münih müsabakası plânlarında vardır. Orada yüzme bilmiyenlere mahsus havuz ile diğer yü- zücü havuzları yekdiğerine merbuttur. Hatta aile hamamlarında aileler erkeklerde birlikte yıkanmayı istedikleri gibi, çocuklarının yanla- rında olmasından da zevk duyarlar. O nokta- dan Münih müsabakası hamam plânlarında bu husus en ziyade dikkate çarpar. Yüzme bilmi- yenlerle bilenlerin havuzlarının biribirine bağlı oluşu fena değil, bir düşüncedir. Çünkü yüzme bilmiyenler bu vasıta ile bilenlerden yüzmeyi öğrenirler. Yüzme bilmiyenlerde havuzun de- rinliği 1,20 m, sporcular için havuzun derinliği de 1,60 m bulunacaktır. Havuzlar, k±sa Takat ziyade geniş olabilir.

Mektep yüzme havuzları her halde ayrı ol- malıdır, gürültüden uzak kalması lâzımdır. Ça- maşır odaları, bu, bizim bildiğimiz soyunma yerleridir. Daima yüzme havuzlarının yanında intihap etmelidir. Bu yalnız yüzme hamamla- rında değil, belki ılıcalarda, güneş, hava ban- yosu hamamlarında da ayni yakınlıkta olmak lâzımdır.

Bugünkü yüzme havuzları, kapalı ve açık suretinde düşünülmektedir. Fakat bu takdirde bazı güçlüklerin meydana gelmesi çok kuvvet- lidir. Halbuki şimdiye kadar yapılan uğraşma- ların diğer noktadan en iyi misalleri Frankfort inşaat dairesinin şehirde, en kalabalık mahal-

Mahai İsimleri Yüzme hamam adedi

Uzunluğu a b

Genişliği a b

Sahası

a b Yüksekliği b

Değiştirilen miklaı w

1. Amalenbad Wıen. ı - 5 38 5(1 12 19 450 950 12 11400 2. BeıOiıı - Mitte. o 51) 57,6 15 20,(i 750 1540 12,2 18800 ,-i. Berlin - Paııkaw. 5 • 1

^

4. Normalprojekt spoıtbad. (i •İS 15 22 500 1050 SiOO ü' Dresden - Neustadt. •1 25 30 1 1 10 275 •İSO 1 1 53S0 (i. Rcutingen. -1 . 25 322 10 10,0 250 330 10 5300

7. Bayreutİı. -1 2,S 3G 11 15 3 08 54 0 1) 480(1

S. Frankfurt. 3 - 1 25 34 17 225 580 7 4000

9. Braııdburg. •1 20 37 11 17 220 4011 8 3080

10. Wıen - Modling. 5 1 5,0 10*2 12,3 10,4 l'JO 320 10 3200 11. Frankfurt - Fechenlıcim. 4 20 20 JO 15 200 300 7 2730 12. Seli wcİn furt.

13. Stustgart. 4 • 5 25 12 300

5 22,1 13,1 290 2 ~ 3 22 8 170 4 - 5 2(1, ti U,4 2,35 3 - 4 18 » 162

14. Müchen. •i - 5 25 12 300

a 338/3 05 500

de intihap ettiği açık dam üstündedir.

Viyanadaki, bu yeşillikler yanında, serbest spor mahallinden uzak değildir. Duvarları cam- dan ve demirdendri. Gayet güzel inşaatçı- lıkta yapılmıştır. Banyo hamamlar,nda 1 inci sınıf edaları 6,5 m2 büyüklüğünde; 2 nci sınıf edaları 5,2 m2 ve 3 üncü sınıf odaları daha ufak mikyasta 4,7 m2 olacaktır.

Tıbbi hamamlara 6,5 m2 elektrik ışıklı ha- mamlar, 1 iki ışık sandığı ve 1 ışık hamamı oturma yeridir. Büyüklüğü 18 m2 dir. Soyun- ma, sıcak soğuk hava, kese sürünme, istirahat mahallerini havi 15 kişilik Romen ve Rus ha-

mamları vardır. Köpekleri yıkama hamamı 150 m2 büyüklüğünde ve çamaşırları yıkamak için 150 m2 bir saha ayırt etmek icap eder.

1 Hamamda, duş için 1,30X2,50 m, banyo için

1,80x2,5 m, terleme ve buhar yeri için en aşağı 3,0x4,0 büyüklüğü verilmiştir. Hamamlarda sı- cak su yapmak için ayrıca makinalara ihtiyaç vardır. Makinalar:n konacağı yer 300 m3 bü- yüklüğünde olmamdır. Meselâ Berimde hamamın makina dairesi bu büyüklükte yapılmıştır. Maki- nalara ait mahalleri bodrum katında intihap etmek lâzımdır. Su, sıcak hava alttan yüzme havuzuna, tavan ve pencerelere borularla ma- kina dairesine sevkolunacaktır. Soyunma yer- lerine dört tane kalorifer konacaktır, bu doğ- rudan doğuya altta elan sıcak su buharile ısı- nacaktır. İçleri, ortada büyük yüzme havuzunu aşağıdan gelen sıcak su buharile ısıtılacaktır.

Yüzme havuzunun iki tarafında soyunma oda- ları, ayrıca kaloriferi havi olacaktır. Hamam binası iki katlı ise banyo, duş ikinci katta,

( Ş e k i l 5)

( Ş e k i l e )

birinci katta tıbbî hamamlar ve teshini de ka- loriferle olacaktır. Üç buhar 40°-50° ve sıcak ha- va 70°-75° yüksekliğinde bulunacaktır. Birinci katta hertarafa sıcaklık makina dairesinden sevkedilecektir. Makina dairesi, bakırdan imal edilmiş borularla yüksek derecede sıcaklığı, ay- rıca taze havayı terleme mahallerine sevkeder.

Hava bu suretle daima yenilenir.

Makina dairesi fazla uzakta olmamalı- dır. Hamamda gündüzün sarfedilen ışıklar, yüzme havuzu üstüne açılmış pencereler-

den alınacaktır. Meselâ Dresden, Berlin ha- mamlarında olduğu gibi, yahut iki taraflı yan- lardan ve yahut Frankford hamamında yalııi!

bir t a r a f t a n gelen ışık yüzme havuzunu aydın- latıyor. Usullerin haricinde yapma ışıkla da tenvir kabildir.

Bütün inşaatta olduğu gibi hamamlarda da tuğla yerine taş kullanmak lâzımdır. Bazan malzeme cinsi, bulunduğu muhite göre değiş- tirilebilir. Meselâ tuğla ocakları olmıyan şehir- lerde tuğla malzemesi intihap etmek çok ha-

talidir. Bizde bunun yüzlerce misali vardır. Mi- mar, plânında herşeyden evel malzeme cinsini de kat'î surette tayin etmelidir. Bilhassa bizde her şehirde hemen azçok taş ocakları bulun- maktadır. Binaenaleyh bu fırsatı terketmek betondan, tuğladan iş yapm;ya kalkmak mal sahibinin zararını istemektir. Beton, tuğla mal- zemesinin mümkün olduğu kadar az istimali lâ- z'md'r.

Hamamlarda tavan aksamını iki katlı yap- malıdT. Faydası biriken buhulardan çatıyı mu- hafaza etmek, diğer taraftan sadayı gayet ta- biî aksettirmiye yarar. Pencere ve kapıları ağaçtan yapmalı, üzerlerine yağlı boya boyama- lıdır. Demir aksanımda herhalde az miktarda demir sarfetmiye dikkat etmelidir. Bunun iç;n yüzme havuzlarında genişliği uzun açıklıklar in- tihap etmekten çok içtinap etmektir. Duvar sıvalarında suyu kendine çeken harçtan ziya- de, suyu dışarda alakoyan harcı kullanmak icap eder. Bu harcın başlıcası trementin yahut siyah kireçten mürekkep madenî rengi mütea- kip çini levhalarla kaplamalıdır. Döşeme aksa- mında malzeme cinsi levhalar halinde taşlar teşkil eder. Taşlar en ziyade su çekmiyen nevi- den olmalıdır. Wolf-Dresdene göre Berlin orta hamamı: Yüzme havuzu 1/4 25 m yahut 1/3 33 m yahut 1/2 50 m yahut yalnız 1/1 dir.

Genişlik 100 m yüzme yolu 0,50 m x 2,50 m ke- nar inmiştir. Meselâ top oynamak için 15 m;

11 m = 4 X 2.50 -f 2 X 0,50 dir ki bu adedi bir fazlasına 16 m yapmak doğru o zaman

6 X 2,50 -f 2 X 0,50 olur. Yüzme havuzu- nun derinliği 1,60 m dir. Fakat bu miktar ba- zan 2,10 m kadar yükselebilir. Suya atılmak içiıı demirden inşa edilmiş kürsülerin irtifaı 3-4 arasında tahavvül eder. O zaman bu irti- faa mukabil suyun derinliği 3,60-4,20 olmalıdır.

Yüzme havuzu yanında kadın ve erkeklere ayrı ayrı ilk temizlenme mahalleri, bunların 16 tanesi ayak yıkamıya ve 10 tanesi de duş etmek

içindir. 20 m3 miktarmdadır. Açıklıkla beraber büyük su dökünme yeri ve dört aptesane bir tane alât ve edevat mahalli 10-15 m2 büyüklü- ğünde 4-800 kişilik seyir yeri ile elbise asacak yerler ayrıca aptesaneler bulunacaktır.

Soyunma yeri, methalden sonra, kasa ara- s:nda bulunur. Elbise ve ayakkabı için kâfi dc- rcccde yerler bırakıldığı gibi her 9 m yüzme havuzu için bir eda meselâ 100 oda büyük ma- halden tefrik edilmelidir. 160-200 tane elbise dolabı ve 80 tane değişme odası 12-15 m bir havuzun yanında mevki yer vermek icap eder.

Her katta ayrı ayrı aptesanelerin bulunmasına lüzum vard.r. Hiç yüzme bilmiyenlerin havuzu derinliği 0,80 m olmalıdır. Bu kısım yüz- me bilenlerin havuzu ile raptedildiği gibi etmemek te caizdir. Mektep yüzme havuzu, yüzme bilmiyenlerin havuzu kadar büyüklükte rlabilir. Meselâ 120 mJ büyüklük vermek kâfi- dir. Ayrıca 6 tane duş, 10 tane ayak banyosu bir tane de iki kişilik aptesaneye ihtiyaç vardır.

İçte kasa ve hamam takımı odaları üst ta- rafta kontrol yeri bulunmalıdır. Kontrol oda- ları ekseriyetel büyük hamamlarda bulunur.

Bundan maada berber dükkânı ve birkaç asan- söre lüzum görülmektedir. Biri 10 kişilik, diğe- ri 2 kişilik asansörlerdir. Daha içte jimnastik, kuru yüzme mahalleri vardır. Büyüklüğü 170- 200 m-' ve 25-30 tane erkekler için banyo yer- leri havidir. Her biri 10 mJ kadardır. Bu kadar da diğer tarafta kadınlar için mevki ayırmalı-

"t. 10 tane güneş banyosu yeri vardır. Tıbbi odalar istirahat yerlerile birlikte 12-15 m3 bü- yüklüğündedir. 30 m2, 4-6 adet ve 6-10 adet ikinci defa ve ayrıca erkekler, kadınlar için toplanma sohbet yerine lüzum vardır. Terleme yeri 200-450 m2 bu miktarın içinde giyinme ye- ri, istirahat yeri gibi sahaları ihtiva eder. İçin- de daha 30 oda ve odalarda 30 elbise dolabına ihtiyaç vardır. Odalar yekdiğerine muayyen bir nisbet dahilinde yerleşmiş olacaklardır.