Marka Şehirler
Dr. Mutlu KAYA
Şehir/Kent
• Kent, uygarlık anlamında, Yunanca’da polis, Fransızca’da cite, Arapça’da Medine, Almanya ve Saksonya’dan İskandinavya’ya kale ya da oturma alanı anlamında burgh ya da borough, Latince kökenli dillerde urbs / urbis’e karşılık gelirken Türkçe’de hem kent hem de şehir ifadesi kullanılır. Ancak bu iki kelime de Türkçe kökenli değildir.
• Şehir, Farsçada «şah» kelimesine bağlı olarak, şahın yaşadığı yer, büyük yerleşim, krallık, kent anlamlarına sahiptir.
• Kent ise Soğdagca da kale ve şehir anlamına gelse de, gene Farsçada köy demektir.
Şehir/Kent
• Nişanyan gibi bazı etimologlar, kentin esasen «İrani kökenli bir sözcük» olduğunun ve Türkiye Türkçesinde 20.
yy'a dek ‘köy, kırsal yerleşim’ anlamında kullanıldığının altını çiziyorlar.
• «Dil Devrimi esnasında yanlışlıkla Öztürkçe sanılarak canlandırıldığı ve ‘şehir’ anlamı yüklendiği» söyleniyor.
Şehir/Kent
• Orta Asya Türk boyları arasında bugünkü anlamda kenti tanımlamak için kullanılan kelime «balık» idi.
Etimologlar bunun balçıklama, yani imar ve iskan faaliyetleriyle ilintili bir ifade olduğunu söylüyorlar. Eski Türk boylarının çoğunlukla göçebe olduğu düşünülürse, bu oldukça makul bir iddia.
• Bu derste, şehir ve kent ayrımının taşıdığı sembolik farkları şimdilik göz ardı ederek ikisini değişimli olarak kullanacağız.
Şehir/Kent
• Her bilim dalı veya her yaklaşım ayrı bir ölçüt kullanılarak kenti tanımlamaya çalışmıştır.
• Bunlardan en sık kullanılanı nüfusu dikkate alınarak yapılan demografik olanıdır.
• Kent bilim dalları ve coğrafya, kenti belli bir nüfus büyüklüğüne erişmiş yerleşkeler olarak tanımlar.
Kent, kendine özgü bir iş-güç biçimi, toplumsal örgütü ve belli bir yerleşik kültürü bulunan çok nüfuslu yerleşmeler olarak tanımlanabilir.
Şehir/Kent
• Bir kenti tanımlarken 3 temel kriterden söz edebiliriz:
• 1.İdari veya sayısal kriterler: İdari merkez konumundaki veya belli bir nüfusun üstündeki yerler. Mesela TÜİK araştırmalarında kent, nüfusu 20.000’in üzerindeki yerleşim yerlerini tanımlamak için kullanılır.
• 2.Morfolojik veya yoğunlukla ilgili kriterler: Yapılaşma veya nüfus yoğunluğunu dikkate alan tanımlar. Mesela Fransa’da kenti tanımlarken, birbirine en fazla 200m. mesafede bulunan binaların devamlılığı kriteri esas alınır.
• 3.İşlevsel kriterler: Ekonomik faaliyet alanları veya ulaşımla ilgili olanlar.
Şehir/Kent
• Sonuç olarak kenti, nüfusu belli bir büyüklükte, nüfus yoğunluğu yüksek, köye kıyasla geniş bir alana yayılmış, ticaret, sanayi ve hizmet sektörü faaliyetlerinin başat olduğu kalıcı yerleşim yeri olarak tanımlayabiliriz.
• Ancak unutmamak gerekir ki kentin resmi tanımı ülkeden ülkeye değişmekte, bu da istatistiki karşılaştırmaların güvenilirliği konusunda soru işareti yaratmaktadır.
Şehir/Kent
• Kent Bilim Terimleri Sözlüğünde kent şöyle tanımlanmaktadır;
• Sürekli toplumsal gelişme içinde bulunan ve toplumun, yerleşme, barınma, gidiş geliş, çalışma, dinlenme, eğlenme gibi gereksinmelerinin karşılandığı, pek az kimsenin tarımsal uğraşılarda bulunduğu, köylere bakarak nüfus yönünden daha yoğun olan ve küçük komşuluk birimlerinden oluşan yerleşme birimidir.
Şehir/Kent
• Kentle ilgili, şekilsel, işlevsel ve hem şekilsel hem de işlevsel olmak üzere üç farklı tanım yapılmıştır.
• Şekilsel tanımda kent, kale ve surlar ile çevrili büyük bir mekân olarak tanımlanırken; işlevsel tanımda zanaat, ticaret, sanayi, hukuk, değişim ve tüketimin yoğun olduğu yer olarak tanımlanmaktadır.
• Hem şekil hem de işlevsel olanı benimseyenler ise, kenti nüfus yoğunluğunun yanı sıra sermaye birikiminin yoğunlaştığı, tarım dışı üretimin yanında bölüşüm ve tüketim süreçlerinin yer aldığı, işbölümü, uzmanlık ve hiyerarşinin arttığı mekân olarak görmektedirler.
Şehir/Kent
• Sosyal Bilimler Sözlüğünde ise kent; nüfusu
belirli bir büyüklüğü aşan, ekonomisi daha
çok tarım dışı etkinliklerde yoğunlaşan ve
kendi nüfusundan başka, etki alanı içinde
yaşayanlara da hizmet sağlayan yerleşim
birimi olarak tanımlanmıştır.
Şehir/Kent
• Kent kavramına sosyolojik bir perspektif kazandıran Durkheim ise kenti, işbölümü ve dayanışma kavramlarıyla ilişkili olarak ele alır.
• Ona göre toplumda iş bölümünün artmasında iki etmen vardır.
• Birincisi, maddi yoğunluktur ki, bununla belli yerdeki nüfus yoğunluğunu anlatır.
• İkincisi ise, bir toplumun üyeleri arasındaki etkileşimi ve toplumsal ilişkileri anlatan manevi yoğunluk kavramıdır.
Durkheim, bir toplumda kentleşmeyi manevi yoğunluğun belirlediğini öne sürer.
Şehir/Kent
• Kent ile ilgili tanımlamalar ve açıklamaların birbirinden farklı ölçütler ve kriterler sergilemektedir.
• Bu ölçüt ve kriterler; yönetsel sınır, nüfus, ekonomik ve sosyolojik olarak sınıflandırılabilir.
• Kent ile ilgili yönetsel tanımlama, genellikle
belediye sınırları içinde kalan nüfusu, kentli
nüfus olarak tanımlamaktadır.
Şehir/Kent
• Nüfus ölçütü ile ilgili olarak ise, kanunen nüfusu 2000’den fazla olan yerleşim yerleri kent nüfusuna dâhil edilebilir.
• Bu noktada da demografik olarak belirli bir büyüklüğe sahip olan yerleşim yerleridir.
• Çünkü köy kanunu 2000’den az nüfuslu yerleşim yerlerini köy olarak belirtmiştir.
• Ruşen Keleş’e göre ise nüfusu 10,000’in üzerinde olan yerleşim yerleri kent olarak adlandırılmaktadır.
Şehir/Kent
• Ekonomik açıdan düşünüldüğünde ise, nüfusu tarım dışı alanlarda çalışan mal ve hizmetlerin üretim, dağıtım ve tüketimi sürecinde toplumun sürekli olarak değişen gereksinimlerini karşılamak için ortaya çıkan bir ekonomik mekanizma olarak değerlendirebilir.
• Dolayısıyla kent, hem tarımsal üretimin hem de tarımsal olmayan üretiminin dağıtım ve denetiminin gerçekleştiği ve bu noktada çok az kişinin tarımla uğraştığı bir birimdir.
• Nüfus
• Kentin alanı
• Sosyal faaliyetler
• İnsanların davranış biçimleri, kent tanımlarındaki ölçütlerdir.
• Kentlerin başlangıcı için Sanayi Devrimini başlangıç kabul ediyoruz.
• Dünya’da 1994 yılında köy ve kent nüfusu eşitlenmiş sonrasında kentler kırsal nüfusu geçmeye başlamıştır.
• Bir yere kent dememiz için sadece ev ve nüfus yetmez. Belirli fonksiyonların sağlanması gerekir.
•
