JEOMORFOLOJİ COĞRAFYA LİSANS PROGRAMI

(1)

İktisat Tarihi

JEOMORFOLOJİ

COĞRAFYA LİSANS PROGRAMI

PROF. DR. DENİZ EKİNCİ

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

(2)

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ COĞRAFYA LİSANS PROGRAMI

JEOMORFOLOJİ

Prof. Dr. DENİZ EKİNCİ

2

(3)

ÖNSÖZ

Daha bir yüz yıl öncesine kadar yerşekillerinin açıklanmasına kadar bir dizi tabiat olayı büyük oranda sırf farazi ve müphem yaklaşımlara istinaden gerçekleştiriliyordu. Fakat son yüz yılda bu bakımdan önemli adımlar atılmış ve birçok tabiat olayının en azından nasıl gerçekleştiği konusunda bazı hipotezler yaygın olarak kabul görmüştür. Bugün bizim bildiğimiz birçok mekanizma geçmiş yüzyılda bilinmemekte idi. Örnek olarak bugün ayağımız bastığımız yerin plakalardan oluştuğunu ve bu plakaların magma üzerinde yüzdüğünü söyleyebiliyoruz. Biraz önce bulunduğumuz noktada artık bulunmadığımız açıktır.

1912 yılında Alfred Wegener ayağımızı bastığımız kayaçların bir levha olduğuna ve bu levhanın yüzdüğüne işaret etmesi bu bilgiler doğrultusunda 1950 li yıllarda levha tektoniği kuramının sağlam temellere oturtulması yerşekilleri hakkında birçok sorunun cevap bulmasına imkân hazırlamıştır. Bu bakımdan Jeomorfoloji dersi dikkate değer hususlar içermektedir. Etrafımızda gördüğümüz yerşekillerinin ne olduğu ve nasıl oluştuğu hemen hemen herkesin merak ettiği ve kendisine göre cevap verdiği konulardandır. Oysa bunların doğru cevaplarını ancak jeomorfologlar verebilir.

Yerkabuğu üzerinde ve kısmen de içinde, iç ve dış etmen ve süreçler tarafından oluşturulan yer şekillerini tasvir etmek, onların oluşum ve gelişimleri ile coğrafi dağılışlarını nedenleriyle birlikte ortaya koymak jeomorfoloji biliminin temel amacıdır. Yerşekillerinin tanımlanması, tasvir edilmesi, kantitatif ve kalitatif olarak değerlendirilmesi, sınıflandırılması, dağılışlarının ortaya konulması, onların oluşum ve gelişimlerinde etkili olan etmen ve süreçlerin belirlenmesi, oluşum ve gelişim safhalarının saptanması bu bakımdan jeomorfolojinin en temel konuları olarak ifade edilebilir.

Yerşekilleri bilimi olarak tanımlanan jeomorfoloji Amerika’da Jeolojinin Avrupa’da ise Coğrafyanın bir alt disiplini olarak dikkat çekmektedir. Bunun da ötesinde jeomorfoloji yer bilimleri sahasında temel ders olarak yerini almış bulunmaktadır. Lisans düzeyinde Coğrafya birinci sınıflar için jeomorfolojiye giriş olarak düşünebileceğimiz bu ders ilerleyen dönemlerde, topografyalar dizisi şeklinde Akarsu Jeomorfolojisi, Kurak ve Yarıkurak Jeomorfoloji, Glasyal ve Periglasyal Jeomorfoloji, Volkan Jeomorfolojisi ile Antropojenik Jeomorfoloji, Kuvaterner Jeomorfolojisi, Uygulamalı Jeomorfoloji, Ekonomik Jeomorfoloji gibi geniş bir yepazeye yayılmış bulunur.

Fiziki Coğrafyanın da ötesinde Coğrafya Biliminin temelini teşkil eden Jeomorfoloji konusunda temel bilgiler vermeyi amaçlayan Coğrafya Bilimi ile henüz irtibatlanan lisans başlangıç düzeyindeki öğrencilerimiz için ortaya konulan bu çalışma öğrenci dostu olmanın bir gereği olarak kısa, açık, basit ve öğretmeyi amaçlayan ders kitabı olarak hazırlanmıştır.

Kitaptaki bilgilerin kaynaktaki su gibi berrak, öz ve anlaşılır olmasına özen gösterilmiştir.

Kitabın Coğrafya öğrencilerimiz için Jeomorfoloji konularında merak uyandırması ve bu disiplini aşkla sevmeleri dileklerimle.

Deniz EKİNCİ İstanbul, 2014 3

(4)

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ... 3

İÇİNDEKİLER ... 4

KISALTMALAR ... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. YAZAR NOTU ... 14

1. JEOMORFOLOJİYE GENEL BAKIŞ ... 16

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? ... 17

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular ... 18

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri ... 19

Anahtar Kavramlar ... 20

Giriş... 21

1.1. Jeomorfolojinin Tanımı ... 22

1.2. Jeomorfolojinin Konusu ... 23

1.3. Jeomorfolojinin İlişkili Olduğu Bilim Dalları ... 23

Uygulamalar ... 26

Uygulama Soruları ... 27

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti ... 28

Bölüm Soruları ... 30

Cevaplar ... 31

2. JEOMORFOLOJİ BİLİMİNİN İNCELEME VE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ ... 32

Giriş... 37

2.1. Jeomorfolojinin Araştırma Yolları ... 38

2.1.1. Hazırlık Safhası ... 39

2.1.2. Gözlem Safhası ... 39

2.1.3. Sonuç Safhası ... 44

2.2. Jeomorfolojik İfade Yolları ... 44

Uygulamalar ... 46

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti ... 48 4

(5)

Cevaplar ... 52

3. JEOMORFOLOJİ ÇALIŞMALARINDA KULLANILAN TEMEL MATERYALLER ... 53

Giriş... 58

3.1. Kartografik Malzemeler ve Araçlar ... 59

3.1.1. Kartografik Malzeme ... 59

3.1.1.1. Orta ve Küçük Ölçekli Haritalar ... 59

3.1.1.2. Büyük Ölçekli Haritalar ... 60

3.1.1.3. Deniz Haritaları ... 60

3.1.1.4. Jeoloji Haritaları ... 60

3.1.1.5. Hava Fotoları ... 60

3.1.1.6. Uydu Görüntüleri ... 60

3.1.2. Araçlar ... 61

3.1.2.1. Pusula ... 61

3.1.2.2. Altimetre ... 61

3.1.2.3. Klizimetre ... 61

3.1.2.4. Planimetre ... 61

3.1.2.5. Fotoğraf Makinası ... 62

3.1.2.6. Video Kamera ... 62

3.1.2.7. Çelik Metre ... 62

3.1.2.8. Jeolog Çekici ... 63

3.1.2.9. Asit Şişesi ... 63

3.1.2.10. Numune Alma Malzemesi ... 63

3.1.2.11. Dijital Araçlar ... 64

3.1.2.12. Sırt Çantası ... 64

3.2. Yazılımlar ... 65

Uygulamalar ... 66

Bölüm Soruları ... 70 5

(6)

Cevaplar ... 71

4.JEOMORFOLOJİ BİLİMİNİN KİLOMETRE TAŞLARI... 72

Giriş... 77

4.1. Jeomorfolojinin Tarihçesi ... 78

4.2. Türkiye’de Jeomorfolojinin İlk Dönem Tarihçesi ... 85

Uygulamalar ... 86

Cevaplar ... 91

5. YERKABUĞUNUN GÖRÜNÜŞÜ ... 92

Giriş... 97

5.1. Yerkabuğuna Genel Bakış ... 98

5.1.1. Yerkabuğunun Yatay Özellikleri ... 98

5.1.2. Yerkabuğunun Düşey Özellikleri ... 100

5.2. Yerkabuğu Rölyefinin Ana Çizgileri ... 103

5.2.1. Kıtalar Üzerindeki Yerşekilleri ... 104

5.2.1.1. Yüksek Platolar ... 105

5.2.1.2. Büyük Kıvrımlı Dağ Sıraları ... 106

5.2.1.3. Ovalar ve Büyük Havzalar ... 108

5.2.2. Okyanus Tabanlarının Yerşekilleri ... 109

Uygulamalar ... 111

Cevaplar ... 118 6

(7)

6. YERŞEKİLLERİNE GENEL BAKIŞ ... 119

Giriş... 124

6.1. Ana Yerşekilleri ... 125

6.1.1. Dağlar ... 126

6.1.2. Ovalar ... 129

6.1.3. Platolar ... 130

6.2. Ölçeği Bakımından Yerşekilleri ... 131

Uygulamalar ... 133

Cevaplar ... 137

7. YERŞEKİLLERİNİN OLUŞUM VE GELİŞİMİNİN ANA ÇİZGİLERİ ... 138

Giriş... 143

7.1. Yerşekillerinin Oluşumu Hakkında Öne Sürülen Görüşler ... 144

7.2. Yerşekilleri Nasıl Oluşur? ... 144

7.2.1. Yapı ... 145

7.2.2. Süreç ... 147

7.2.3. Zaman ... 148

Uygulamalar ... 151

Cevaplar ... 158

8. YERŞEKİLLERİNİN OLUŞUM VE GELİŞİMİNDE LİTOLOJİK YAPININ ROLÜ ... 159

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? ... 160 7

(8)

Giriş... 164

8.1. Litolojik Yapı ... 165

8.2. Litolojik Yapının Yerşekillerinin Oluşumu Üzerindeki Etkileri ... 168

Uygulamalar ... 171

Cevaplar ... 177

9. MİNERALLER ... 178

Giriş... 186

9.1. Minerallerin Başlıca Tanıtıcı Özellikleri ... 187

9.1.1. Minerallerin Kristal Şekli ... 187

9.1.1.1. Kübik Sistem ... 189

9.1.1.2. Tetragonal Sistem ... 189

9.1.1.3. Heksagonal Sistem ... 190

9.1.1.4. Ortorombik Sistem ... 190

9.1.1.5. Monoklin Sistem ... 191

9.1.1.6. Triklin Sistem ... 191

9.1.2. Minerallerin Fiziksel Özellikleri ... 192

9.1.2.1. Sertlik ... 192

9.1.2.2. Özgül Ağırlık (Yoğunluk) ... 193

9.1.2.3. Renk ... 194

9.1.2.4. Çizgi Rengi ... 195

9.1.2.5. Parlaklık ... 195

9.1.2.6. Radyoaktivite ... 196

9.1.2.7. Manyetik Özellikler ... 196

9.1.2.8. Elektriksel Özellikler ... 196 8

(9)

9.1.2.9. Dilinim (Klivaj) ve Kırık Yüzeyi ... 196

9.1.2.10. Strüktür... 197

9.2. Kayaçların Bileşimine Giren Başlıca Mineraller ... 198

Uygulamalar ... 200

Cevaplar ... 205

10. KAYAÇLAR (TAŞLAR) ... 206

Giriş... 211

10.1. Magmatik Kayaçlar ... 213

10.1.1. Magmatik Kayaçlarda Başlıca Yapı Ve Doku Tipleri ... 215

10.1.1.1. Yapı Tipleri ... 215

10.1.1.1.1. Masif Yapı ... 215

10.1.1.1.2. Diyaklazlı Yapı ... 215

10.1.1.1.3. Sütunlu Yapı: ... 215

10.1.1.1.4. Sünger Yapısı ... 215

10.1.1.1.5. Akıntı Yapısı ... 215

10.1.1.2. Doku Tipleri ... 216

10.1.1.2.1. Granüler (Taneli) Doku ... 216

10.1.1.2.2. Porfirik Doku ... 216

10.1.1.2.3. Camsı Doku ... 216

10.1.2. Katılaşım Kayaçlarının Kimyasal Bileşimi ... 216

10.1.3. Katılaşım Kayaçlarının Başlıca Türleri ... 217

10.1.3.1. Granit Grubu ... 217

10.1.3.2. Siyenit Grubu ... 218

10.1.3.3. Diorit Grubu ... 218

10.1.3.4. Gabro Grubu ... 218

10.1.3.5. Ultrabazik (Ultramafik) Kayaçlar Grubu ... 219

10.1.4. Camsı Katılaşım Kayaçlarının Başlıca Türleri... 219 9

(10)

10.1.4.1. Obsidyen ... 219

10.1.4.2. Pekştayn (katrantaşı) ... 219

10.1.4.3. Perlit ... 219

10.1.4.4. Sünger taşı (ponza taşı) ... 219

10.1.4.5. Takilit ... 219

10.2. Metamorfik Kayaçlar ... 219

10.2.1. Başlıca Metamorfik Kayaçlar ... 222

10.2.1.1. Metamorfik Şistler (Kristalen Şistler) ... 222

10.2.1.2. Arduvaz (Kayağantaşı, Sleyt) ... 223

10.2.1.3. Amfibolit ... 223

10.2.1.4. Gnays ... 223

10.2.1.5. Mermer ... 223

10.2.1.6. Kuvarsit ... 224

10.2.1.7. Milonit ... 224

10.3. Tortul Kayaçlar ... 224

10.3.1. Tortul Kayaçların Fasiyesleri ... 226

10.3. 2. Başlıca Tortul Kayaçlar ... 231

10.3.2.1. Kırıntılı (Klastiki Detritik) Sedimanter Kayaçlar ... 231

10.3.2.2. Organik Tortul Kayaçlar ... 232

10.3.2.3. Kimyasal Sedimanter Kayaçlar ... 233

Uygulamalar ... 234

Cevaplar ... 241

11. YERŞEKİLLERİNİN OLUŞUM VE GELİŞİMİNDE TEKTONİK YAPININ ROLÜ ... 242

Giriş... 247

11.1. Başlıca Yapı Tipleri ... 248

11.2. Tektonik Yapının Yereşekilleri Üzerindeki Etkileri ve Tabakalı Yapıların Yerşekilleri... 248

11.2.1. Yatay Yapı ... 248 10

(11)

11.2.2. Monoklinal Yapı ... 250

11.2.3. Kıvrımlı Yapı ... 252

11.2.4. Faylı Yapı ... 255

11.2.5. Dom Yapısı ... 257

11.2.6. Diskordant Örtülü Yapı ... 258

Uygulamalar ... 261

Cevaplar ... 267

12. YERKABUĞUNU ŞEKİLLERNDİREN İÇ ETMEN VE SÜREÇLER ... 268

Giriş... 273

12.1. Yer Kabuğu Hareketleri ... 274

12.2. Depremler ... 287

12.3. Volkanizma ... 290

Uygulamalar ... 292

Cevaplar ... 297

13. YERKABUĞUNU ŞEKİLENDİREN DIŞ ETMEN VE SÜREÇLER ... 298

Giriş... 303

13.1. Dış Etmen ve Süreçler ... 304

13.2. İklim ve Morfoklimatik Bölgeler ... 305

Uygulamalar ... 312

Uygulama Soruları ... 313 11

(12)

Cevaplar ... 317

14. ZAMAN ... 318

Giriş... 323

14.1. Süre ... 325

14.2. Zaman Bakımından Yeryüzünün Şekillenmesi ... 327

14.2.1. Antekambriyen (1. Zaman öncesi) ... 329

14.2.2. Zaman - Paleozoyik ... 331

14.2.2.1. Kambriyen ... 332

14.2.2.2. Ordovisyen... 333

14.2.2.3. Silüriyen ... 333

14.2.2.4. Devoniyen ... 334

14.2.2.5. Karbonifer ... 335

14.2.2.6. Permiyen ... 335

14.2.3. 2. Zaman - Mesozoyik ... 336

14.2.3.1. Triyas ... 336

14.2.3.2. Jura ... 336

14.2.3.3. Kretase ... 337

14.2.4. 3. Zaman – Senozoyik ... 337

14.2.4.1. Tersiyer ... 337

14.2.4.1.1. Paleosen ... 338

14.2.4.1.2. Eosen ... 338

14.2.4.1.3. Oligosen ... 338

14.2.4.1.4. Miyosen ... 339

14.2.4.1. 5. Pliyosen... 339

14.2.4.2. Kuvaterner ... 339

14.2.4.2. 1. Pleistosen ... 339

14.2.4.2. 2. Holosen ... 340

14.3. Yaşlandırma Yöntemleri ... 341 12

(13)

14.3.1. Radyokarbon (C–14) Analizi ... 343

14.3.2. Termolüminesans Yöntemi (TL)... 344

14.3.3. Potasyum Argon yöntemi (KA) ... 345

Uygulamalar ... 346

Cevaplar ... 352

KAYNAKÇA ... 353

13

(14)

YAZAR NOTU

Jeomorfoloji bu disiplininin amacını, konusunu, çalışma yöntemlerini, bu konuda kullanılan araç ve gereçleri, jeomorfoloji biliminin ilerleme sürecini ve katkı yapanları; ana yerşekillerini; yapı, süreç ve zaman bağlamında formülüze edilen yerşekillerininin oluşum mekanizması ana başlıklarını ele almaktadır. Detayda ise genel ve temel bilgilerin yanı sıra kullanılan yazılımları, donanımları, jeomorfoloji tarihçesine not düşen isimleri ve katkılarını, mineraller, kayaç grupları, yapı tipleri ve şekilleri, Big Bangdan günümüze yerkürenin hayat serüveni, yaşlandırma yöntemleri gibi özel konulara vurgu yapılmıştır.

Jeomorfoloji’nin her bir bölümü öğrenci dostu ve pedagojik bir yaklaşımla ele alınan beş kısımdan oluşmaktadır.

Birinci kısım Bölüm Girişidir. Bölüm girişi bir iç kapak sayfası ile başlar ve devamında Bölüm numarası ve ismi, Bu bölümde neler öğreneceğiz, Bölüm hakkında ilgi oluşturan sorular, Bölümde hedeflenen kazanımlar ve kazanım yöntemleri, Bölümün anahtar kavramları ve gerekli ise açıklamaları gibi Bölüm Hazırlık Öğelerinden oluşur.

İkinci kısım akademik olarak ders kazanımlarına uygun bir şekilde düzenlenen konu yapısından ibaret Bölüm Metnidir.

Üçüncü kısım bir dersin bölümleri içindeki konuya ait aktarılan veya araştırılacak bilgileri öğrencinin kendi kendine çalışabilmesini yönlendiren Bölüm Uygulamalarıdır. Bu kısım, uygulamalar ve uygulama sorularından oluşur. Uygulamalar öğrenciye aktarılan bir bilginin tekrarlanmasını amaçlayan soru veya yönlendirici metinler ile aktarılan bilgiyi tamamlayıcı araştırma konularından oluşmaktadır. Öğrenciye uygulama yaptırmak için bulması gereken hedefler, yapması gereken aktiviteler, tekrar etmesi gereken öğrenme oyunları, tekrar etmesi gereken metinler veya başka kaynaklar veya metinde yer almayan ve kendi çıkarımlarını sağlaması gereken sorular sorulmuştur. Bu uygulama yerine getirildikten sonra öğrencinin uygulama soruları ile kendini sınaması sağlanmıştır. Uygulamanın tamamlanmasının ardından uygulama kazanımlarını ölçmek amacıyla hazırlanan uygulama soruları genelde açık uçlu sorulardan oluşmaktadır ve uygulama kazanımını öğrencinin değerlendirmesine yönelik hedefi araştıran sorular şeklindedir.

Dördüncü kısım olan Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti ile de bölüm konusu bitirildikten sonra, bölüm sonunda net ve kısa cümlelerle bölümde değinilen konular bölüm hedeflerinde beklenilen öğrenci kazanımlarına göre ele alınmış ve bölümde öncelikli konular bu kısımda vurgulanmıştır.

Son beşinci kısım Bölüm Sorularından” ibaret her bir bölüm sonunda o bölümde bahsedilen konuları kapsayacak şekilde hazırlanan 10 adetten oluşan yoklamalardır. Sorulara ait cevaplar, tüm sorular bittikten sonra Cevaplar ara başlığı ile yatay olarak sorulardan sonra verilmiştir.

Son olarak Jeomorfoloji bilimi kendine has terimleri olan bir disiplindir. Bu terimleri öğrendikçe jeomorfolojik bilgi düzeyi de yükselmiş olur ve böylece bu çizgide arzu edilen 14

(15)

seviyeye ulaşılır. Lisans düzeyinde verilen bu konular hakkında daha fazla bilgi edinmek isteyenler kitap sonunda yer alan Kaynakların ve diğer elektronik veri tabanlarının yanı sıra özellikle jeomorfolojik terimler için Prof. Dr. M. Yıldız Hoşgören tarafından kaleme alınan ve Çantay Yayınevi tarafından 2011 yılında basılan Jeomorfoloji Terimler Sözlüğünden faydalanmanızı tavsiye ederim.

15

(16)

1. JEOMORFOLOJİYE GENEL BAKIŞ

16

(17)

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

Bu derste Jeomorfolojinin tanımı yapılacaktır. Bu bilimi ifade eden terimler üzerinde durulacak bunlardan en doğru olanı belirtilecektir. Jeomorfoloji biliminin ilgi sahası ve konusu ve ortaya konulacaktır. Ayrıca Jeomorfolojinin ilişkili olduğu yan bilim dalları belirtilecektir.

17

(18)

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1. Jeo kavramı size neleri hatırlatıyor?

2. Bulunduğunuz sahada var ise yüksek dağ ve tepeler nasıl oluşmuştur?

3. Sosyal, Fen ve Sağlık Bilimlerini birbirinden ayıran özellikleri nelerdir?

18

(19)

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya

geliştirileceği Jeomorfolojinin Tanımı Jeomorfoloji biliminin

doğasını kavrar.

Jeomorfolojinin tanımı yapılır ve Coğrafya Bilimi içindeki yeri irdelenir.

Jeomorfolojinin Konusu Jeomorfolojik bilginin insan hayatındaki etkisinin ve insana sağladığı katkıların farkına varır.

Hayatın büyük bir sistemle ilişkili olduğu vurgulanır.

Tabiatta olup bitenler arasında dayanışma olduğu vurgulanır. Fiziki Coğrafya, Beşeri Coğrafya tasnifi yapılır. Jeomorfolojinin konuları belirtilir.

Jeomorfolojinin İlişkili Olduğu Bilim Dalları

Jeomorfoloji bilimi ile ilişkili disiplinleri öğrenir.

Diğer bilimler ile olan ilişkilerin ve etkileşimlerin farkına varır.

Jeomorfolojiye katkı yapan disiplinler tanıtılır. Onların inceleme konuları ortaya konulur. Hangi hal ve durumlarda etkileşimleri olduğu belirtilir. Bu konularla ilgili belgeseller izletilir.

19

(20)

Anahtar Kavramlar

• Jeomorfoloji

• Orografi

• Fizyografi

• Jeomorfojeni

• Morfoloji

• Topografya

• Dağ

• Ova

• Plato

• Vadi

• Karst

• Paleotektonik

• Neotektonik

• Volkanizma

• Epirojenez

• Orojenez

• Kırılma

• Faylanma

• Kurak

• Yarıkurak

• Buzul

• Buzul Çevresi

• Kıyı

• Flüvyal

• Akarsu

• Aktüalizm

• Üniformiteryanizm

20

(21)

Giriş

Daha bir yüz yıl öncesine kadar iklim olaylarından, yerşekillerinin açıklanmasına kadar bir dizi tabiat olayı büyük oranda sırf farazi ve müphem yaklaşımlara istinaden gerçekleştiriliyordu. Fakat son yüz yılda bu bakımdan önemli adımlar atılmış ve birçok tabiat olayının en azından nasıl gerçekleştiği konusunda bazı hipotezler yaygın olarak kabul görmüştür. Bugün bizim bildiğimiz birçok mekanizma geçmiş yüzyılda bilinmemekte idi.

Örnek olarak bugün ayağımız bastığımız yerin plakalardan oluştuğunu ve bu plakaların magma üzerinde yüzdüğünü söyleyebiliyoruz. Biraz önce bulunduğumuz noktada artık bulunmadığımız açıktır. 1912 yılında Alfred Wegener ayağımızı bastığımız kayaçların bir levha olduğuna ve bu levhanın yüzdüğüne işaret etmesi bu bilgiler doğrultusunda 1950 li yıllarda levha tektoniği kuramının sağlam temellere oturtulması yerşekilleri hakkında birçok sorunun cevap bulmasına imkân hazırlamıştır. Bu bakımdan Jeomorfolojiye Giriş dersi dikkate değer hususlar içermektedir. Etrafımızda gördüğümüz yerşekillerinin ne olduğu ve nasıl oluştuğu hemen hemen herkesin merak ettiği ve kendisine göre cevap verdiği konulardandır. Oysa bunların doğru cevaplarını ancak jeomorfologlar verebilir. Yerkabuğu üzerinde ve kısmen de içinde, iç ve dış etmen ve süreçler tarafından oluşturulan yer şekillerini tasvir etmek, onların oluşum ve gelişimleri ile coğrafi dağılışlarını nedenleriyle birlikte ortaya koymak jeomorfoloji biliminin temel amacıdır. Dağ, plato ve ova olmak üzere ana ve çok sayıda ikincil yerşekillerine sahip yer kabuğu jeomorfolojik özellikleri bakımından ortaya konulması gereken birçok tema içermektedir.

Dağlık arazilerin nasıl yükseldiği, kireçtaşları üzerinde gelişen karst topografyası ve bunun özellikleri, Akarsuların alüvyal dolgulu vadileri ve mevcut ise bunların kenarındaki taraça seviyelerinin gelişim süreci, akarsu ağının oluşum ve gelişimi ile etkinlik durumu, aşınım yüzeylerinin yaşlarının tespiti, rölyefin ana ve elemanter unsurlarının belirlenmesi ile bunların jeomorfolojik tarihçesi, var ise fayların mekanizması, fayların topografya üzerindeki etkileri, orojenik ve eprirojenik karakterdeki hareketlerin belirlenmesi, paleotektonik ve neotektonik hareketler, yapısal unsurlarının aydınlatılması, volkanizma ve volkanik yerşekilleri, kıyı yer şekilleri, kurak ve yarı kurak bölgeler, buzul ve buzul çevresi bölgeler, akarsuların etkin olduğu flüvyal bölgeler bu sahalardaki yerşekillerinin tanımlanması jeomorfolojideki başlıca konulardan sadece bir kaçıdır.

21

(22)

1.1. Jeomorfolojinin Tanımı

Yerşekilleri bilimi olarak tanımlanan jeomorfoloji Amerika’da Jeolojinin Avrupa’da ise Coğrafyanın bir alt disiplini olarak dikkat çekmektedir. Yurdumuzda ise Fiziki Coğrafyanın bir alt disiplinidir. Almancada Festlandskunde (Katı Yeryüzü Bilgisi), Fransızcada Géomorphogénie (Jenetik Yerşekli Bilgisi) ve Topologie (Yerşekli Bilimi), İngilizcede Geomorphology olan bu bilimin Türkçe karşılığı olarak yerşekli terimi, rölyef şekli, yüzey şekli, yeryüzeyi şekli ve topografya şekli gibi terimler de kullanılmaktadır. Yine orografi, fizyografi, jeomorfojeni ve morfoloji de Jeomorfolojinin yerine kullanılmış terimlerdir.

Özellikle doğa bilimleri alanında çalışan bilim adamları tarafından, büyük rölyefin teşekkülü ile ilgili olarak Orografi terimi kullanılmış ise de bu çok bu terim geniş kapsamlı olmayıp yalnız dağların oluşumunu gösterdiği için günümüzde terkedilmiş bulunuyor. Buna karşılık fizikî coğrafya terimi ise çok geniş anlamlı olup, sadece rölyefin çözümleme ve açıklamasını göstermemekte, aynı zamanda su ve hava küreleri içerisindeki iklim olaylarıyla, bitki ve hayvanların coğrafî dağılışlarını ve bunların açıklamasını da içerisine almaktadır.

İngilizce yazılmış eserlerde daha çok kullanılmış olan Fizyografi terimine gelince, bu da fizikî coğrafya gibi çok geniş olup, rölyefin inceleme ve açıklamasını, doğrudan doğruya göstermekten uzak bulunuyor.

Esasen şimdiki halde bu terim fizikî coğrafya terimine göre çok daha az kullanılmaktadır. Gerek yersel etütlerde ve gerekse usul ve prensiplere ait metot kitaplarında, Jeomorfolojiye, terim olarak daha fazla yer verildiği gibi, genel sentezlerle bazı ders kitaplarında da morfoloji adı tercih edilmektedir. Morfoloji ise sadece yer için değil tüm canlılar içinde kullanılmakta mesela tıpta farklı bir anlam ihtiva etmektedir. O bakımdan yeri tanımlayan Jeomorfoloji terimi isabetli görülmektedir. Kaldı ki bugün mecrasını bularak yaygın ve kararlı bir şekilde Jeomorfoloji terimi tercih edilmektedir.

Esas itibari ile Jeomorfoloji üç farklı kelimeden oluşmaktadır. Bunlar;

Geo (Jeo): Yer,

Morpho (Morfo): Şekil, Logos (Loji): Bilim

Dolayısıyla Jeomorfoloji kelime anlamı ile Yerşekli Bilim’idir.

Penck Jeomorfolojiyi yerşekillerinin görünüşünden, yeryüzündeki dağılışından ve meydana gelişinden söz eden bir bilim dalı olarak tanımlamaktadır.

Davis yerşekillerinin izahlı bir tasviri olarak tanımlamaktadır.

Hettner katı yeryüzünün şekil bilimi olarak ifade etmektedir.

Philippson katı yerkabuğunun yeryüzü bilimi olarak tanımlamaktadır.

22

(23)

Passerge yeryüzünün şekilleşmesi bilimi olarak ifade etmektedir.

Sölch bugünkü yer şekillerinin görünüşünden, oluşundan ve silinmesinden söz eden bilim olarak betimlemektedir.

Machatschek yeryüzeyinde işleyen kuvvetler ve bunların etkisi ile meydana gelen şekillerden bahseden bilim olarak görmektedir.

Maull ise katı yeryüzünün şekil topluluklarından ve bunların oluşundan bahseden bir bilim olarak tanımlamıştır.

Tanımlardaki ortak noktalar yerşekilleri ve bunların kökeni, yerşekillerinin gelişimi ve onları şekillendiren süreçler olduğu görülmektedir.

Yukarıdaki açıklamaların ortak noktaları bakımından bir tanım yapacak olursak;

jeomorfoloji gerek deniz altında gerekse de üzerinde bulunan yer kabuğunda gerek bu kabuğun içinde gerekse de yüzeyinde iç ve dış etmen ve süreçlerin etkisi altında meydana gelen yerşekillerini inceleyen ve tasvir eden, onların oluşum ve gelişimleri ile düşey ve yatay istikametteki değişimlerini ve coğrafi dağılışlarını nedenleriyle birlikte ortaya koyan bir bilimdir.

1.2. Jeomorfolojinin Konusu

Jeomorfolojinin inceleme sahası bir bütün olarak yerşekillerinin üzerinde bulunduğu çok çeşitli kayaçlardan yapılmış bulunan katı yer kabuğudur. Bu yerkabuğunun büyük bir kısmı okyanuslar, denizler gibi büyük su kütleleri ile örtülü olarak bulunur. Diğer kısmı ise suların üzerinde Atmosfer ile temas halindedir. Yer kabuğu yerin içinden gelen kuvvetler ile dışından gelen kuvvetlerin etkin olduğu bir karşılaşma sahasıdır. Dışarıdan etkili olan ve büyük oranda Atmosfer koşullarına bağlı olan dış kuvvetler yerkabuğunun az bir derinliğine ancak etki ederler. Buna karşın içeriden gelen kuvvetler ise bir bütün olarak yerkabuğunun tamamında etkili olmaktadır.

Yerşekilleri hareketsiz veya durağan değildir. Hareketli ve dinamik bir yapıya sahiptir.

Sürekli olarak oluşum, değişim ve gelişim devam etmektedir. Ancak bu değişim gün içinde yaşadığımız atmosfer olaylarındaki gibi hızlı ve gözle görülebilir değildir. Çok daha uzun bir süre içinde bu değişim gerçekleşmektedir.

O halde yerşekillerinin tanımlanması, tasvir edilmesi, kantitatif ve kalitatif olarak değerlendirilmesi, sınıflandırılması, dağılışlarının ortaya konulması, onların oluşum ve gelişimlerinde etkili olan etmen ve süreçlerin belirlenmesi, oluşum ve gelişim safhalarının saptanması bu bakımdan jeomorfolojinin en temel konuları olarak ifade edilebilir.

1.3. Jeomorfolojinin İlişkili Olduğu Bilim Dalları

Multidisipliner bir bilim olan Jeomorfoloji, konusu gereği olarak, bazı bilim dalları ile sıkı ilişki içinde bulunur. Bu bilim dallarındaki çalışmaların sonuçlarını kendi alanında değerlendirdiği gibi, kendi çalışmalarının sonuçlarını da bu bilimlerin faydalanmasına sunar.

23

(24)

Jeomorfolojinin, yerşekillerinin incelenmesinde kullanılan, özel yöntemleri vardır.

Bunlar aslında coğrafî yöntemlerdir. Bir jeomorfolog daima yüzey şekillerinin bugünkü, görünümünü ele alır. Bu görünümü tasvir eder ve onların meydana gelişlerini ve bugünkü görünümlerini nasıl kazandıklarını izah eder. Bu izahta yardımcı bilimlerden de faydalanılır.

Jeomorfoloji, yerşekillerini tasvir edip topluluklara ayırdığı kadar, meydana gelişlerini açıklayabilmek için yardımcı bilimlerden ve bu arada en önde jeoloji ’den geniş ölçüde faydalanır. Yerşekillerinin oluşum ve gelişimlerinde yapının oynadığı büyük rol dolayısıyla jeoloji faydalanılan en başta gelen bilimdir. Öyle ki, bu bilimden sadece faydalanmakla kalmayıp, bölgenin jeolojik araştırmaları bulunmadığı takdirde, yerşekillerinin yapısı ile ilgisi nispetinde, jeoloji tekniklerinden faydalanarak araştırma yapmakta gerekir. Hatta bu sebepten, gerçeğe uymamakla beraber, bazen jeomorfolojinin, jeoloji ile coğrafya arasında yer almış bir bilim olduğunu ileri sürenler bile olmuştur. Jeolojinin, zamanı göz önüne alarak incelediği yerkabuğunun yukarı katının yapısını bilmekten, jeomorfoloji de geri kalamaz. Kayaç cinslerinden, özelliklerine, fay hatlarından kıvrım sistemlerine kadar bir dizi konuda jeoloji ile ortak çalışma sahalarına sahiptir.

Jeomorfolog, yeryuvarlağının fizik özelliklerini inceleyen, kökleri pek derinlerde bulunan kuvvetlerden, hatta doğrudan doğruya yerşekli doğuran olaylardan (volkanizma gibi) bahseden jeofizik ’in sonuçlarından da faydalanır. Topografya, jeomorfolojiye yeryüzü şekillerinin, topoğrafın morfolojik kavrayış ve bilgisinin derecesi nispetinde, son derece gerekli olan grafik bir ifadesini verir. Nihayet, jeomorfoloğun, türlü iklim faktörlerinin, yerşekilleri üzerinde etkilerini bilmek ve bu faktörlerin ayrı iklim bölgelerinde morfolojik olaylara olan çeşitli tesirlerini inceleyebilmek için, ana hatları ile klimatoloji de bilmesi gerekir. Bu çeşitli bilimlerden faydalanan jeomorfoloji, bu bilimlerle coğrafya arasında yer almış bir bilim kolu ya da coğrafya incelemeleri için hazırlık safhası gösteren bir bilim değil, coğrafyanın temel prensip ve kaidelerini kullandığı oranda, onun en temelli ve ayrılmaz parçası olarak görülür.

Bir bütün olarak jeomorfoloji, konusu gereği çok disiplinli bir temel öğretime ihtiyaç gösteren bir bilim dalıdır. Bu temel öğretim klimatolojiden pedolojiye ve jeofiziğe kadar çok geniş bir alanı kapsar. Fakat özellikle tektonik, petrografi, sedimantoloji, iç etkenler ve yeryuvarın tarihsel gelişimi gibi jeolojik bilimlerle jeomorfoloji arasında çok sıkı ve karşılıklı bir bağıntı vardır. Bu bağıntı en açık şekilde, bugünkü jeolojinin temelini oluşturan aktüalizm kuralında kendini gösterir ve aynı zamanda, jeomorfolojinin niçin bazı ülkelerde jeolojik bilimlerin bir dalı sayıldığının gerekçesini meydana getirir.

Bugünkü bilgilerimize göre, yeryuvarın uzun tarihi boyunca dünyamızın fiziksel coğrafya karakterleri, kara ve deniz dağılışı, iklim kuşakları, volkanik ve orojenik olayların şiddeti ve sahası değişikliklere uğramış, bunun sonucunda akarsuların, buzulların, rüzgârların, dalgaların şekillendirdikleri sahaların coğrafik mevkilerinde, volkanizma ve orojenezin etki alanlarında büyük ölçüde değişiklikler olmuştur. Fakat bütün bu saha ve şiddet değişik- liklerine rağmen, yeryüzünü şekillendiren iç ve dış olaylar mekanizması bugünkünün aynı kalmıştır. Yani, jeolojik geçmişteki volkanlar bugünkü volkanik etkinliklere neden olan 24

(25)

esaslara göre ve benzer şekilde püskürmüşler; karalar ve denizlerdeki çökelme olayları;

dalgaların, akarsuların, buzulların, rüzgârların aşındırma ve taşıma aktiviteleri gene bugünkünün aynı olan kurallarına göre meydana gelmiştir. Bugünkü ve jeolojik geçmişte İç ve dış olaylar arasındaki bu mekanizma benzerliği olan Aktüalizm veya Üniformiteryanizm jeoloji ile jeomorfoloji arasındaki çok sıkı organik bağı meydana getirir. Buna göre, jeolojik geçmişteki olayların açıklaması için bugünkü etken ve süreçleri bilmek gerekir. Bu gerçek, başka bir deyimle “bugünkü durum, geçmişin anahtarıdır' şeklinde de ifade edilir. Böylece bugünkü durumu inceleyen jeomorfoloji, jeolojik geçmişin sınırlarını çözen anahtarı sağlar.

Buna karşılık historik jeoloji de, yerşekillerinin gelişimini açıklanmasında jeomorfolojiye ışık tutar. Bu sebepten dolayıdır ki, yukarıdaki deyimi bugünkü durum geçmişin, geçmiş bugünkü durumun anahtarıdır şeklinde de ifade edebiliriz.

Bu açıklamalardan anlaşılacağı üzere, yapı ve litoloji, süreçler ve etkenler, historik jeolojinin ana çizgileri, jeofiziğin temel öğretileri ve sonuçta zamanın dolaylı ve doğrudan etkileri hakkında yeterli bilgilerden yoksun bir kimsenin iyi bir jeomorfolog olmasına ve çeşitli topografya şekillerini, özellikle karışık bir evrimin eseri olanları kavramasına ve bunlarla ilgili problemleri çözmesine imkân yoktur.

Jeomorfoloji sahasında doğru bilgilere ulaşmak için faydalandığı bu yardımcı bilim dallarından bazıları aşağıdaki gibidir;

• Jeoloji (mineraloji, petrografi, sedimantoloji, stratigrafi, tektonik, paleontoloji, hidrojeoloji vb.)

• Klimatoloji,

• Hidrografya,

• Jeofizik,

• Jeokimya,

• Pedoloji,

• Kartografya,

• Antropoloji,…

25

(26)

Uygulamalar

1. Çevrenize bakarak etrafınızda gördüğünüz yerşekillerini belirtiniz.

2. İkamet etmekte olduğunuz eviniz neyin üzerine inşa edilmiştir? İnceleyiniz.

26

(27)

Uygulama Soruları

1. Çevreniz düz mü yoksa eğimli mi bir görüntüye sahiptir?

2. Olası bir deprem esnasında evinizin de üzerinde bulunduğu zemin nasıl tepki verecektir?

27

(28)

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Etrafımızda gördüğümüz yerşekillerinin ne olduğu ve nasıl oluştuğu hemen hemen herkesin merak ettiği ve kendisine göre cevap verdiği konulardandır. Oysa bunların doğru cevaplarını ancak jeomorfologlar verebilir. Yerkabuğu üzerinde ve kısmen de içinde, iç ve dış etmen ve süreçler tarafından oluşturulan yer şekillerini tasvir etmek, onların oluşum ve gelişimleri ile coğrafi dağılışlarını nedenleriyle birlikte ortaya koymak jeomorfoloji biliminin temel amacıdır.

Yerşekilleri bilimi olarak tanımlanan jeomorfoloji Amerika’da Jeolojinin Avrupa’da ise Coğrafyanın bir alt disiplini olarak dikkat çekmektedir. Yurdumuzda ise Fiziki Coğrafyanın bir alt disiplinidir.

Esas itibari ile Jeomorfoloji üç farklı kelimeden oluşmaktadır. Bunlar;

Geo (Jeo): Yer,

Morpho (Morfo): Şekil, Logos (Loji): Bilim

Dolayısıyla Jeomorfoloji kelime anlamı ile Yerşekli Bilim’idir. jeomorfoloji gerek deniz altında gerekse de üzerinde bulunan yer kabuğunda gerek bu kabuğun içinde gerekse de yüzeyinde iç ve dış etmen ve süreçlerin etkisi altında meydana gelen yerşekillerini inceleyen ve tasvir eden, onların oluşum ve gelişimleri ile düşey ve yatay istikametteki değişimlerini ve coğrafi dağılışlarını nedenleriyle birlikte ortaya koyan bir bilimdir.

Jeomorfolojinin inceleme sahası bir bütün olarak yerşekillerinin üzerinde bulunduğu çok çeşitli kayaçlardan yapılmış bulunan katı yer kabuğudur. Bu yerkabuğunun büyük bir kısmı okyanuslar, denizler gibi büyük su kütleleri ile örtülü olarak bulunur. Diğer kısmı ise suların üzerinde Atmosfer ile temas halindedir. Yer kabuğu yerin içinden gelen kuvvetler ile dışından gelen kuvvetlerin etkin olduğu bir karşılaşma sahasıdır. Dışarıdan etkili olan ve büyük oranda Atmosfer koşullarına bağlı olan dış kuvvetler yerkabuğunun az bir derinliğine ancak etki ederler. Buna karşın içeriden gelen kuvvetler ise bir bütün olarak yerkabuğunun tamamında etkili olmaktadır.

Yerşekillerinin tanımlanması, tasvir edilmesi, kantitatif ve kalitatif olarak değerlendirilmesi, sınıflandırılması, dağılışlarının ortaya konulması, onların oluşum ve gelişimlerinde etkili olan etmen ve süreçlerin belirlenmesi, oluşum ve gelişim safhalarının saptanması bu bakımdan jeomorfolojinin en temel konuları olarak ifade edilebilir.

Multidisipliner bir bilim olan Jeomorfoloji, konusu gereği olarak, bazı bilim dalları ile sıkı ilişki içinde bulunur. Bu bilim dallarındaki çalışmaların sonuçlarını kendi alanında değerlendirdiği gibi, kendi çalışmalarının sonuçlarını da bu bilimlerin faydalanmasına sunar.

Bir bütün olarak jeomorfoloji, konusu gereği çok disiplinli bir temel öğretime ihtiyaç gösteren bir bilim dalıdır. Bu temel öğretim klimatolojiden pedolojiye ve jeofiziğe kadar çok 28

(29)

geniş bir alanı kapsar. Fakat özellikle tektonik, petrografi, sedimantoloji, iç etkenler ve yeryuvarın tarihsel gelişimi gibi jeolojik bilimlerle jeomorfoloji arasında çok sıkı ve karşılıklı bir bağıntı vardır. Bu bağıntı en açık şekilde, bugünkü jeolojinin temelini oluşturan aktüalizm kuralında kendini gösterir ve aynı zamanda, jeomorfolojinin niçin bazı ülkelerde jeolojik bilimlerin bir dalı sayıldığının gerekçesini meydana getirir.

Bu açıklamalardan anlaşılacağı üzere, yapı ve litoloji, süreçler ve etkenler, historik jeolojinin ana çizgileri, jeofiziğin temel öğretileri ve sonuçta zamanın dolaylı ve doğrudan etkileri hakkında yeterli bilgilerden yoksun bir kimsenin iyi bir jeomorfolog olmasına ve çeşitli topografya şekillerini, özellikle karışık bir evrimin eseri olanları kavramasına ve bunlarla ilgili problemleri çözmesine imkân yoktur.

Jeomorfoloji sahasında doğru bilgilere ulaşmak için faydalandığı bu yardımcı bilim dallarından bazıları aşağıdaki gibidir;

• Jeoloji (mineraloji, petrografi, sedimantoloji, stratigrafi, tektonik, paleontoloji, hidrojeoloji vb.)

• Klimatoloji,

• Hidrografya,

• Jeofizik,

• Jeokimya,

• Pedoloji,

• Kartografya,

•

Antropoloji,…

29

(30)

Bölüm Soruları

1) Dağ, plato ve ova olmak üzere ana ve çok sayıda ikincil yerşekillerine sahip yer kabuğu jeomorfolojik özellikleri bakımından ortaya konulması gereken birçok tema içermektedir. Aşağıdakilerden hangisi bunlardan birisi değildir?

a) Dağlık arazilerin nasıl yükseldiğinin saptanması b) Aşınım yüzeylerinin yaşlarının tespit edilmesi c) İklim özelliklerinin incelenmesi

d) Rölyefin ana ve elemanter unsurlarının belirlenmesi e) Volkanik yerşekillerinin özelliklerinin belirlenmesi

2) Jeomorfoloji, yerşekillerini tasvir edip topluluklara ayırdığı kadar, meydana gelişlerini açıklayabilmek için yardımcı bilimlerden de faydalanır. Aşağıdakilerden hangisi Jeomorfolojinin en fazla yardım aldığı disiplindir?

a) Jeoloji b) Klimatoloji c) Hidrografya d) Pedoloji e) Jeofizik

3) Aşağıdakilerden hangisi jeomorfolojide cevap aranan başlıca konulardan biri değildir?

a) Platoların nasıl oluştuğu b) Karst topografyası

c) Depremlerin büyüklüğünün saptanması

d) Akarsuların mevcut ise kenarlarındaki taraça seviyelerinin gelişim süreci e) Akarsu ağının oluşum ve gelişimi ile etkinlik durumu

4) Aşağıdakilerden hangisi jeomorfolojide cevap aranan temel konulardan biri değildir?

a) Aşınım yüzeylerinin yaşlarının tespiti

b) Kayaçların petrografik özelliklerinin saptanması c) Rölyefin jeomorfolojik tarihçesi

d) Fayların topografya üzerindeki etkileri

e) Orojenik ve eprirojenik karakterdeki hareketlerin yerşekilleri üzerindeki etkisi 5) Aşağıdakilerden hangisi jeomorfoloji biliminin temel konularından biri değildir?

a) Paleotektonik ve neotektonik hareketlerin belirlenmesi b) Yapısal unsurların saptanması

c) Yerin jeomagnetik özelliklerinin belirlenmesi d) Volkanik aktivitenin özelliklerinin belirlenmesi e) Yerşekillerinin sınıflandırılması

30

(31)

6) Aşağıdakilerden hangisi jeomorfoloji biliminin birinci öncelikli çalışma sahalarından biri değildir?

a) Kıyı yerşekillerinin belirlenmesi

b) Kurak ve yarı kurak bölge topografyasına ait özelliklerin saptanması c) Magmadaki konveksiyonel akımların nedenlerini saptamak

d) Buzul ve buzul çevresi bölge topografyasına ait sınırların belirlenmesi

e) Flüvyal bölge topografyasında gelişen rölyefin oluşum ve gelişim sürecinin belirlenmesi

7) Aşağıdakilerden hangisi Jeomorfoloji terimini en iyi ifade eden Türkçe karşılığıdır?

a) Rölyef şekli, b) Yer Şekli c) Yüzey şekli d) Orografi e) Fizyografi

8) Yer şekilleri bilimi olarak tanımlanan Jeomorfoloji Amerika’da Jeolojinin Avrupa’da ise coğrafyanın bir alt disiplini olarak dikkat çekmektedir. Yurdumuzda ise fiziki coğrafyanın bir alt disiplinidir. Bu çerçevede aşağıdaki terimlerden hangisi Jeomorfolojinin yerine kullanılmamıştır?

a) Fizyografi b) Orografi c) Morfoloji d) Jeodezi e) Jeomorfojeni

9) Aşağıda Jeomorfoloji bilimi hakkında öne sürülen bazı görüşler ve bu görüşleri öne sürenler hakkında eşleşmeler bulunmaktadır. Bunlardan hangisi doğru değildir?

a) Penck – Jeomorfolojiyi yerşekillerinin görünüşünden, yeryüzündeki dağılışından ve meydana gelişinden söz eden bir bilim dalı olarak tanımlamaktadır.

b) Davis – Jeomorfolojiyi yerşekillerinin izahlı bir tasviri olarak tanımlamaktadır.

c) Lyell – Jeomorfoloji yerin içyapısını inceleyen bilim olarak ortaya koymuştur.

d) Hettner – Jeomorfolojiyi katı yeryüzünün şekil bilimi olarak ifade etmektedir e) Philippson – Jeomorfoloji katı yerkabuğunun yeryüzü bilimidir.

10) Genel olarak Jeomofoloji yerşekli bilimidir. Bilim adamları Jeomorfolojiyi çeşitli şekillerde ifade etmişlerdir. Aşağıdakilerden hangisinde hangi bilim adamının Jeomorfoloji tanımı yanlış verilmiştir?

a) Penala Jeomorfolojiyi yer şekillerinin görünüşünden, yeryüzündeki dağılışından ve meydana gelişinden söz eden bir bilim dalı olarak tanımlamaktadır.

b) Davis yer şekillerinin izahlı bir tasviri olarak tanımlamaktadır.

c) Hettner elastik yeryüzünün şekil bilimi d) Passage yeryüzünün şekillenmesi bilimi

e) Sölch bugünkü yer şekillerinin görünüşünden oluşan ve silinmesinden söz edilen bilim

Cevaplar

1c – 2a – 3c – 4b - 5c – 6c -7b- 8d -9c – 10c

31

(32)

2. JEOMORFOLOJİ BİLİMİNİN İNCELEME VE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

32

(33)

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

Bu derste Jeomorfolojinin araştırma yolları ve yöntemleri detaylandırılacaktır. Arazi çalışmalarının önemi vurgulanacaktır. Arazi çalışması öncesi, sırası ve sonrası yapılacak ve uygulanacak huşular belirtilecektir. Jeomorfolojik ifade yollarının neler olduğu belirtilecektir.

33

(34)

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1. Erciyes Dağının özellikleri nasıl belirlenmiş olmalıdır?

2. Topografya Paftası nedir?

3. Google Maps üzerinden Dünya’nın görüntüsünü incelediniz mi?

4. Animasyon nedir?

34

(35)

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya

geliştirileceği Jeomorfolojinin Araştırma

Yolları Jeomorfoloji Bilimi

verilerini ve

değerlendirmelerini hangi süreçlerin sonunda ortaya koyduğunu kavrar.

Jeomorfolojik araştırma yolları açıklanır. Yazılan bilimsel çalışmalardaki araştırma yolları irdelenir.

Jeomorfolojik İfade Yolları Belirlenen veya saptanan bilgilerin hangi yollarla açıklanacağını öğrenir.

İfade yolları açıklanır.

Örneklerle gösterilir.

35

(36)

Anahtar Kavramlar

• Prensip

• Sistematik

• Gözlem

• Müşahede

• Analiz

• Çözümleme

• Tasvir

• Betimleme

• Tasnif

• Sınıflandırma

• Kaynakça

• Perspektif resim

• Kabartma harita

• Blok diyagram

• Fotoğraf

• Hava fotoğrafı

• Uydu görüntüsü

• Grafik

• Animasyon

• Simülasyon

• Analitik

36

(37)

Giriş

Araştırıcı, yerşekillerinin meydana gelişleri ve bugüne kadar nasıl bir gelişim geçirdik- lerini ortaya çıkarmak, bugünkü görünümü izah etmek için bugünden geriye doğru, daha önceki zamanlara iner. Böylece, bugünü izah için bugünden yeteri kadar geriye gitmek icap eder.

Bu gibi izahlara geçilmeden evvel, coğrafî yönteme uygun bir tasvirin yapılması gerekir. Yani, yerşekillerinin bugünkü görünümü, tabiî görünüm, ana hatları ile ve amaca uygun bir şekilde tasvir edilir. Bu tasvir, hiçbir zaman bir edebî tasvirle karıştırılmaz. Çünkü amaç araştırma sahasının bugünkü görünümünü ortaya koymaktır. Bu bakımdan, gereksiz ayrıntıdan da kaçınılmak suretiyle, tasvir gerekli bir dozda olmalıdır.

Jeomorfolojik araştırmaların esasını gözlemler ve bilhassa arazi üzerinde yapılan gözlemler meydana getiriyor. Bunlar vasıtasıyla yerşekilleri tasvir edilmekle yetinilmeyip izaha geçilmektedir. Tek tek yapılan gözlemler bir araya getirilmekte ve bu olayların benzerliklerinin ortaya konmasına, mukayese edilmesine ve genel kaidelerin tespitine ancak imkân sağlanmaktadır.

37

(38)

2.1. Jeomorfolojinin Araştırma Yolları

Jeomorfoloji sayısız çeşitlilik ve büyüklük farkı gösteren yeryüzü şekillerini gerçek biçim ve özelliklerde kavramak, bunları kökenlerine ve meydana gelişlerine göre bölümlere ayırmak, bütün bu şekilleri sistemleştirmek, şekil tipleri ve topluluklarının yeryüzüne dağılışını, türlü kuvvet ve olaylarla ilgisini belirtmek açıklamak amacıyla çalışır. Bütün bu ödevlerin başarılabilmesi imkânlarını araştıran bugünkü jeomorfolojinin metotlu inceleme yolları, ancak konunun, kuvvetlerin, bu kuvvetlerin etkisinin ve şekillerinin analizi ile mümkündür.

Yeryüzünün rölyef şekilleri, başka bilimler tarafından etüt edilen diğer doğa olayları ve şekilleri gibi, kanun ve bazı belli prensiplere bağlı olarak meydana gelmiştir ve gelmektedir. Jeomorfolojide esas gaye, morfolojik şekil ve olayları önce gözlemek sonra da bunları, bağlı oldukları kanun ve prensiplerini bulmak suretiyle açıklamaktır.

Sayısız çeşitlilik ve büyüklük farkı gösteren yeryüzü şekillerini gerçek biçim ve hususiyetleriyle kavramak, bu şekilleri kökenlerine ve meydana gelişlerine göre bölümlere ayırmak, bütün bu şekilleri sistemleştirmek, şekil tiplerinin ve şekil topluluklarının yeryüzündeki dağılışını ortaya koymak, yerşekillerinin ve bunların yeryüzündeki dağılışının çeşitli kuvvet ve olaylarla olan ilgisini belirtmek ve izaha çalışmak için Jeomorfoloji araştırmalarının temelini, yerinde, arazide doğrudan doğruya yapılan müşahedeler ve incelemeler teşkil eder (Foto 1).

Foto 1: Arazi çalışmasından bir görüntü

Sistematik ve devamlı gözlemler, rölyef şekillerinin, mümkün olduğu kadar geniş bir alanda görülmesine ve gerçeğe uygun olarak tespitine imkân verir. Tabiatta, yavaş yavaş değişen kanunlar bulunduğu gibi, aynı kanunun kapsamına girmeyen istisnalar da çoktur.

Nitekim bazı kanunların yer ve zamana göre bir kısım değerlerinin değiştiği veya 38

(39)

istisnalarının çoğaldığı kabul edilebiliyor. Morfolojide, daha önemli olan nokta, kanunlara göre kurulmuş bulunan prensiplerden, morfoloji ile ilgili olanlarını ve bunların rölyef şekillerinin meydana gelişlerindeki paylarını bulup meydana çıkarmaktır. Rölyef şekillerinin olduğu gibi ve mümkün mertebe çok geniş alanlarda gözlenebilmesi bazı şartlara bağlıdır.

Öncelikle ya arazi üzerine çıkıp bu şekilleri doğrudan doğruya yakından görmek yahut âlet ve çeşitli araçlarla önceden tespit edilmiş rölyef şekillerini gözden geçirmek icap eder. Kısa mesafelerde, arazi üzerinde yapılan gözlemler, rölyef şekilleri arasında âletlerle tespit edilemeyen küçük ve fakat mahiyet ve köken bakımından son derece önemli olan bazı şekil ve olayları, doğrudan doğruya, görmek imkânını sağladığı gibi, rölyefi tespite yarayan âletlerle yapılacak optik hataları da bertaraf etmeğe yarar. Araziye çıkıp, onu çeşitli açılardan görmek ve özelliklerini yerinde tespit etmek, bazı hakikatlerin meydana çıkmasına imkân verir. Gözlem - inceleme şeklinde çalışmalar, daha arazi üzerinde iken alana ait birçok problemlerin ve hatta yeni sentezlerin ortaya çıkarılmasına imkân verir. Jeomorfoloji araştırmalarının yapılışında uygulanan esaslar safhalarına göre aşağıdaki gibidir:

2.1.1. Hazırlık Safhası

Bu safha, araziye çıkmadan evvel yapılacak bazı hazırlık çalışmalarını kapsamaktadır.

Bu gibi çalışmaların başında, çalışma sahasının yapı özelliklerinin iyice bilinmesi gelir.

Bunun için araştırma sahasının yapı özellikleriyle ilgili jeolojik araştırmalar ve haritalar dikkatle incelenir. Mevcut bibliyografya gözden geçirilir. Bunlar doğrudan doğruya araştırma sahasına ait yayınlar olabileceği gibi, daha büyük araştırma alanlarını da kapsayabilirler. Bu takdirde, içlerinden araştırma sahasına ait bölüm veya konular bulunur ve bunlar dikkatlice taranarak tespit edilir. Araştırıcı, çalışma sahasının tektonik, litolojik özellikleri ve jeolojik gelişimi ile ilgili bütün yayınları veya yayınlanmamış rapor ve haritaları gözden geçirmelidir.

Ayrıca, sahanın karakteristik olan yerlerinden hazırlanan bazı jeolojik kesitler yapının ana hatlarını göstermeleri bakımından tavsiye edilir. Bundan sonra, jeoloji haritaları, hava fotoları, uydu görüntüleri veya topografya haritaları ile birlikte gözden geçirilmelidir. Bu takdirde bazı yapı yerşekli ilişkilerinin görülebilmesi imkânı olur. Sonradan bunların doğruluğunu arazide tahkik gerekir. Araziye çıkmadan evvel, hava fotoları veya topografya haritalarından faydalanmak suretiyle hazırlanan büyük ölçekli bir kroki veya harita taslağı araziye götürüle- rek, yapılacak gözlemlerin işlenmesi ve yerlerine işaret edilmesi gibi işlerde kullanılır. Bu, hazırlanacak esas jeomorfoloji haritasının da müsveddesi ve temeli olmuş olur.

2.1.2. Gözlem Safhası

Arazideki incelemeler gözlem safhasıdır. Gözlemlerin en büyük kısmı arazi üzerinde yapılır. Bunun için de, çalışma alanını, sistematik olarak dolaşmak gerekir. İnceleme gezileri belirli yönlerde yapılırken, ara yerde boşluk bırakmamaya, yani gezi güzergâhı üzerinde hiçbir yeri incelemeden geçmemeğe dikkat edilmelidir. Arazide ilk yapılacak iş, yapı özel- liklerini tanımaktır. Hazırlık safhasında yapılan jeolojik çalışmaların da yardımıyla bütün kayaç serilerinin fasiyesleri tanınır, rölyefin izahına yardımcı olabilecek tektonik özellikler ortaya çıkarılır ve evvelce çizilmiş olan jeolojik kesitler ile jeoloji haritası tamamlanır veya gereken yerlerinde düzeltmeler yapılır. Bundan sonra, detritik kayaçları daha özel bir incelemeden geçirmek gerekir. Hava fotolarının da yardımıyla, bunların yayılış alanları tespit edilir ve muhtelif noktalarda yerinde incelemeler yapıldığı gibi, numune almak yoluna da

39

(40)

gidilir. Bunların petrografik tabiatı incelenerek, menşe sahaları ve diğer kayaçlarla ilişkileri ortaya konmaya çalışılır. Bu esnada fotoğraf da çekilebilir. Ayrıca, bazı sedimantolojik analiz yöntemleri hemen yerinde veya arazi dönüşü, alman numunelere uygulanabilir. Arazi çalışmalarında çözülme olayı üzerinde de önemle durmak gerekir. Çünkü bu, kayaç tabiatı ve topografik konumun özelliklerine göre değişiklikler gösterdiği gibi, bölgede hâkim olan sürecin etkisini de aksettirebilir. Detritik kayaçların sedimantolojisi iyice ortaya çıkarılabildiği takdirde, eski çözülme şartları ve etkili süreçler, yani paleocoğrafik durum aydınlatılabilir ve kronolojik bir sıralama yapılması imkân dâhiline girer. Şüphesiz, böyle bir kronolojik sıralama jeomorfolojik gelişimin tespitinde temeli teşkil eder. Arazi çalışmalarında uygulanan araştırma yöntemleri dışında, laboratuvar analizleri için de numune alınması gerekir. Yerinde yapılan incelemelerin kaydedildiği deftere, bu numunelerin alındığı yer, tarih ve numuneye verilen sıra numarası kaydedildiği gibi, burası mevcut harita üzerine de işaretlenir veya dijital araçlara bu bilgiler yüklenir.

Yerşekli morfolojik, izahlara yol açacak ve bu izahları kolaylaştıracak şekilde tasvir edilir. Seviye farkı gösteren düzlükler, tabakaların uzanışları ve dalışları gibi sahalar ölçülür.

Görülen şekiller haritaya geçirilir. Gerektiği takdirde küçük bir çevrenin krokisi alınır.

Yerşekillerinin morfolojik izahlarına yardım edecek ve birer vesika olacak tarzda Yerşekillerinin fotoğrafları çekilir. Araştırma yapılan yerlerin şekil bakımından olsun, jeolojik yapı bakımından olsun esas çizgilerini belirten manzara krokileri, özellikle dağlık yerlerde panoramik fotoğraflar almak veya sahayı resmetmek ve bu süreçte bunların gerçeğe uymasına mümkün olduğu kadar dikkat etmek lazımdır. Yine bu arazinin yüksekliklerini, çukurluklarını ve başka morfolojik hususiyetlerini ortaya koyan profiller çizmek, bunları mümkün olduğu kadar kesit haline getirmek lâzımdır. Bu araştırmalar sırasında yapılacak en önemli iş, müşahedeler sırasında gereken notları, yazı ve çizgi ile yahut ölçerek hemen notlarını almaktır (Şekil 1, Şekil 2).

Şekil 1: Örnek not defteri

40

(41)

Şekil 2: Örnek not defteri

Arazi üzerinde yapılan gözlemler, her şeyden evvel, iyi bir jeomorfolojik bilgiye ve tecrübeye dayanır. Az bilgi ile mücehhez bir araştırıcı, bilgisi nispetinde gözlem yapabilir, birçok hususları göremez. Yardımcı bilimlere ait bilginin de yetersiz olması halinde, gene çalışma verimli olamaz. Örnek olarak: Jeolojik bilgiden yoksunluk yapı özellikleriyle yerşekilleri arasındaki ilginin ortaya çıkarılmasına imkân vermeyebilir. Bunların yanında, yukarıda da belirtildiği gibi, bir araştırıcı, arazide ne kadar çok çalışmış ise, o nispette tecrübe kazanmış, çok şey görebilecek ve iyi gözlem yapabilecek hale gelmiş demektir.

Yerşekillerinin gözlem, tahlil ve sınıflandırılmasından başka, uygulanan diğer bir çalışma metodu da, tasvir ve tespittir. Tasvirle beraber yapılan analiz ve sınıflandırma daha verimlidir. Gözlemler sırasında araştırma yapılan yerşekilleri tasvir edilir, gereken yerler ölçülür, görülen olaylar hartaya geçirilir, gerektiği takdirde, basit de olsa küçük bir çevrenin krokisi alınır, fotoğrafları çıkarılır, yörenin özel çizgilerini belirtmekte çok faydası görülen resimler yapılır. Yerşekillerinin gözlenmesi ile yapılan ve coğrafyanın özel yollarından olan tasvir, bu şekillerin meydana gelişini izah etmeye yardım eder. Bir amaca yönelik sistemli olarak yapılmış yerşekli tasvirleri, izahı (açıklamayı) kolaylaştırır, hatta daha ileri gidilerek denilebilir ki, bu gibi tasvirler olmaksızın jeomorfolojik açıklamalar yapmak gerçekten güçleşir. Bu çalışmalar sırasında, yapılacak en önemli iş konuların gözlenmesi sırasında gereken notları, yazı ve resim ile yahut ölçerek hemen gezi defterine veya dijital ortama olduğu gibi geçirmektir. Rölyef şekillerinin bir taraftan gözlenmesi, diğer taraftan, bu şekillerin ayrıntılı, harita, kroki, profil, taslak, fotoğraf, uydu görüntüsü, hava fotoğrafı, grafik ve yazı gibi unsurlarla tespiti, her türlü morfolojik çalışmaların temelini teşkil eder.

Sistematik ve devamlı olan arazi gözlemlerinde pek çok rölyef şekli görülür.

41

(42)

• Müşahede (gözlem),

• Analiz (çözümleme),

• Tasvir (betimleme),

• Tasnif (sınıflandırma)

Bu aşamalarda yapılan işlemlerle tespit edilmiş rölyef şekillerini birbiri ile mukayese etmek, onların büyüklük, materyal, şekil, eskilik ve yenilik bakımlarından ve bunları meydana getiren etkenler bakımından ve nihayet köken ve gelişme açısından birbirinden ayrılmalarına veya gruplar halinde toplanmalarına imkân hazırlar. Diğer taraftan rölyef şekilleri arasında yapılacak bir mukayese, aynı zamanda gözlenen rölyef şekillerinin arasında, hangilerinin bugün oluşmakta olan şekillere benzediklerini, hangilerinin bugünkülerden farklı olduğunu ortaya çıkarmaya yarar. Gözlenen rölyef şekilleri çok eski zamanlarda meydana gelmiş çeşitli olayların birer sonucu olduklarından, çeşitli etkenlerin ve kısa veya uzun bir gelişmenin izlerini taşırlar. Bu olayların da, hangi bakımlardan, bugünkü olaylara benzedikleri veya hangi noktalarda ayrıldıkları ortaya çıkmış olur. Bunun için de halen rölyefin oluşumuna sebep olan bugünkü iç ve dış faktörlerin ve etki derecelerinin bilinmesi icap eder. Böylece bugünden geriye doğru giderek, olayları ve meydana gelen rölyef şekillerini, bugün içerisinde yaşanılan kanun ve prensipleri, geçmişteki safhalarla karşılaştırarak, maziyi anlayıp kavramak mümkün olabilir. Bu bakımdan aktüalizm teorisini uygulamak ve birçok yerlerde bu teoriyi göz önünde tutmak, morfolojide takip edilmesi gerekli bir metot olarak belirtilebilir. Bugün, bu olayın veya şeklin sebebi şudur ve sonucu da şu olacaktır diyebildiğimiz gibi, geçmişe ait olay veya olayların sonucu olan rölyef şekillerini açıklarken, olayların sebeplerini ve cereyan yöntemlerini düşünmek de gerekir. Bu da, sebep ve neticeye dayanan sebebiyet prensibinin, coğrafyanın bütün alanlarında olduğu gibi, morfolojide de uygulanmasını zorunlu kılar.

Yerşekilerinin analizi de, morfolojinin metotları arasında önemli bir yer tutar.

Morfolojide analiz veya tahlil, arazide yerşekillerinin tespiti ve geçici açıklaması ile başlar ve onlarla beraber devam eder. Çok çeşitli ve çok geniş ölçüde teşekkül etmiş bulunan rölyef şekillerinin mahiyeti ancak iyi bir tahlil neticesinde anlaşılabilir. Böylece yerşekillerinin iyi ve isabetli bir sınıflandırılması yapılabilir. Esasen gözlenen rölyef şekillerinin geçici ve devamlı olarak gruplara ayrılması da gerekir, örnek olarak ovalar, ya alüvyal düzlükler veya tabaka düzlükleri veyahut da eski peneplen şekilleri grubuna, krater üzerinde bulundukları koniler volkanik rölyef grubuna alınabilecekleri gibi, yamaçlarının eğimleri bakımından disimetrik olan çıkıntı rölyef şekilleri ile disimetrik vadiler de, monoklinal veya disloke strüktürlere bağlı rölyef grupları içerisinde toplanabilirler. Aynı şekilde, penepleni parçalamış olan derin vadiler de yeni bir aşınma devresi şekilleri arasında yer alır. Böylece iyi bir sınıflandırma, gözlem ve tahlilin sistematik bir şekilde derinleşmesini kolaylaştırdığı gibi, esas prensiplerin de daha başlangıçta kavranmasına ve dolayısıyla geniş bir açıklamaya imkân verir.

Jeomorfoloji araştırmalarının temellerinden biri de karşılaştırma (mukayese) dır.

Jeomorfoloji araştırmalarının esaslarından biri müşahede ise diğeri de mukayesedir.

42