TEREKE KAYITLARINA GÖRE 17. YÜZYILIN ORTALARINDA MANSA ALESNN SOSYO-EKONOMK DURUMU
Alpay BZBRLK
Özet
Osmanl sosyo-ekonomik tarihinde oldukça önemli bir yere sahip olan tereke kaytlar özellikle vefat eden kiinin maddi varln göstermesi açsndan oldukça deerliydi. Tereke kaytlarnn sadece ölen kiinin mallarnn alt alta sralanmas gibi görünmesi durumunda tarihi gerçeklere bir katk salamayaca aikârdr. Terekelerin incelenmesi sayesinde kiinin mal varlna baka- rak; ekonomik durumu, yaay ekli, ayrca gayr-i menkullerine bakarak; Osmanlda gayr
menkul fiyatlar gibi konular anlalabilir. ste bu aamadan sonra terekelerin gerçek önemi orta- ya çkar ve tarihe katk yapmaya balar. Bu çalmamzda 129 no’lu Manisa er’iyye Sicilinde yer alan tereke kaytlarn inceleyerek Manisa’nn sosyo-ekonomik durumu hakknda fikir edinmeye
çalacaz.
Anahtar Kelimeler
Manisa, Tereke, Sosyo-ekonomi, Osmanl Devleti
SOCIAL-ECONOMIC CONDITION OF MANISA FAMILY ACCORDING TO TEREKE RECORDS IN THE MIDDLE OF 17th CENTURY
Abstract
Tereke records in Ottoman socio-economic history has very important place especially in terms of showing the existence of material of death person’s. It is obvious that it does not contribute to historic realities if it
seems only materials of death person’s listed. This study of tereke’s, we can understand ,life styles and economic conditions by analyzing the assets and we can find out the price of real estates of the Ottoman by
analyzing the real estates.And after this process, the real importance of tereke’s emerged and it starts to contribute to the history.
In this study we will try to get an idea by examining the tereke records, numbered 129, placed in Manisa
er’iyye register
Key Words
Manisa, Tereke, Socio-Economic, Ottomon State
Yrd. Doç. Dr., Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi. Alpay.bizbirlik@mynet.com
Sayfa: 25-42 Page: 25-42
GR
Osmanllarn, tekilât ve müesseseleri açsndan birçok hususlarda, özellikle malî konularda, lhanllarn tesirinde kald bilinmektedir. Bulunduklar dönem içerisinde emsallerine nispetle gelimi bir mali sisteme sahip olan lhanllar, sis- temin esasn kendilerinden önceki devletlerden alm olmakla beraber, daha dü- zenli bir hale getirmilerdir1. Osmanllar da bu mali ve idari düzeni kullanarak önemli bir atlm yapmlardr.
Osmanl Devleti’nde temel idari birim kazadr. Bu birimin banda kad bu- lunmaktadr. Kadnn görev yapt her kaza müstakil bir mahkemedir. Sancakta veya vilayette bal bulunduu bir makam yoktur2. Kad, dorudan merkezle muhatap, mahalli otoriteden bamsz çok geni yetkileri bulunan kiidir3. Kaza kadlar “kaza dairesi” içinde, kaynan er’i ve örfi hukuktan alarak, padiah adna yarg gücünü kazada uygulam ve her türlü vesikayla, karara balanan konular kad sicili olarak adlandrlan defterlere kaydetmilerdir4.
Tereke listeleri, er’iyye sicilleri içindeki en büyük alt belge gruplarndan biri- dir. Tereke veya bir baka ifadeyle terike; ölen bir insann gerisinde brakt ey- lerdir. Muhallefât ve metrukât sözcüklerinin de terekeyle eanlaml olarak kulla- nld görülmektedir5. Bu listeler çou zaman kad sicillerinde dank halde yer almaktadr. Yalnz stanbul, Bursa, Edirne gibi büyük ehirlerde ayr defterler ek- linde de düzenlenmilerdir6.
Terekeler biçim yönünden tekdüzedir. lk bata ölenin ismi, varsa unvan, sa- kin olduu mahalle veya köy, evli ise ei (veya eleri), çocuklar ve dier mirasçla- rnn isimlerinin belirtildii ksa bir giri vardr. Bu kimlik bilgileri geç dönem belgelerinde kiinin yapt i gibi ekleme bilgilerle biraz daha ayrntlan- drlmtr. Sonrasnda ölen kiinin kalan her türlü mal ve alacaklarnn madde madde yazld ve altlarna fiyatlarnn biçildii liste kaleme alnr. En sonda kad- lk makamnn yapt paylatrma hizmetinin karl olarak “resm-i ksmet” gibi vergiler ve “cenaze ve defin” gibi masraflar belirtilip kiinin toplam servetinden düülerek kalan miktar mirasçlara bölütürülürdü. Bazen vefat eden kimsenin borçlar olduunda veya malnn belli bir ksmnn hayr ileri gibi iler için ayrl- masn istediinde bu meblalar da toplam servetten çkarlarak bölüüm öylece yazlrd7.
Terekeler eya ve maddelerin alt alta sralanmasndan ibaret gibi görünse de, ölen kiinin medeni haline, aile yapsna, yaam standartlarna, tasarrufunda bu-
1 W. Barthold,“ lhanllar Devrinde Malî Vaziyet”, Türk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, C.1 stanbul 1931 s. 142, 143.
2 Vehbi GÜNAY, “Balkanlara Ait Siciller ve Karaferye Kazas er’iyye Sicilleri Katalou”, Türk Dünyas ncelemeleri Dergisi, S. II, ,
zmir 1997, s. 103– 113.
3 M.Feridun Emecen, Osmanllarda Devlet, Toplum ve Mahkeme , 18. Yüyl Kad Sicilleri Inda Eyüp’te Sosyal Yaam,( Editör:
Tülay Artan), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul 1998, s.76.
4 Vehbi GÜNAY, “Balkan ehir Tarihleri Kayna Olarak er’iyye Sicillerinin Envanter ve Kataloglarnn Tespiti Hakknda”, Tarih
ncelemeleri Dergisi, C. XVIII, S. 2: 71- 82, Ankara 2003, s. 71–72
5 Ali hsan Karata, “Tereke Kaytlarna Göre XVI. Yüzylda Bursa’da nsan-Kitap likisi”, Uluda Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi, , C. 8, S. 8, Bursa 1998, s. 1–2.
6 Bu konuda örnek olarak bkz. Ömer Lütfi Barkan, “Edirne Askeri Kassamna Ait Tereke Defterleri (1545–1659)”, Belgeler, C.III, T.T.K. Ankara, (1966), s.1-479.
7 Mirasn mirasçlara nasl datlaca ile ilgili hususlar hakknda bkz: Ali Himmet Berki, slâm Hukukunda Ferâiz ve ntikal , Diyanet
sleri Bakanl Yaynlar, stanbul 1954.
lunan her türlü giyim ve ev eyasna, özel uralar ile ev, ba, bahçe ve çiftlik gibi gayrimenkul mallar ve bunlarn tespit edilmi deerlerine dair verdii bilgilerle maddi kültürün önemli bir kaynan oluturmaktadr. Yine bu defterler deiik zamanlarda ve bölgelerde servetin çeitleri ve dalm, insan hayatndaki konfo- run seviyesi, türlü üretim ve ticaret mallarnn belirlenmesi bakmndan önem arz etmektedir8. Ayrca terekelerin yerleim yerinin zengin ve fakir mahallelerini, kii- lerin ölüm sebeplerini, ehrin ticari ve snai faaliyetlerini örenebilmek açsndan da önemli bilgiler verebilecei de görülmektedir9.
Vefat edenlerin miraslarnn taksimi kad’nn vazifeleri arasndadr. Kad, biri- nin bu husustaki istei üzerine zaten yetkileri dâhilinde olan yetim ve gaiplerin hakkn korumak, ölenin vasiyetlerinin yerine getirilip getirilmediini kontrol etmek, mirasçlarn menfaatlerini temin etmek, bunun haricinde ölen kii devlet hizmetinde çalan bir kii ise hazinenin menfaatlerini korumakla görevli idi. Bu gibi durumlarda kadnn bu konuda ihtisaslam memuru olan kassamn huzu- runda miras mallar tek tek saylrd. Yetkili bilirkiiler tarafndan deerleri belir- lenerek “muhallefat” listeleri oluturulurdu10.
Konu açsndan tereke kaytlaryla ilgili belirtilmesi gereken bir baka nokta da terekelerin kadla intikali meselesidir. Çünkü belgelere yansyan terekeler, do-
aldr ki o yerdeki tüm terekelerin veya ölümlerin ancak bir ksmn, hatta küçük bir ksmn, göstermektedir. Genel olarak terekelerin kadla intikal etmesi için u üç arttan birinin olmas gerekirdi:
1- Mirasç taraflar arasnda herhangi bir anlamazln vuku bulmas.
2- Varisler arasnda küçük (bulu çana ermemi) çocuk veya çocuklarn ol- mas.
3- Ölen kiinin varisinin olmamas –ki bu durumda kiinin mal varl devlet hesabna geçerdi- veya kiinin ölmese de uzun süredir ortalarda görünmemesi yani kaybolmas.
Bunlarn yannda devlet hizmetinde çalan ve “askerî” olarak nitelendirilebi- lecek kiilerin miraslarnn taksiminde de devlet haliyle olaya müdahil olmaktay- d. Bunlar dnda kadln miras taksimine karmas uygun deildi11.
8 Ayrntl bilgi için bkz: L. Fekete, “XVI. Yüzylda Taral Bir Türk Efendisinin Evi”, (Çev. Sadrettin Karatay), Belleten, XXIX/115-116, Ankara 1965, s. 615-638; Ömer Lütfi Barkan, Ayn makale, Belgeler, III/5–6, s. 1–479; Yavuz Cezar, “Bir Âyann Muhallefat Hav- za ve Köprü Kazalar Âyan Kör smailolu Hüseyin (Müsadere Olay ve Terekenin ncelenmesi)”, Belleten,C. 41,Ankara 1977, s.
41-178; Bahaeddin Yediyldz, “Samsun Halknn Kulland Eyalar Üzerinde Bir Tahlil Denemesi”, II. Milletleraras Türk Folklor Kongresi Bildirileri, Kültür ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1983, s.271–284; Hüseyin Özdeer, 1463-1640 Yllar Bursa
ehri Tereke Defterleri, stanbul 1988; Musa Çadrc,“ Hüseyin Avni Paa’nn Terekesi”, Belgeler, XI/15, Ankara 1986, s. 145–
164; Ö. Demirel-A. Gürbüz-M. Tu,“ Osmanl Anadolu Ailesinde Ev, Eya ve Giyim Kuam (XVI-XIX. Yüzyllar)”, Sosyo-Kültürel Deime Sürecinde Türk Ailesi II, Ankara 1992, s. 704-755; Halil nalck, “Osmanl Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle lgili Belgeler:
Bursa Kad Sicillerinden Seçmeler: III, Köy Sicil Terekeleri”, Belgeler, XV/19, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1993, s. 23-167; Bayram Ürekli-Alpay Bizbirlik, “Karaman Valisi Çelik Mehmed Paa’nn Terekesi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Aratrmalar Dergisi, S.1, Konya 1994, s. 175-220; Said Öztürk, “Askeri Kassama Ait Onyedinci Asr stanbul Tereke Defterleri”, OSAV, stanbul 1995; Said Öztürk, “Tereke Defterlerine Göre XVII. Asrda stanbul’da Aile Nüfusu, Servet Yaps ve Dalm”, stanbul Aratrmalar, S.3, s- tanbul 1997, s.21–57; Tülay Artan, “Terekelerin Inda 18. Yüzyl Ortalarnda Eyüp’te Yasam Tarz ve Standartlarna Bir Bak
Orta Halliliin Aynas”, 18. Yüzyl Kad Sicilleri Inda Eyüp’te Sosyal Yaam, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul 1998, s. 49–64 .
9 Colet Establett- Jean Paul Pascual, Familles el Fortunes a Damas 450 Foyers Damacians Eli J 700. Damas 1994.
10 Ömer Lütfi Barkan, ayn makale, s. 2.
11 lker Er, “Balkesirli Tereke Sahipleri Hakknda Sosyo-Kültürel Açdan Baz Deerlendirmeler(1670–1700)”, Balkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 12, S. 21, Balkesir Haziran 2009, s.368–376, 371.
Manisa, Osmanl Devleti’nin önemli idari birimlerinden biri olan Saruhan san- cann merkezi olmas, geçmiinde oldukça önemli bir beyliin merkezi olmas, önemli bir liman kentine olan yaknl gibi sebeplerden ötürü ekonomik verileri merak edilebilecek Osmanl ehirlerinden biridir. Manisa’da yaam kiilerin gerilerinde ne gibi eyler brakt ehrin ekonomik pozisyonu açsndan oldukça önemli olup, bu eyalarn Manisa ailesinin ekonomik durumu hakknda önemli veriler sunaca açktr.
TEREKELERN STATSTKSEL DEERLENDRMES
Manisa kazasna ait 129 numaral 1075–10767 1664–1665 tarihli er’iyye sicili içinde yer alan tereke kaytlar istatistiksel olarak u ekilde deerlendirilebilir:
ncelenen defterde toplam 59 tereke12 örnei olup bunlardan 13’ü kadn 46’s
ise erkeklere aittir. Bütün terekelerin maddi deerleri toplandnda 528668 akçeye denk gelmektedir. 59 tereke örnei içerisinde dokuz kii varissiz ölmütür ve bu kiilerin mallar beytü’l mala alkonulmutur. Varissiz ölen dokuz kiiden13 sadece üçünde terekelerin deerleri ve eya listesi verilmi, bu mallarn toplam deeri 3726 akçe olarak kaydedilmitir. Geri kalan alt kiiden hiçbirinin mallar ya da geride braktklar servetlerin miktar verilmemi, terekenin beytü’l mala alkonul- duu belirtilmitir. Direkt belirlenen bu miktarlar dnda tereke sahiplerinin ba- kalarndan toplam 17985 akçe alaca olduu, 59 terekeden farkl isimler altnda 123200 akçe vergi alnd, beytü’l mala kalanlar dnda pek çok kere mirasn va- risler arasnda nasl bölütürüldüünün de yazlmad görülmektedir. Varislerin yazld 14 tereke toplam 51 kiiyi etkilemi ve bu 51 kiiye toplam 153955 akçe miras taksim edilmitir. Bu verilere dayanarak basit bir hesaplama ile o zamanki Manisa ailesinin ortalama 4.6 kiiye tekabül ettii görülür ki, bu da dier aratr- malardaki deerlerle paralellik gösteren bir durumdur14.
Terekelerde eya çeitlilii ve toplama yansmas aadaki gibidir:
Tablo 1: Terekeden çkan mallarn çeit ve deerlerine göre dalm
Tür Çeit Çeit % Mebla Mebla%
Giyim Eyas 171 37,6 77207 14,6 Gda Maddesi 21 4,6 18465 3,4 Ev Eyalar 159 35 51124 9,7
Aletler 54 11,8 8941 1,7
Hayvanlar 19 4,2 84476 16
Lüks Eya 11 2,4 4190 0,8
Silah 5 1,1 4730 0,9
Nakid 3 0,7 27880 5,3
Gayr-I Menkul 5 1,1 240020 45,4
Dier 7 1,5 11485 2,2
Toplam 455 100 528668 100
12 M..S 129, s. 25-36,38-49, 51-56, 72, 83, 91-93, 95, 105.
13 M..S 129, s. 35, 36, 39, 46, 52, 56, 72, 83, 105.
14 Feridun Emecen, XVI.Yüzylda Manisa Kazas, Ankara 1989,s.5; ayn yerde XIX. Yüzyl Aydn Vilayeti deerleri için 4.65 rakam
verilmektedir.Hanenin kaç kiiye tekabül ettii hakknda bkz; M.A.Cook, Population Pressure in Rural Anatolia 1450-1600, London 1972,s.85,90,98;Ömer Lütfi Barkan, “Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi”, Türkiyat Mecmuas,S.X, stanbul 1953, s.12; Nejat Göyünç, “Hane Deyimi Hakknda”, TD,stanbul 1979, s.331-348; Mehmet Öz, “Tahrir Defterlerindeki Saysal Ve- riler, Osmanl Devletinde Bilgi ve statistik, (Ed. Halil nalck, evket Pamuk)”, Devlet statistik Enstitüsü, Ankara 2000, s.17-32.
Yukarda görüldüü gibi ürünlerdeki çeitlilik açsndan çok zengin olan gi- yim ve ev eyalar deer olarak ele alndnda, çeit açsndan kendilerinden çok aada olan hayvan ve gayr- menkullerden düük kalmaktadr. Manisa’da ki gayrimenkuller çok fazla çeitlilik göstermese de deer açsndan en geni dilime sahiptir.
Yukardaki tabloyu fiyat ve çeide göre grafikte gösterildiinde öyle bir du- rumla karlalr:
MALLARIN ÇETLERNE GÖRE DAILIM GRAF
37,6
4,6 35
11,8
4,2 2,4 1,1 0,7 1,1 1,5
0 5 10 15 20 25 30 35 40
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
(1: Giyim Eyas, 2: Gda Maddesi, 3: Ev Eyas, 4: Aletleri, 5: Hayvanlar, 6: Lüks Eyalar, 7: Silahlar, 8:
Nakid Paralar, 9: Gayrimenkuller, 10: Dier).
MALLARIN DEERLERNE GÖRE DAILIM GRAF
14,6 3,4
9,7 1,7
16
0,8 0,9 5,3
45,4
2,2 0
10 20 30 40 50
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
(1: Giyim Eyas, 2: Gda Maddesi, 3: Ev Eyas, 4: Aletleri, 5: Hayvanlar, 6: Lüks Eyalar, 7: Silahlar, 8:
Nakid Paralar, 9: Gayrimenkuller, 10: Dier).
Grafik 1’de bir ve üçüncü srada yer alan giyim ve ev eyalar kendilerine en yakn yüzdeye sahip i aletlerinden yaklak %25 daha fazla çeitlilik göstermek- tedir. Buna karlk mallarn deere göre dalm grafiinde ise, gayrimenkuller çok büyük farkla en deerli dilimde yer almakta, ikinci deer diliminde yer alan hayvanlar ile deerlerin toplam açsndan %29,4 fark göze çarpmaktadr.Her iki grup dier 8 grubun toplamndan daha çok ( % 61,4 ‘e karn % 38.6 ) ekonomik deere sahiplerdir.
1-GYM EYALARI
ncelenen defterde adet olarak en fazla yeri tutan giyim eyalar kymet olarak ele alndnda ayn sonucu vermemektedir. Lüks olarak kabul edilebilecek baz
giysiler dnda genelde çok büyük kymet arz etmedikleri görülmektedir. Tablo 2 incelendii takdirde, kymetçe en yüksek olanlarn çou kiide bulunmayan atlas
sancakl ferace, yeil ferace, gümü dümeli mai atlas kaftan, tafta kuak gibi ürünler olduu görülmektedir. Kymetsiz olarak nitelendirebileceimiz giyim eyalar ise genel olarak köhne (eski) ya da müstamel (kullanlm) olarak adland- rlan ürünler olmutur. Örnein yelein normal fiyat 500 akçe iken köhne yelek 300 akçe, müstamel yelek ise 200 akçe olarak kaydedilmitir ki, bu fiyatlar oldukça yüksek saylabilir. Benzer çalmalara bakldnda bu gibi fiyatlara benzerlik gös- teren kymet takdirleri ortaya çkmaktadr. Örnein komu kent olan Balkesir’de mavi çuka yelein deeri 400 akçe ve yine dier köhne mavi çuka yelein ise 700 akçe olarak tespit edildii görülmektedir15.Bunlar dnda tablo 2 incelendiinde, tereke sahiplerinin elinde lüks saylabilecek giyim eyalarnn çok fazla olmad
görülmektedir.
Tablo:2
Eya ad Adet Kymet Eya ad Adet Kymet Köhne yeil kürdiye 3 650 Makrame abdest 1 - Köhne mai kürdiye 1 50 Babuç 2 - Köhne sark 5 135 Zbun 8 120 Köhne kaftan 2 50 Arakyye boasi 1 - Londra mai serhatti 3 1900 Uçgur 1 - Harc- makrame 27 2101 Mai kurak 1 200
Fes 3 40 Önü sim kuak 2 670
Neft-i köhne kaftan 1 120 Köhne futa 2 25 Petemal 3 20 Nakka körüklü ferace 1 800 Köhne krmz ihram 1 100 Yeil serhatti 1 1000 Kale buraml makrame 1 150 Yeil kaftan 1 60 Köhne makrame 2 35 Kavuk maa kuak 1 30 Beyaz kaftan 1 100 Keten bezi 28 3640 Köhne mai kaftan 1 50 Siyah futa 1 200 Atlas sancakl eskarlet ferace 1 1500 Temur kuak 1 30
Bezzezan - 600 alvar 2 100
Köhne yeil yelek 3 700 Badadi kaftan 2 340
Kösele 2 50 Çenberlik 1 100
Müstamel mai atlas kaftan 1 800 Alaca serhatti 2 300 Müstamel sar kutni kaftan 2 200 Menkul sark 1 200 Alaca darayi kaftan 1 150 Basma donluk 6 950
Alaca 27 2940 Nim sark 1 150
Penbe bezi 2 (top) 60 Krmz ve al çenberlik 2 200
Hegbe 6 170 Mor çenberlik 1 30
Alaca zira 9 400 Yeil ferace 2 3000 Bez zira - 3,5 Köhne yeil körüklü kürdiye
maa kavuk ve sark
1 500
Müstamel al darayi zbun 1 100 Köhne keçe 1 200 Müstamel al darayi çintiyan 2 160 Köhne save kaftan 1 25 Müstamel nakl don 2 100 Krmz cam düme zenne
kaftan
1 500
Müstamel gömlek 1 100 Kurak maa makrame 1 300 Müstamel gök uçgur 1 50 Köhne krmz keçe 1 100 Müstamel mai serhatti 1 200 Gümü dümeli mai atlas
kaftan
1 1500
Müstamel mai yelek 1 200 Velense 1 60 Müstamel beyaz kaftan 2 230 al tiftik 1 10 Müstamel al kemha kaftan 1 250 Mai kürdiye 2 1300 Müstamel sark 3 250 Mai dolama 1 500
15 lker ER- Serdar Genç, “17. Yüzyln Sonlarnda Balkesir’de Giyim Kuam”, Balkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. XI, S. 19, Balkesir 2008, s. 109.
Köhne zbun 7 150 Terlik 9 40 Müstamel yekta 1 - Frenk krmz babuç 1 - Sim civan ka kuak 1 1200 Siyah çizme 2 150 Ön kuak 1 200 Penbe bezi don 1 40 Londra yeil ferace 1 500 Köhne dmki kaftan 1 30
Don 13 360 Köhne alvar 2 70
Hamam gömlei makrame ve futa
1 100 Köhne yelek 1 300
Arakye 5 340 Kurak- kaftan 1 100
Keçe 3 20 Kurak üst 1 150
Hare mai kaftan 1 500 Köhne alaca kaftan 1 60
Kavuk 4 110 Alaca don 1 20
al 2 35 Futa maa makrame 1 30
Gömlek 15 740 Kemha kaftan 1 -
Aba tulumu 1 100 Ön kuak srma kollu 1 - Sark maa kavuk 3 530 Tafta kuak 1 2000 Köhne kürdiye 3 650 Sar kemha entari 1 250 Kösele parças 1 30 Al kemha kaftan 1 1000
Sahtiyan 2 50 Kutni kaftan köhne 1 100 Mes 14 295 Köhne valense 1 50
Entari 1 60 Kurak 9 785
Kabare 1 100 Telli hare 1 50
Beyaz zbun 2 30 Çagir diz maa fes 1 100 Sim kuak 2 3500 Kök boasi zira 8 120 Sark 5 650 Boz aynal zira 9 63 Krmz kuak 1 5 Münevve diz çagir 1 150
Çizme 1 90 Köhne çagir 1 80
Sim kuak niza’ 1 500 Köhne beyaz yekta 4 180 Sim niza’ ba 1 150 Siyah halebi kaftan 1 120 Sim düme 9 100 Gök dimi 1 50 Kuzu kürk 4 430 Köhne kapama 1 20 Alaca kaftan 3 300 ebden 1 10 Beyaz arakyye boasi 6 - Beyaz celali 1 150 Makrame abdest 1 - Yomak 1 8
Babuç 2 - ebden 1 10
Zbun 8 120 Beyaz celali 1 150
Arakyye boasi 1 - Yomak 1 8
Uçgur 1 - Siyah celali 1 -
Mai kurak 1 200 Yekta köhne 1 40 Önü sim kuak 2 670 Hamam esbab 2 80 Köhne futa 2 25 Köhne aba çagir 1 50 Nakka körüklü ferace 1 800 Diz çagir 1 60 Yeil serhatti 1 1000 Yekta beyaz 2 40 Yeil kaftan 1 60 Krmz boasi yekta 1 100 Kavuk maa kuak 1 30 Cedid zülte 17 54 Keten bezi 28 3640 Gelibolu boasi 1 300 Siyah futa 1 200 Derhiz boasi 1 200 Temur kuak 1 30 Çengari boasi 1 100
alvar 2 100 Boasi serhatti 15 2000
Köhne çagir 1 80 Beyaz boasi 8 960 Çenberlik 1 100 Krmz Diyarbekir boasi 4 1000 Alaca serhatti 2 300 Sar boasi 1 100 Menkul sark 1 200 Mai boasi narihesi 3 80 Basma donluk 6 950 Köhne alaca yekta 1 50 Nim sark 1 150 Kebir …. boasi 1 150 Krmz ve al çenberlik 2 200 Çagir 2 70 Mor çenberlik 1 30 Serhatti 1 100 Köhne kapama 1 20 Köhne kurak 3 305 Köhne yeil körüklü kürdiye
maa kavuk ve sark
1 500 Yeil yelek 1 500
Köhne keçe 1 200 Köhne krmz çintiyan 1 60
Köhne save kaftan 1 25 Zbun alaca 1 50 Krmz cam düme zenne
kaftan
1 500 Boasi zbun 1 50
Kurak maa makrame 1 300 Entari zbun 1 - Köhne krmz keçe 1 100 Darayi kaftan 1 - Gümü dümeli mai atlas
kaftan
1 1500 Bez kuak 1 40
Velense 1 60 Münakka makrame 3 450
al tiftik 1 10 Babuç müstamel 1 20 Mai kürdiye 2 1300 Kürdiye 1 100 Mai dolama 1 500 Mukaddem sark 45 900
Terlik 9 40 Boasi - 2,5
Frenk krmz babuç 1 - Köhne dmki kaftan 1 30 Siyah çizme 2 150 Ön kuak srma kollu 1 - Penbe bezi don 1 40 Tafta kuak 1 2000 Köhne alvar 2 70 Sar kemha entari 1 250 Köhne yelek 1 300 Al kemha kaftan 1 1000 Kurak- kaftan 1 100 Kutni kaftan köhne 1 100 Kurak üst 1 150 Köhne valense 1 50 Köhne alaca kaftan 1 60 Kurak 9 785 Alaca don 1 20 Telli hare 1 50 Futa maa makrame 1 30 Çagir diz maa fes 1 100 Kemha kaftan 1 - Kök boasi zira 8 120 Köhne beyaz yekta 4 180 Boz aynal zira 9 63 Siyah halebi kaftan 1 120 Münevve diz çagir 1 150 Gök dimi 1 50
2-GIDA MADDELER
Terekeler incelendiinde görülecei üzere gda maddelerinde de çok fazla çe-
itlilik yoktur. Bunun nedeni terekelerin çounlukla orta halli ve aasnda eko- nomik güce sahip kiilere ait olmasdr. Tablo 3’e bakld taktirde görülecektir ki zaferan dnda bütün gda çeitleri hayat sürdürebilmek için temel saylan gda- lardr. Aslnda bu durumda o dönemde en azndan tereke sahiplerinin sadece yaamn idame ettirecek besinleri ellerinde bulundurmakta olduunu söylemek pek de yanl olmayacaktr. Terekelerde çkan tüketim malzemelerinin bir ksm
da aslnda insanlarca tüketilen malzemelerden ziyade, ziraati yaplmak için ayrl- m tohumluk malzemeyi iaret etmektedir.
Gda maddeleri ile ilgili tereke kaytlarnda kyye, ölçek, vukyye, müd gibi arlk birimleri kullanlmtr 16.
Tablo: 3
Gda ad Adet Kymet Gda ad Adet Kymet Beyaz sükker 1 300 Ziraat olunmu arpa 30(ölçek) 1000 Mezru buday(ekilmi) 53(ölçek) 2200 Zaferan 12(kyye) 1200
Nohut 16(ölçek) 270 Aktar 20(ölçek) 300 Burçak 15,5(ölçek) 464 Tuz 12(ölçek) 128 Mezru arpa 10 140 Gök zeytun 2 80
Bulgur 34(ölçek) 200 Buday 53(ölçek)- 35,5(müd)- 3(keyl)
2500–1750- 800
Tarhana 2(ölçek) - Hatab (dakik, un) - 1200
16 Ölçüler hakknda detayl bilgi için bkz: Walter Hinz, slamda Ölçü Sistemleri,(Çev. Acar Sevim), Marmara Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Yaynlar, stanbul 1990.
Akdar 50(ölçek) 1050 Koz 3(vukyye) 50 Alaf 10(ölçek) 300 Bekmez maa testi 3 400 Ziraat olunmu buday 60(ölçek) 3000 Arpa 45(ölçek)-
20(kyye)
725-400
3-EV EYALARI
Ev eyalarnda dikkati çeken ey giyimde olduu gibi köhne ve müstamel ol- masnn fiyatna etkisidir. Bunun yannda büyüklükleri de deeri konusunda etkili olmaya balamtr. ncelenen ev eyalar içinde en yüksek deere sahip olan ma- ln 1000 akçe deerindeki “kebir kazgan”17 olduunu görüyoruz. “sagir kazganlar” ise ortalama 20 akçe, herhangi bir özellik verilmeden yazlan kazganlar ise 50–70 akçe aras fiyatlarla kaydedilmilerdir.
Bir baka dikkat çeken nokta baz mallarn çok sayda olmasdr. ncelenen te- rekelerde çok fazla geçen mallar; sahan, tencere ve tas gibi eyler olup, bunlarn hiç birisi yüksek yaam standartlarna iaret etmemektedir.
Tablo: 4
Eya ad Adet Kymet Eya ad Adet Kymet Döek beledi 12 1530 Müsta’mel seccade 1 300
blik ve tuz ve köhne makreme
- 50 Köhne döek ma’a yasdk 1 150
Tas 25 735 Kürde temürü 1 30
Arun 1 10 Kürdiye maa topuz 1 100
amdan 2 30 Divit 1 30
Bakraç 13 670 Müstamel yorgan 2 150
Tabe 14 690 Tepsi ma’a ilistir 1 100
Tencere 51 4810 Mein 2 -
Demür sini 1 300 Köhne minder 1 30 Kaliçe-i cedid 1 800 Kömür - 100
Sini 10 1300 Köhne temür kupa 1 -
Lengeri sahan 4 250 Çkrk 1 25 Kebir tencere 2 380 Penbe bezi zira 2 22 Köhne karar ve köhne
çuval ve hebe
- 50 Bakrac- cedid 1 100
Cul ve kebenek 1 100 Köhne tas 2 70 Köhne boça 3 45 El ii yasdk - -
Boça 9 130 i 4 40
Çareb 19 940 Odun - 150
Yemeni boça 1 30 Harar 2 240
Harani 3 580 Divitlik 2 200
Demür kupa 1 50 Pirinç bçak 1 28 Kazgan- kebir 1 1000 plik ma’a çuval 1 -
Yasdk 44 1950 Al kilim pou - -
Yorgan 30 2318 Tabe ma’a bakraç sagir 1 200 Hamam tas 2 80 Sahan ve tas 1 100
Sahan 75 4490 Tencere kay 1 100
Döek 33 4120 Sudan sahan - 70
Esbab 1 250 Sahan niza 3 210
Kilim 22 730 Tencere niza 2 160
Al tabe 4 25 Döek niza 2 200 Tencere sagir 10 270 Yasdk niza 2 160
Bçak 10 495 Tepsi 15 660
Saman 1 220 Yoz yastk 1 -
Alaca kilim müsta’’mel 4 400 Penbe bezi tora 3 -
17 M..S 129, s. 48 b.4.
El deirmeni 3 110 Sandk 9 340 Kahve ibrik 8 430 Kaliçe 4 330 Tezgâhta iblik - 400 Kazgan sagir 5 1150
Ibrk 7 620 Krmz kilim 1 -
Çuval 8 230 Kese 1 -
Kazgan 7 1300 Saban hasr - -
Küp 2 45 Kiseli enam 2 -
Alaca kilim 6 550 Sünger 2 - Kalemi kilim 2 300 Makrame 30 340 Köhne kaliçe 5 230 Kilim ve minder 1 50 Yasdk klf 7 215 Makat 1 80 Matara köhne 1 25 Sahan ma’a maraba
amdan
1 150
Minder 6 300 Buhurdan 1 50
Bekmez tabesi 5 700 Gülebdan 2 35
Güüm 8 850 Seferi sahan 4 400
listir ve avadan 2 50 Sahan sagir 19 250
Leen 7 390 Kefkir sahan 1 130
ki sapl tabe 1 60 Bakraç ma’a kefkir ve keçe 1 100 Tabe ve tencere 1 50 Kebap tabesi 1 150 Köhne sandk 1 50 Alaca cedid kilim 3 500 Sahan ve tepsi 1 200 Tencere ma’a sahan 2 200 Alaca kilim ve namazl 2 120 Kebir sahan 2 300 Döek klf 3 250 Tencere orta 1 150 Pare keçe ma’a velense
maa kilim
1 150 Tabe köhne sair 1 15
Sahan ma’a tas ve tepsi 1 100 Tepsi sagir köhne 1 40
amdan tabe ve maraba 1 100 Beyaz kaliçe 1 - Münakka yorgan ba 1 50 Maraba 2 200 Münakka çareb 1 300 Bekmez testisi 2 20
Çömlek 2 6 Hamam döemesi
makreme
2 200
Namazl 2 60 Cemdan 1 20
Köhne çul 1 5 Beledi yorgan yüzü 4 550 Köhne yorgan 7 420 Beledi yasdk yüzü 2 200 Güüm sagir köhne 1 35 Basma beledi yasdk 2 100 Masa ve sahan 1 30 Basma çift 2 150 Köhne tabe ve tencere 1 15 Tas kebir ve sagir 1 200 Köhne tencere 2 70 Tencere ma’a sahan sair 1 60 Kefkir ve keçe 2 45 Kürsü 3 30 Sahan- yahni 1 50 Sahan ayakl 1 100 Suvedan sahan harrani 1 100 Köhne kilim 10 470 Sair güüm 1 70 Leen sagir 35 - Kahve ibrik ve amdan 1 30 Köhne çuval 2 -
Havan 3 210 Tas sagir 2 40
Sini sagir 1 50 Köhne döek 7 550 Hamam leen sagir 1 100 Köhne sahan 1 50 Köhne seccade 2 200 Cedid kilim 3 150 Köhne yasdk 1 50
4- ALETLER
Terekelerde kaytl bulunan i aletleri ehircilik tarihi açsndan oldukça önem- li bilgiler verir. ehir hayatndaki meslek gruplar ve bu meslek gruplarnn eko- nomik durumlar hakknda deerlendirmeler terekelerden yola çklarak yaplabi- lir. Terekelerde genellikle vefat eden kiinin mesleine dair net ifadeler bulunmasa da geride brakt i aletlerinden hangi ile megul olduu konusunda fikir yürü-
tülebilir. ncelenen terekeler içinden çkan davul18, zurna19 ve nsfyye20 bu konuda güzel bir örnek olacaktr. Ayn kiiye ait olan bu müzik aletleri kiinin müzikle uratn akla getirmekte, ayrca nsfyyenin gümü olmasndan dolay kymeti- nin 800 akçe olarak kaydedilmesi vefat eden kiinin ekonomik durumunun iyi olduuna iaret etmektedir. Terekelerde geçen demürcü alat21(500 akçe), nalbant alat22(800 akçe) gibi eyalar da meslek gruplarn belirlenmesini salayan mallar arasndadr. Bunlarn dnda ziraat aletlerinin younluu ölen kiilerden bazlar- nn da geçimlerini çiftçilikle sürdürdüünü düündürmektedir.
Tablo: 5
Alet ad Adet Kymet Alet ad Adet Kymet Saban temür 3 150 Destere 1 5
Çapa 8 235 Orak sagir 1 8
Demir ve lenger - 40 Kiremit 1 30
Terazü 4 250 Bel 21 140
Trpan 6 130 Mermer 1 100
Urgan 1 15 Muta 1 100
Satr 1 40 Tomak kalb - 50 Bel ma’a çapa ve balta ve
bçak
1 65 Çapa ve trpan 2 100
Deirmen ta 1 20 Evlek 7 - Alat- çift 2 200 Tekne 6 230 Penbe çapas 3 25 Nalbant alat - 800 Temürlü araba 1 - Kalp 5 180 Temür kantar 2 1200 Körük 1 50
Temürcü alat 1 500 Keser temürcüde - 10 Çapa- kebir 1 28 Kantar 2 115 Alat- düzgah(dikici) 2 500 Orak 7 90 Köhne kürek 1 100 Sacayak 6 65
Cedid urgan 2 - Davul 1 200
Nacak 1 20 Zurna 2 250
Saban 1 50 Raht sim nsfiye 1 800
Tahta 13 190 Tüfenk kua 1 15
Taar 1 - Acem çifti 2 500
Deirmenlik 2 50 Kil hokkas 1 50
Eer 1 150 Biz ve kurun 3 20
Keser 1 10 Tezgâh 1 50
Tezgâh alat - 950 Yarak 3 15
Boyunduruk 1 50
5-HAYVANLAR
Terekelerde hayvanlarn deer olarak önemli bir yer tuttuu görülmektedir.
Gayri menkul fiyatlarndan hemen sonra en büyük pay hayvanlara aittir. Bunda Osmanl Devleti’nin bir tarm toplumu olmasnn etkisi çok büyüktür. Çift hayva- n olarak kullanlan büyük ba hayvanlarn deerlerinin ortalama 1000 ile 1100 akçe civarnda olduu görülmektedir. ncelenen terekelerde karlalalan “ko- van”, Manisa’da arclk yapldn ortaya koymakta ve bir ksm insann bu faali-
18 M..S 129, s. 92 b.3.
19 M..S 129, s. 92 b.3.
20 M..S 129, s. 43 b.1.
21 M..S 219, s. 52 b.2.
22 M..S 219, s. 30 b.1.
yetten geçimini salayabileceini düündürmektedir. Terekelerde dierlerine göre saysal olarak daha nadir ve o zamann artlarnda tamaclkta çok önemli bir yere sahip olan devenin en pahal hayvan olduu görülmekte, deerleri ise 2000 ile 2500 akçe arasnda deimektedir.
Tablo: 6
Hayvan ad Adet Kymet Hayvan ad Adet Kymet Öküz çift 2 1200 Öküz çift kara sr 4 5500
Merkeb re’s 14 7900 Doru bargir 1 1500 Deve re’s 1 2000 Bargir re’s 1 800
Öküz re’s 7 10800 Torum ve deve re’s 4 10500
Kovan 54 2900 Ksrak maa tay 1 1000 Öküz camus re’s 1 1500 Camus re’s 1 -
Camus inek re’s 1 1000 Al bargir re’s 1 400 Kara sr re’s 11 7700 Kovan nügi 1 76
Ksrak re’s 1 700 Katr re’s 7 8000 Keçi re’s 150 21000
6-LÜKS EYALAR
ncelenen terekelerde lüks eya kategorisinde deerlendirilebilecek eya says
oldukça azdr. Bu kategoride ki en ilginç örnein köleler olduu görülmektedir.
ki köle kaydedildii görülen terekelerde, fiyatlarna dair bilgi verilmemesi, bu konuda yorum yaplmasn zorlatrmaktadr. Ancak en azndan bu tereke sahibi- nin köle edinebilecek kadar varlkl olduu ve dierlerinden daha iyi bir yaant
standartna sahip olduu söylenebilir.
Tablo: 7
Eya Ad Adet Kymet Eya Ad Adet Kymet Sim sahan 2 400 Gümü - 100 Altun küpe çift 1 300 Köle 2 - Altun firuze tal börk 1 50 Sim saç ba 1 - Sim kaliçe 1 1500 Sim hançer 1 140 Sim varsak 1 500 Sim bçak 1 1200 Sim beyaz boasi - -
7-SLAHLAR
Günlük hayatn ana gereklerinden olmamas, daha çok temel ihtiyaçlarn kar-
lamay düünen ekonomik gücü oldukça snrl ailelerin bütçelerinin pozisyonla- rna göre silahn fiyat itibariyle oldukça lüks saylmas gibi sebeplerden ötürü Ma- nisa’da ailelerin silah sahibi olmaya çalmad, daha çok sade yaantlarn sür- dürebilecekleri malzemeler üzerine younlatklar söylenebilir.
Tablo: 8
Silah Ad Adet Kymet Silah Ad Adet Kymet
Tüfenk 3 1200 Çakmakl tüfenk 2 350
Silah 1 2830 Sim balta 1 150
Kara klç 1 200
8-PARALAR
imdiye kadar yaplan tahlilleri adeta dorular nitelikte tereke listelerinin bir çounda nakit para kaydedilmemi olduu, bunun da Manisa ailesinin ekonomik
artlarnn anlalmas açsndan önemli bir veri oluturduu aikardr. 59 tereke- nin incelenmesi sonucu sadece 27885 akçe nakit parann kaytlara geçirilmi oldu-
u, bu durumun dier verilere paralellik arz ettii görülmektedir.
9-GAYRMENKULLER
ncelenen dönem içerisindeki gayrimenkullerin fiyatlar, Manisa’nn zengin ve fakir mahallelerini tespit etmek, sosyo-ekonomik yaanty tahlil etmek, aileler aras maddi farkllklar belirleyebilmek açsndan oldukça önemlidir. Haneler dnda balar gibi ehir ahalisinin ekonomik dayanaklarndan birini oluturan tarm alanlarn ve deerlerini görmemiz ekonomik yaanty anlayabilmek aç- sndan oldukça yararldr.
Mahallelere göre ev fiyatlarna baklacak olursa, en deerli evlerin Çapraslar-
Kebir, Hüsrevaa ve mat mahallelerinde olduu görülmektedir. Tabiidir ki sadece bu bilgiler mahallelerin ekonomik durumlar hakknda bir tespitte bulunmak için yeterli olmayacaktr. Fakat incelenen terekeler içinden en yüksek mal varlna sahip kiilerin de bu mahallelerden çkm olmas dikkate alnmaldr. mat Mahal- lesi’nden Merhum el-hac Receb b. Abdullah23 45920 akçelik serveti ile, kaytlardan çkarlan en iyi ekonomik duruma sahip ikinci kiidir. En yüksek servete sahip kii ise Hüsrevaa Mahallesi’nden 52000 akçelik serveti ile Merhum Süleyman b. el-hac
brahim’dir24. Ekonomik durumlar iyi olmayan mahallelerin tespiti verilerden bazlarnn bir genellemeye varlmasn güçletirmesine ramen, terekelerde en az mal sahibi olan kiilerden Dere Mahallesi’nde kaytl Debba Hüseyin’in25 1100 akçe- lik servetine paralel olarak, Tablo 11 incelendiinde en düük deerde evlerden birinin de ayn mahallede olmas, bu duruma paralel olarak ev deerlerinin düük olduu Dilikar, Dere ve Bölücek-i Atik mahallelerindeki tereke sahiplerinin mal varlklarnn 5000 akçeyi geçmemesi, gibi veriler mahallelerin ekonomik durumla- rn aa yukar yanstmaktadr. Mahalleler ve ev fiyatlar hakknda terekelerdeki bu rakamlarn incelenmesi srasnda ev deerleri düük olan mahallelerin büyük çounlukla ova ksmnda yer alan ve nispeten yeni olumu mahalleler, ev fiyatla- rnn daha yüksek olduu mahallelerin ise daha eski ve kaleye yakn olan mahalle- ler olduu görülmektedir26.
Tablo: 10
Kymet-Adet
Ev Mahalle Hrdavat
Ba Harabe
Kta Ba Kta Dönüm Dier Emlaklar
Saz mahalle
23 M..S 129 , s.39 b.2.
24 M..S 129 , s.43 b.1.
25 M..S 129, s.46, b.2.
26 Mahallelerin konumu hakknda bkz. Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, Ekler Harita 1; Mehmet Karakuyu, Manisa ehrinde Mahallelerin Tarihsel Geliimi, Uluslar Aras nsan Bilimleri Dergisi,(E. Dergi),C.4, S.2, ISSN:1303-5134, s.7,9,10.
3000-1 Bölücek-i Atik
Sakalar
8000-1 Sakalar
2500-1 Alaybeyi 200
2000-1 - 200
Cami-i Kebir
???-1 Serabat
Çapraslar- Kebir
5000-1 -
-
2500-1 Bekta- Kebir 2000
Bag Ktaa der Karye Dömelek 1000-1kta
4000-1 Aliaa
Dükkan Der Çaru-
Palani-1----6000
2500-1 Dere 100-1
Bag Ktaa Der Kurb-
Kad Kapusu 900-1 Kta 4000-1 Arapalan 500 500-1 Kta
2000-1 Bekta- Kebir
4000-1 Derviaa 100
1500-1kta 1.5
Dönüm 4000-1 Ebekuyusu 2000-1kta Menzilde Hisse --- 3000
Çiftlikveli
Yarhasanlar 150
1000-1kta 1 Dönüm
4000-1 -
300-1 - 120
2500-1 Kta 1.5
Dönüm Serikler karyesi 600
-
4000-1 Babakuyusu 120 4000-1 Akmescit 100-6 25000-1 mat 2000 / 500
-
Alaybeyi Kiraz Baçesi der Nif 1
Bab- am
30000–2 Hüsrevaa
Bag der Kurb-
Karacaahmed 1000- 1 Dönüm
Dere
3500–1 -
5000–1 Hüsrevaa
2300–2 Kta 1
Dönüm Alaybeyi 1300-2kta
5000–1 safakih
Dere
3000–1 Alaybeyi Hüsrevaa
5000–1 mat 380 1000-1kta
el-hac Yahya Ahr 1 --- 3000 3500–1 - 1600-1kta
Nasrl
7000–1 Alaybeyi 100
Ziraat Olunmu Pembe 8 Dönüm 500
3000–1 vazpaa
Derviaa
14000–1 Çapraslar- Kebir 200
Bag Kta der Harab Dölek 1000
5000–1 Yarhasanlar
1000–1 Kta 1dönüm
Ziraat Olunmu Pembe 3 Dönüm 200
2000–1 Dilikar 400 300–1 3000-1kta 3000–1 Hakibaba 450
-
Serabat
-
-
2000–1 - 3000–30 Dönüm
Davutfakih
Davutfakih 1000-Dönüm .5 Davutfakih
4000 Hakibaba 300 8600 Hakibaba 10000–5 Dönüm
Hakibaba
4000–1 -
10-DER
Bu balk altndaki deerlendirdiimiz eyalarn toplam deeri 11635 akçe olup toplam deerde %2,2’lik bir dilim igal etmektedir.
Tablo: 9
Ad Adet Kymet Ad Adet Kymet
Mihr- musbet - 8000 Koza 16 285 Kulb- müsavi - 100 Koza vukiyye 137 2300
irke 1 50 Çivid vukiyye 1 350
Kelam- izzet 1 400 Ecar- zeytun 1 150
SONUÇ
ncelenen defterdeki terekeler gözden geçirildiinde toplam 528668 akçe dee- rinde kayt yapld görülmektedir. Tereke sahiplerini says 59 kii olduu göz önünde bulundurulduunda kii ba ortalama 9000 akçelik bir servet dalm söz konusudur. Bu durumda 9000 akçenin, orta hallilii ifade eden bir deer olarak alnmas yanl olmayacaktr. Tereke sahiplerinin servetleri Manisa ehrinin eko- nomik durumunu ortaya çkarmak amac ile incelenecek olursa öyle bir dalmla karlalr:
Grafik: 3
17,3
13,5
9,6
38,5
21,1
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
ZENGN ORTANIN
USTU ORTA ORTANIN
ALTI FAKR
Tablo: 10
SERVET ARALII K SAYISI YÜZDES
15000+ 9 17,3
10000–15000 7 13,5
7000–10000 5 9,6
7000–3000 20 38,5
3000– 11 21,1
