TEMETTÜAT DEFTERNE GÖRE XIX. YÜZYILIN ORTALARINDA PURSAKLAR’DA SOSYO-EKONOMK YAPI
Ahmet CENGZ
Özet
Bugün Ankara’nn yeni kurulan ve büyük bir ilçesi olan Pursaklar, uzun yllar küçük bir köy olarak varln sürdürmütür. Bu makalede Pursaklar’n XIX. yüzyl ortalarndaki sosyal ve ekonomik yaps ortaya konacaktr. Bunun için “Pursaklar Temettuat Defteri” esas olarak aln- mtr. Temettuat Defterleri Osmanl Devleti tarafndan 1844’lerde, Tanzimat reformlarndan sonra halk vergilendirmek amacyla tutulmutur. Bu defterlerde hane reisleri hakknda bilgiler,
ailelerin malvarlklar, arazileri, üretimleri, hayvanlar ve kazançlar yer almtr. Pursaklar’n Temettuat Defteri’ndeki bilgiler kullanlarak 1844’lerde Pursaklar’n sosyal ve ekonomik yapsn
tespit etmek mümkün olmaktadr.
Pursaklar 1844 ve 1845’lerde 41 haneli küçük bir köydür. Osmanl’da her ailenin ortalama be
kiiden olutuu varsaym göz önünde bulundurulursa Pursaklar’n XIX. yüzyln ortalarndaki tahminî nüfusu 200’dür.
ncelenen tarihlerde Pursaklar’da tarm yaygnd. Boya bitkisi (cehri), buday, arpa, yulaf, burçak ve üzüm üretilirdi. Köylüler hayvanclkla urar; binek hayvan, küçükba ve büyükba hay-
van yetitirirlerdi. Halk vergi olarak “Vergi-yi Mahsusa”, “Âdet-i Anam” ve “Öür” öderdi.
Anahtar Kelimeler
XIX. yüzyl, Pursaklar, Temettuat Defteri, Sosyal ve Ekonomik Yap
THE SOCIAL AND ECONOMIC STRUCTURE OF PURSAKLAR IN THE MIDDLE OF THE XIXth CENTURY ACCORDING TO THE TEMETTUAT REGISTRY
Abstract
Pursaklar was a small village for many years, today it is a new and big district of Ankara. In this article, we want to reflect how was the social and economic structure of Pursaklar in the Middle’s
of XIX. century. We use for this purpose “Pursaklar Temettuat Registry”.
“Temettuat Registries“ were written by Ottoman State for taxing in 1844’s, after the Tanzimat reforms. They mentioned on the information of goodman and properties, lands, productions, animals and earnings of families. Pursaklar has a Temettuat Registry and by means of this registry we can learn important informations about the social and economic structure of 1844’s
Dr. Ankara Pursaklar Kaymakam. Ahmet.cengiz@icisleri.gov.tr
Pursaklar. Pursaklar was a village with 41 family during the years of 1844-1845 . In Ottoman, it was assumed every family had 5 persons average. So Pursaklar had 200 population
approximately in the Middle’s of XIX.
Agriculture was common at that time. Paint plant (cehri), wheat, barley, oats, vetch and grape were produced here. And villagers had been dealing animal husbandry and were breeding horses, cattle and small cattle raising. People had paid as a tax: Vergi-yi Mahsusa; Âdet-i Anam
and Öür.
Key Words
XIXth century, Pursaklar, Temettuat Registry, Social and Structure
GR
Pursaklar, bugün yüz bini aan nüfusuyla Ankara’nn büyük ilçelerinden biri- dir. Osmanl döneminde uzun yllar az sayda insann yaad bir köy olarak kal- d, belgelerden anlalmaktadr. H. 937 (1530) tarihli 438 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri’ndeki kayda göre Pursaklar, “Busaklar” adyla Çubuk Kazas’na bal bir köy olup yedi hane alt mücerret bulunuyordu. Osmanl’da her hanede tahminen be kiinin yaad genel kabul görmü gibidir1. Hane saysnn be ile çarpmna mücerret yani bekâr nüfus ilave edilir. Buna göre 1530 ylnda Pursaklar’da tahminen 41 kii yaamaktadr2. Bu makalede kaynak olarak kullan- lan Temettuat Defteri’nin yazld H. 1260–1261 (1844–45) yllarnda Pursaklar köyü Zîr Kazas’na bal olup 41 hane mevcuttur.
Ankara sanca 1830 ylnda; Aya, Murtazaabad (Mürted ve çevresi), Arap- sun, Haymanateyn (Büyük ve Küçük Haymana), orba (Çubuk ile Kzlcahamam arasnda kalan bölge), Çubukabad (Çubuk), Yabanabad (Kzlcahamam), Yörük kazalar ile Süfla ve Bala nahiyelerinden olumuken3 daha sonraki yllarda bu kazalara Zîr’in de ilave edildii anlalmaktadr. Ankara Vilayeti Salnameleri’nde de XIX. yüzyln sonlarnda ve XX. yüzyln balarnda Zîr, kaza merkezi olarak görülmektedir. H. 1320 (1902) tarihli Ankara Vilayeti Salnamesi’nde Zîr Kazas’nn snrlarndan bir tarafnn Çubuk Çay’nn sol yan olduu belirtilmitir4. ÖZDE- MR’in 1785–1840 yllarn gösteren haritasnda Zîr küçük bir kaza merkezi, Pursaklar ise Ankara merkez kazasna bal Süfla Kasabas’na tabidir5.
Temettuat Defteri’nde de Zîr Kazas’na bal gözüken Pursaklar’n, XIX. yüz- yla ait baz belgelerde ise Süflâ kasabasna bal olduu görülmektedir6. Bu, idari yapnn sk sk deimesi ile izah edilebilir. Zîr, bugün Sincan Kazas’na bal bir yerleim yeri olan Yenikent’tir.
Pursaklar’n ad belgelerde deiik ekillerde yazlmtr. XIX. yüzyla ait H.
1282 (1865/1866) tarihli üç belgede ve H. 1324 (1906/1907) tarihli bir belgede köyün ad “Busaklar”; H. 1312 (1894/1895) tarihli bir belgede ise “Bursaklar Karyesi” ola- rak kaydedilmitir7. Bu durum, köyün eski ad olan Busaklar’n zamanla Bursaklar, daha sonra da Pursaklar olarak deitiini göstermektedir.
1 Bk. Mehmet ÖZ, “Tahrir Defterlerindeki Saysal Veriler”, Osmanl Devleti’nde Bilgi ve statistik, (Derleyenler: Halil NALCIK,
evket PAMUK), Ankara 2000, s. 15–32; Cem BEHAR, “Osmanl Nüfus statistikleri ve 1831 Sonras Modernlemesi”, Osmanl
Devleti’nde Bilgi ve statistik, (Derleyenler: Halil NALCIK, evket PAMUK), Ankara 2000, s. 61–72; Nejat GÖYÜNÇ, “Hâne Deyimi Hakknda”, Tarih Dergisi, Say: 32 (1979), s. 331–348; ayn yazar, “Hane”, TDV slâm Ansiklopedisi, C. III, stanbul 1997, s. 328–329.
2 438 Numaral Muhasebe- i Vilayeti Anadolu Defteri (937- 1530)-I, (Tpkbasm), Ankara 1993, s. 387.
3 1830 Saymnda Ankara, (Hazrlayanlar: Musa ÇADIRCI, A. Latif ARMAAN, Sedat BNGÖL, Bekir KOÇ), Ankara 2000, s. 14.
4 1320 (1902) Tarihli Ankara Vilayet Salnamesi, Ankara Matbaa-i Vilayet, 1320 (M. 1902), s. 13. Zîr kazasndan baka o tarihler- de Ankara sancana bal kazalar unlardr: Aya, Bala, Beypazar, Çubukabad, Haymana, Nallhan, Mihalççk, Seferihisar, Yabanabad. Bazen bunlara Kalecik de ilave edilmitir. Bk. Yusuf GÜLER, “Ankara Vilayeti’nde dari Yapnn, Yöredeki Sosyo- Ekonomik Yapya Olan Etkileri (1880–1919)”, (Ondokuzmays Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Baslmam Doktora Tezi), Samsun 2007, s. 10- 17.
5 Rifat ÖZDEMR, XIX. Yüzyln lk Yarsnda Ankara, (Ksaltma: Ankara), Ankara 1986, s. 137–139, 306 (Ek: 18/a’da bulunan harita); Hülya TA, XVII. Yüzylda Ankara, Ankara 2006, s. 28–45.
6 BOA, EV. MH. 01148, s. 63; Ev. MKT. CHT. 00391, s. 71; EV. MKT. CHT. 00393, s. 97; EV. MKT. EVM. 00020, s. 90.
7 BOA, EV. MKT. CHT. 00393, s. 97.
Pursaklar, Cumhuriyet döneminin ilk yllarnda Ankara merkez kazasnn bir nahiyesi olan Balum’a bal iken; 1936 ylnda Keçiören bucana balanm;
1953’te Altnda ilçe olunca onun buca olan Keçiören’e; arkasndan dorudan Altnda lçesi’ne; 1983 ylnda Keçiören ilçe olunca buraya balanmtr. 1987 ylnda Pursaklar’da Belediye tekilat kurulmu, 2008 ylnda çkarlan 5747 sayl
yasa ile de ilçe olmu; Çubuk ilçesine bal Sirkeli Beldesi, Altnda ilçesine bal
Altnova Beldesi ve Keçiören ilçesine bal Saray Beldesi; belediye tekilatlar kal- drlarak mahalleleri ile birlikte Pursaklar ilçesine dahil edilmitir.
Anadolu’da Cumhuriyet döneminde köyden kente göç Pursaklar’da da ya-
anm; Ankara’ya olan hzl göç Pursaklar’ da etkilemitir. 1935’te 272 olan nüfus 1945’te 477; 1965’te 559; 1970’te 820; 1975’te 1.151; 1980’de 1.558; 1985’te 2.179;
1990’da 3.526; 2000’de 27.974; 2007’de 64.197; 2008’de 91.742 ve 2009’da 100.732 olmutur. Nüfus art, doal olarak sosyal ve ekonomik yapy da deitirmitir.
I. PURSAKLAR TEMETTUAT DEFTERLER
Temettuat; Arapça kökenli “temettü” kelimesinin çoulu olup kazançlar an- lamna gelir8. Asl ad “Emlak, Arazi, Hayvanat ve Temettuat Tahrir Defterleri”
olan Temettuat Defterleri, hane reislerinin gelirlerinin belirlenmesi amacyla yllk kazançlarn yazld kaytlardr9. Bunlar, Tanzimat’n ilanndan sonra vergilerde yaplan yeniden düzenleme çalmalarndan sonra tutulmu olup, yllk gelirler üzerinden alnacak vergileri belirlemek için hazrlanan bir anlamda tarh defterle- ridir10.
Deiik adlarla alnan vergilerin tek bir isim altnda alnmaya balanmas, Tanzimat’n getirdii yeniliklerden biridir11. Daha önce tutulan Tahrir Defterle- ri'nde bir yerleim yerinin vermesi gereken yllk toplam vergi miktarlar yazlr- ken; Temettuat Defterleri’nde, tüm yerleim yerlerinde yaayan ve vergiye tabi olan kiilerin isimleri, unvanlar, etnik kimlikleri, menkul-gayrimenkul mal varlk- lar, yllk gelirleri, meslekleri gibi ayrntl bilgilere yer verilmitir. Özellikle Tan- zimat Dönemi Osmanl tarasnn sosyo-ekonomik durumunun anlalabilmesi için Temettuat Defterleri, önemli kaynaklardr12. Tevfik GÜRAN, Mübahat S.
KÜTÜKOLU, Said ÖZTÜRK Temettuat Defterleri’ni kullanarak bu alanda ça- lma yapanlara öncülük etmilerdir13.
8 Ferit DEVELLOLU, Osmanlca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1962, s. 1288.
9 Tevfik GÜRAN, “19. Yüzyl Temettuât Tahrirleri”, Osmanl Devletinde Bilgi ve statistik, T. C. Devlet statistik Enstitüsü Yaynla- r, (Derleyenler: Halil NALCIK, evket PAMUK), Ankara 2000, s. 75.
10 Abdüllatif ENER, Tanzimat Dönemi Osmanl Vergi Sistemi, stanbul 1990, s. 108.
11 Mübahat S. KÜTÜKOLU, “Osmanl Sosyal ve ktisâdî Tarihi Kaynaklarndan Temettü Defterleri”, Belleten, C: LIX, Say: 225, (1995), s. 395.
12 smail ARSLAN, “XIX. Yüzyl Osmanl Tarihinde Temettuât Defterleri'nin Yeri: diç ( Selimaa Köyü) Temettuât Defteri Örnei”, BAÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, V/8, (2002), s. 59.
13 Bk: Tevfik GÜRAN, “Ondokuzuncu Yüzyl Ortalarnda Ödemi Kasabas’nn Sosyo-Ekonomik Özellikleri”, ÜF, Ord. Prof.Dr.
Ömer Lütfi Barkan’a Armaan Özel Says, stanbul 1985; ayn yazar, 19. Yüzyl Osmanl Tarm Üzerine Aratrmalar, (K- saltma:Tarm), stanbul 1998; ayn yazar, “19. Yüzyl Temettuât Tahrirleri”, (Ksaltma: Temettuât), Osmanl Devleti’nde Bilgi ve
statistik, Ankara 2000; Mübahat KÜTÜKOLU, “Osmanl Sosyal ve ktisadi Tarihi Kaynaklarndan Temettu Defterleri”, Belleten, LIX/225 (1995); Said ÖZTÜRK, Tanzimat Döneminde Bir Anadolu ehri Bilecik, stanbul 1996; ayn yazar, “XIX. Yüzylda
Babakanlk Osmanl Arivi’nde muhafaza edilen Temettuat Defterleri’nin tasnifi ve kataloglanmasnda, o tarihlerdeki idari taksimat esas alnmtr14. Tarih- ler ise hicri takvime göre verilmitir. Buna göre H. 1260–1261 yllar M. 1844–1845 yllarna karlk gelmektedir.
Pursaklar Temettuat Defteri, BOA’da bulunan Maliye Nezareti Defterleri için- de saylan Varidât Muhasebesi Defterleri’ne dâhil 508 katalog Genel No’da Anka- ra ve Aydn Temettuat Defterleri arasnda yer almaktadr15. Kapakla birlikte 14 sayfadan ibarettir. Kapak sayfasnda “Karye-i Busaklar Tâbi‘-i Kasaba-i Zîr” ifade- si yer almaktadr. kinci sayfa ise “Ankara’ya muzâf Zîr kasabasna tâbi‘ Busaklar karyesi ahâlîsinin emlâk ve arâzî ve temettuâtlarn mübeyyin defterdir” ibaresi ile balamaktadr. Defterin son sayfasnda ise “Karye-i mezbûr ahâlîsinin emlâk ve arâzî ve temettu‘lar ketm ve ihfâ’ olunmadan kâffesi cümle ma‘rifetiyle tesbît ve defter olunmutur.” dendikten sonra, saymlarn yaplmasndan sorumlu olan birinci ve ikinci muhtarn mühürlerine yer verilmitir.
Pursaklar Temettuat Defteri 41 haneyi kapsamaktadr. Her sayfada ortalama üç bazen be vergiye tabi hane reisi erkein emlak ve gelirleri yazlmtr. Sadece 15. hanede mamolu Mehmet vefat ettii için vergi mükellefi olarak kz
Fatma’nn ad yazlmtr. Bir numaral hane birinci muhtara, iki numaral hane ise ikinci muhtara aittir. Her aile reisi için bir hane ve numara sras verilmi, arka- sndan kiinin varsa görevi ve lakab yazlmtr. Adnn üstüne dikey olarak kii- nin meslei, bir önceki sene vermi olduu vergiler kaydedilmi, isminin altna ise kiinin menkul-gayrimenkul mal varl ile hayvanlar ve dier gelirleri yazlm- tr. Defterde baz yazm ve hesap hatalar yapld anlalmaktadr. Örnein 20 nolu hanede kaytl Ali olu Ali’nin Temettuat yazlrken ödedii öürler yanl
toplanmtr. Yine 22 nolu hanede kaytl Ahmet olu Hüseyin’in sahip olduu bir ineinin H.1261 yl geliri olan 15 kuru ile 1262 yl geliri 25 kuruun toplam yan- l alnm, sonuç 45 olarak yazlmtr. Pirli olu Ali’nin üzerinde 100 dönüm ceh- rilik görülmektedir. Hâlbuki dier kiilerin cehrilikleri genellikle 10 dönüm civa- rndadr. Büyük bir ihtimalle Pirli olu Ali’nin 10 dönüm olan cehrilii yanllkla 100 dönüm yazlmtr. Hatal yazmlara dair örnekler artrlabilir.
II. DEMOGRAFK YAPI, SMLER, LAKAPLAR a. Nüfus Yaps
ncelenen dönemde Pursaklar’da hiçbir gayrimüslim mevcut olmayp 41 ha- nenin tamam Müslüman’dr. Her hanede ortalama be kiinin yaad varsaylr- sa; Pursaklar’n 1844/1845 yllarndaki tahmini nüfusu 200’dür16.
Söüd’ün Sosyo-Ekonomik Yaps”, Türk Dünyas Tarih Dergisi, Say 106 (1995); ayn yazar, “Temettuât Tahrirleri”, Akademik Aratrmalar Dergisi, Osmanl Özel Says, stanbul 2000.
14 Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, stanbul 2000, s. 254.
15 BOA, ML. VRD. TMT. D. 01357.
16 Ankara’da XVIII. Yüzylda ailelerin büyüklüü için bk. Ömer DEMREL, “ 1700–1730 Tarihlerinde Ankara'da Ailenin Niceliksel Yaps”, Belleten, C. LIV, Say: 211(1990), s.945–961.
Ayn tarihlerdeki Çubuk köyleri ile karlatrldnda 41 hanesiyle Pursaklar’n etrafna göre nispeten büyük bir köy olduu anlalmaktadr.1844’te Çubuk’a bal 77 köyden Akkuzulu 41, Klack 46, Mekki 43, Ovack 45, Serinli 70 hanedir. Dier köylerin hepsi Pursaklar’dan küçüktür17. Yine ayn tarihlerde Pursaklar’a yakn olan Peçenek Köyü’nde 21 hane vardr18.
b. Resmî Görevliler
Temettuat Defteri’ne köyde görev yapan herhangi bir kamu görevlisi kayde- dilmemitir. Ancak H. 1229 (1814) ylnda Pursaklar’daki camide görev yapan bir imamn bulunduuna dair belge tespit edilmitir19. Temettuat Defteri’nin kaleme alnd dönemde imamlk kadrosunun bo olduu söylenebilir. Çünkü 1844–1845 yllarnda vergiye tabi olmasa da kamu görevlileri yazlmtr. Birinci muhtar Ah- met, ikinci muhtar ise Curudal olu Osman olarak kaydedilmitir.
c. simler
Hane reisleri; varsa lakaplar ile yoksa baba isimleri ile yazlmtr. Buna göre dokuz kiinin ad Ali, alt kiinin ad Hüseyin, dört kiinin ad Mehmet, üçer kii- nin ad brahim ve Hasan, ikier kiinin ad Ahmet, Halil, Mustafa, Osman, Ömer, birer kiinin ad da Abidin, Hamit, smail ve Musa’dr. Hane reisleri ile beraber baba isimleri de göz önünde bulundurulursa; 13 kiinin ad Ali, yedi kiinin ad
Hüseyin, alt kiinin ad Hasan, beer kiinin ad Ahmet, Halil ve Mehmet, dörder kiinin ad brahim, Musa ve Mustafa, ikier kiinin ad smail, Osman, Ömer ve Seyit, birer kiinin ad da Abidin, Cehri, Hamit, Kadir, Musa ve Yusuf’tur. Sadece 19 nolu hanede oturan kii çift isimlidir ve ad Ali Mehmet’tir. Defterde geçen tek bayan ad Fatma’dr.
Baba adlar ayn olan 5. sradaki Hasan olu Hamit ile 25. sradaki Hasan olu Ali; 8. sradaki Mustafa olu Hüseyin ile 28. sradaki Mustafa olu Mehmet; 9 ve 10. sradaki Yusuf olu Abidin ile Yusuf olu Halil; 17. sradaki Hüseyin olu Mehmet ile 18. sradaki Hüseyin olu Mustafa; 20. sradaki Ali olu Ali ile 21. s- radaki Ali olu Ahmet; 24. sradaki Ali olu Mehmet ile 35. sradaki Ali olu Hü- seyin; 13. sradaki Kul olu Seyit ile 32. sradaki Kul olu Mustafa; 26. sradaki Deli Ahmet olu Osman ile 38. sradaki Deli Ahmet olu brahim muhtemelen karde- tirler. Buna göre köyde yaayanlardan birçounun akraba olduu söylenebilir.
d. Lakaplar
Curudal olu, Pirli olu, Beratl olu, Berber olu, Emir Halil olu, Kul olu, Sar olu, mam olu, Küçük olu, Emmi Halil olu, Deli Ahmet olu, Kabasakal olu, Gökmen olu, Kara Halil olu, Gök Hasan olu, Laz olu, Kara olu; kiile- rin lakaplardr. Hiçbir kimsenin unvan yazlmamtr. Hiç unvann kullanlma- mas imkânszdr. Ayn tarihlerde Pursaklar’a çok yakn olan Gicik ve Peçenek
17 Hüseyin ÇINAR, Osman GÜMÜÇÜ, Osmanldan Cumhuriyete Çubuk Kazas, Ankara 2002, s. 219–220.
18 Kr. GÜMÜÇÜ-ÇINAR, ayn eser, s. 96–97.
19 VGMA, 418 nolu defter, s. 288.
köyleri için de benzer durum söz konusudur20. Bu durum Temettü Defterleri’ne unvanlarn yazlmam olmas ile izah edilebilir.
III. EKONOMK YAPI
Osmanl Devleti’nde ekonominin temeli tarma, tarmn temeli de köylüye da- yanrd. Köylü, darya fazla ihtiyaç duymadan tek bana hayatn sürdürebilirdi.
Saban, trmk, düven gibi tarm makineleri ahaptan olmak kaydyla köylerde yaplr, yiyeceklerini de besledikleri hayvanlardan ve yetitirdikleri ürünlerden karlarlard. Tarmn bir parças olarak köylerde hayvanclk da yaygn olarak yaplrd21. Özet olarak köylerde sadelik ve kanaat hâkimdi.
Pursaklar’da da XIX. yüzyln ortalarnda birçok köyde olduu gibi ekonomi, tamamen tarma dayanmaktayd. Ancak tarm da küçük ölçekli olup genellikle köylünün kendi ihtiyac kadar üretim yapt anlalmaktadr.
Ekonomik Yap bal altnda önce köylünün meslekleri ve mali durumlar
incelenecek daha sonra tarmsal üretime ve hayvancla yer verilecektir.
A. Köydeki Meslekler
Pursaklar Temettü Defteri’nde 1 nolu hanede kaytl Muhtar- Evvel Ahmet ve 2 nolu hanede kaytl Muhtar- sani Curudal olu Osman çiftçidir22. Alt nolu ha- nede yaayan Kadir olu Musa, aslen Yabanabad Kazas, Avdan köyünden olup be yldr Pursaklar’da oturmaktadr. Emlak ve arazisi kendi köyünde yazlmtr.
Yine 40 numaral hanede oturan Seyit olu Ali’nin de Çubukabad kazasna yer- lemi olduu anlalmaktadr. Bu iki kiinin meslei kaydedilmemitir. 15 nolu hanede yaayan Fatma, babas öldüü için vergi mükellefi olmutur. Meslei yazlmamtr. 41 nolu hanede yaayan Cehri olu Halil’in ise çalma gücü olma- dndan bakalarnn yardm ile geçindii anlalmaktadr. Aadaki I nolu tab- loda da görüldüü gibi meslei yazlmayan dört kii hariç tutulursa 37 kiiden 20’si çiftçi, 14’ü amele, bir kii hizmetkâr ve bir kii de çobandr. 32 nolu hanede kaytl Kul olu Mustafa ise hem çiftçi hem de ameledir.
Tablo I: Hane Reisleri ve Meslekleri
HANE NO ADI VE VARSA LAKABI MESLE
Birinci Muhtar Ahmet Çiftçi
kinci Muhtar Curudal olu Osman Çiftçi Pirli olu Ali Çiftçi Beratl olu Ali Çiftçi
20 Bk: Osman GÜMÜÇÜ, Hüseyin ÇINAR, Gicik ve Peçenek’ten Altnova’ya, Ankara 2004, s. 94-95.
21 Ziya KAZICI, Osmanl’da Toplum Yaps, stanbul 2003, s. 146.
22 Osmanl Devleti’nde XIX. yüzyln ilk ikinci çeyreine kadar Müslümanlarn yaad köy ve mahallelerde imamlar; gayrimüslimle- rin yaad köy ve mahallelerde ise haham ve papazlar yöneticilik yaparken ilk defa 1829’da stanbul’da Üsküdar, Galata ve Eyüp’te muhtarlk tekilat kurulmutur. Arkasndan ayanlarn basksndan kurtulmak için 1833’ten itibaren Kastamonu’da ve ayn
yl içinde Ankara, Sivas, Aydn ve dier Anadolu vilayet ve sancaklarnda da muhtarlk tekilat kurulmutur. lk zamanlar her köy ve mahalleden halk nezdinde saygnl olan, tecrübeli, namuslu ve becerikli kimselerden iki kii “muhtar- evvel” yani birinci muhtar ve “muhtar- sani” yani ikinci muhtar adyla atama usulüyle görevlendirme yaplrken, ileriki yllarda seçim usulü getiril- mitir. Gayrimüslimlerin yaad yerlerde ise muhtarlarn gördüü görevleri görmek üzere kâhyalar atanmtr. Bk. Musa ÇA- DIRCI, “Türkiye’de Muhtarlk Tekilâtnn Kurulmas Üzerine Bir nceleme”, Belleten, C. XXXIV, Say: 135, s. 409–420; Ali AKYILDIZ, “Muhtar”, TDV slâm Ansiklopedisi, C. XXXI, stanbul 2006, s. 51–53.
Hasan olu Hamit Çiftçi Kadir olu Musa (Yazlmam)
smail olu Hasan Çiftçi Mustafa olu Hüseyin Çiftçi
Yusuf olu Abidin Amele
Yusuf olu Halil Amele
Berber olu Hüseyin Çiftçi
Emir Halil olu brahim Çiftçi Kul olu Seyit Amele
Sar olu Ali Askerlikten ihraç edilmi. Amele.
mamolu Müteveffa Mehmet’in Kerimesi Fatma Yazlmam
Küçük olu smail Amele
Hüseyin olu Mehmet Çiftçi Hüseyin olu Mustafa Çiftçi
Ali Ahmet Amele
Ali olu Ali Çiftçi
Ali olu Ahmet Amele
Ahmet olu Hüseyin Çiftçi
Emmi Halil olu Ömer Çiftçi
Ali olu Mehmet Çiftçi
Hasan olu Ali Amele
Deli Ahmet olu Osman Hizmetkâr
Kabasakal olu Hüseyin Çiftçi
Mustafa olu Mehmet Çoban
brahim olu Ali Çiftçi Gökmen olu Ömer Amele Kara Halil olu Ali Çiftçi Kul olu Mustafa Çiftçi ve amele Gök Hasan olu Hasan Çiftçi
Laz olu brahim Amele
Ali olu Hüseyin Amele Kara olu Hasan Çiftçi
Seyit olu Ali Amele
Deli Ahmet olu brahim Amele
mam olu Hüseyin Amele
Seyit olu Ali (Yazlmam)
Cehri olu Halil Çalma gücü yok.
Yardmlarla geçinir
Bu kaytlara göre Pursaklar’da çiftçilik, amelelik, hizmetkârlk ve çobanln dnda bir meslek mensubu yoktur. Halkn % 50’ye yakn çiftçidir. kinci büyük grup amelelerdir. Amelelerin hangi sektörde çaltklar yazlmamsa da tarm sektöründe çalanlarn arlkl olduu tahmin edilebilir. 26 nolu hanede yaayan Deli Ahmet olu Osman hizmetkârlkla geçinmektedir. Ancak kimin yannda çaltna dair bir kayt yoktur. Hizmetkârlar, yllk ya da alt aylk dönemler ha- linde bir kiinin hizmetinde çalrlard23.
B. Ekonomik Durum
Temettuat Defterleri’nde deirmen, dükkân ve klak gibi iyerlerinin de kay- dedilmesi artt24. Pursaklar’da bu gibi iyerlerinin olmad anlalmaktadr. Do- laysyla köyde esnaf ve zanaatkâr da yoktur. Bu tür ihtiyaçlarn gelimi bir du- rumdaki Ankara’dan karlanm olmas gerekir.
Bir yllk gelirlerine baklrsa 1586 kuru ile köyün en zengini Birinci Muhtar Ahmet’tir. Bu kii bir önceki yl 500 kuru “Vergi-yi Mahsusa” ödemitir. 18 nolu hanede kaytl Hüseyin olu Mustafa’nn yllk geliri 1005 kurutur. Ancak bir önceki yl 550 kuru ile en çok Vergi-yi Mahsusa ödeyen kiidir. Bu kiinin 100
23 GÜRAN, Tarm, s. 94.
24 GÜRAN, Temettuât, s. 78.
dönüm ekilen, 100 dönüm ekilmeyen tarlas; iki dönüm ba, bir dönüm cehrilii ve bir miktar hayvan vardr. Birinci Muhtar Ahmet’in malvarl daha fazladr.
100 dönüm ilenen, 100 dönüm ilenmeyen tarlaya, dört dönüm baa, 12 dönüm bostana ve bir miktar da hayvana sahiptir. Köyün en fakiri ise 41 nolu hanede kaytl olan Cehri olu Halil’dir. Bu kiinin hiçbir eyi bulunmad gibi çalmaya da gücü olmadndan bakalarnn yardm ile yaamn sürdürmektedir. 14 nolu hanede kaytl Sar olu Ali’nin ise gelir getirici hiçbir eyi yoktur. Bir ylda sadece amelelikten 150 kuru kazanmtr.
Köylünün toplam yllk geliri 15.186 kurutur. Bu rakam hane says olan 41’e bölündüünde hane bana düen yllk gelir 370,3 kuru olup ortalamadan daha yüksek gelire sahip 13 hane varken 28 hanenin geliri, ortalamann altndadr. Bu durum, gelir dalmnn yeterince adaletli olmadn göstermektedir.
Klasik dönemde köylünün iledii çiftlikler topran verimine göre 70–150 dönüm arasnda olurdu25. Ele alnan dönemde topran yava yava çocuklar ara- snda paylalmaya baland, kii bana düen toprak miktarnn azald anla-
lmaktadr.
Arazinin köylülere dalm incelendiinde 216 dönümle en fazla araziye bi- rinci muhtar Ahmet’in sahip olduu görülür. kinci zengin ise 212 dönümle 11 nolu hanede kaytl Berber olu Hüseyin’dir. 34 nolu hanede yaayan Laz olu
brahim’in; 35 nolu hanede yaayan Ali olu Hüseyin’in; 40 nolu hanede yaayan Seyit olu Ali’nin ve 41 nolu hanede yaayan Cehri olu Halil’in hiç arazisi yoktur.
En az araziye iki dönümle 14 nolu hanede kaytl Sar olu Ali sahiptir. 9 nolu hanede yaayan Yusuf olu Abidin’in sekiz dönüm, 6 nolu hanede yaayan Kadir olu Musa’nn da 20 dönüm arazisi vardr. Köyün toplam arazisi sadece arazisi olanlara bölünürse hane bana 78 dönüm arazi düerken arazisi olmayanlar da sayya katlrsa bu rakam hane bana 74 dönüm olur. En zengin kiinin 216 dö- nüm araziye sahip olduu göz önünde bulundurulursa, ortalama 78 dönüme göre toprak dalmnn çok adaletsiz olmad anlalmaktadr. Yani toprak belli kiile- rin elinde toplanmamtr.
Kii bana düen toprak büyüklükleri, tarm iletmelerinin büyüklüklerinin tespiti açsndan da önemlidir. Osmanl’da ekilen ve nadasa braklan tarlalarn yüzölçümüne göre; 10 dönümden az topra olan çiftçilere küçük iletme sahibi, 10–50 dönüm aras büyüklükteki topraa sahip olan çiftçilere orta büyüklükteki iletme sahibi ve 50 dönümden fazla topraa sahip olan çiftçilere de büyük iletme sahibi denirdi26. Buna göre Pursaklar’daki 10 dönümden az topra olan iki çiftçi küçük iletmeci, 10–50 dönüm aras topraa sahip olan 13 çiftçi orta iletmeci, 50 dönümden fazla topraa sahip olan 21 çiftçi ise büyük iletmecidir27.
25 Bahaeddin YEDYILDIZ, “Osmanl Toplumu”, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Editör: Ekmeleleddin HSANOLU), C. I,
stanbul 1994, s. 479.
26 GÜRAN, Tarm, s. 81.
27 Ayn dönemde 21 haneli Peçenek köyü sakinlerinin iledikleri 515 dönüm ekili, 225 dönüm ekili olmayan ve 5,5 dönüm ba/bahçe vardr. Peçeneklilerin sahip olduklar toprak büyüklükleri çok daha küçüktür. Bk. GÜMÜÇÜ-ÇINAR, ayn eser, s. 96.
Toplama baklacak olursa köyün tarmsal üretimden ve hayvanclktan elde ettii ylk gelirin 15.186 kuru olduuna baklrsa, aada halkn tarmsal ve hay- vansal üretimi ayrntl olarak incelendiinde de görülecektir ki; halkn gelirleri ve malvarl çok yüksek deildir.
Tablo II: Pursaklarlnn Sahip Olduu Arazi Miktar ve Cinsleri (Dönüm28)
HA- NE NO
MALKN ADI
MEZ- RU‘
TAR- LA
GAYR
MEZRU‘
TARLA
BOZ HAL
TARLA CEHR- LK
BA
HA- RAP BA
BOS- TAN
BAH- ÇE
TOP- LAM
Muhtâr- Evvel’i Ahmet
100 100 - - 4 - 12 - 216
Muhtar- sani Curudal olu Osman
60 50 - - 2 - - - 112
Pirli olu Ali 30 50 - 100 3 - - 3 186 Beratl olu Ali 80 80 - 10 2 - - 15 187 Hasan olu
Hamit
30 30 11 2 15 88
Kadir olu Musa 20 - - - - - - 20 smail olu
Hasan
20 30 - - 1 - - - 51
Mustafa olu Hüseyin
30 100 - - 2 - - - 132
Yusuf olu Abidin
- - - 5 3 - - - 8
Yusuf olu Halil - 30 - - - 3 - - 33 Berber olu
Hüseyin
90 110 6 6 212
Emir Halil olu
brahim
30 60 - - 2 - - - 92
Kul olu Seyit - 15 - - 2 - - - 17 Sar olu Ali - - - - - 2 - - 2
Fatma - 30 - - - - - - 30
Küçük olu
smail
- - 30 - - 2 - - 32
Hüseyin olu Mehmet
30 30 - - 2 - - - 62
Hüseyin olu Mustafa
100 100 - 7 4 - - - 211
Ali Ahmet - - 50 10 2 - - - 62
Ali olu Ali 30 30 - 5 2 - - - 67
Ali olu Ahmet - 80 - - - 8 - - 88
Ahmet olu Hüseyin
55 50 - - - - - - 105
Emmi Halil olu Ömer
50 7 - 10 3 - - - 70
Ali olu
Mehmet
50 80 - 6 7 - - 2 145
Hasan olu Ali - - 30 - 3 - - - 33
Deli Ahmet olu Osman
- - 50 - - - - - 50
Kabasakal olu Hüseyin
100 100 - - 3 - - - 203
Mustafa olu Mehmet
15 15 - 1 2 - - - 33
brahim olu Ali 30 30 - - 2 - - - 62 Gökmen olu
Ömer
20 30 - 1 2 - - - 53
Karahalil olu Ali
30 20 - 1 1 - - - 52
Kul olu
Mustafa
30 40 - 1 3 - - - 74
Gök Hasan olu 40 30 - - 2 - - - 72
28 Dönüm: Osmanl döneminde kullanlan ve geni admlarla yürüyen bir kiinin adm ile 40X40=1600 adm karelik yüzölçümü birimi. (Feridun EMECEN, “Dönüm”, TDV slâm Ansiklopedisi, C. IX, stanbul 1994, s. 521.
Hasan
36 Kara olu Hasan 30 30 - - 1 - - - 61 37 Seyit olu Ali - 30 - - - - - - 30 38 Deli Ahmet olu
brahim
- - 30 2 1 - - - 33
39 mamolu Hüseyin
- - 50 - 2 - - - 52
TOPLAM 1080 1407 240 176 71 15 12 35 3036
C. Tarmsal Üretim
Pursaklar’da 1844–1845 yllar itibariyle halkn üzerine kaytl tarlalarn topla- m 3036 dönümdür. Bu tarlalardan 1080 dönümü mezru, 1407 dönümü gayrimez- ru, 240 dönümü hali tarla, 176 dönümü cehrilik (boya bitkisi tarlas), 71 dönümü ba, 15 dönümü harap ba, 12 dönümü bostan ve 35 dönümü bahçedir. Defterde Pirli olu Ali adna 100 dönüm cehrilik kaytldr. Yanllkla bir sfrn fazladan yazlm olma ihtimali yüksektir. Çünkü dier boyalk tarlalarndan en büyüü 11 dönümdür. Cehrilikler ortalama 10 dönüm civarndadr. Eer Pirli olu Ali’nin cehrilii 100 olmayp 10 dönüm ise toplam cehrilik ekilen arazi 176 dönümden 86 dönüme, kaytl arazi miktar da 2946 dönüme düer. Bu, yüksek bir rakam deil- dir.
Defterdeki kaytlara göre tarlalar mezru ve gayr-i mezru diye ikiye ayrlmtr.
Baz topraklar ise boz ve hali, yani botur. Gayr-i mezru tarla ile boz ve hali tarla- nn ayrm net deilse de muhtemelen gayr-i mezru tarlalar nadasa braklan yer- ler, boz ve hali tarlalar ise tamamen bo olan, üretime elverisiz yerlerdir29. 1080 dönüm ekili araziye karlk 1407 dönüm arazinin nadasta olmas, nadasn yaygn- ln gösterir. Topran kaç sene nadasa brakld konusunda bir bilgi yoksa da ekilen arazi ile nadasa braklan topraklarn miktarna baklarak nadasn bir yll-
na yapld tahmin edilebilir.
Yetitirilen tarmsal ürünler hububat, yem bitkisi (burçak), cehri üretimi, ba- clk ve bostanclk balklar altnda ele alnacaktr. Pursaklar bu gün olduu gibi o gün de çok yaknnda diyebileceimiz Balum, Saray, Karacaören ve Solfasol köy- leri ile çevrili olduu için büyük bir yüzölçümüne sahip olmamas gerekir. Dolay- syla tarmsal üretimin küçük boyutlarda olmas normaldir.
1. Tahl Üretimi
Ele alnan dönemde Pursaklar’da tahl olarak buday, arpa ve yulaf üretilmek- tedir. Üç çeit tahln bir bölge için çok az olduu açktr. Bu, tarmn susuz oluu, iklim artlarnn elverisizlii ve tarmn geleneksel metotlarla yaplmas ile izah edilebilir30.
Temettuat Defterleri’nde tarlalarn mevkii ve hangi tarladan ne kadar mahsul elde edildii yazlmamtr. Ancak köylüden alnan öür miktarlarndan hareketle köyde hangi hububatn ne kadar üretildii tahmin edilebilir. Çünkü öür, bölgele-
29 Temettuât tahrirleri için vilayetlere gönderilen örnek kaytlarda gayri mezru tarlalar için “devrile ziraat olunur” ifadesi kullanlmtr ki bu, ekilmeyip nadasa braklma anlamna gelir. GÜRAN, Temettuât, s. 92–93.
30 Ayn dönemde Peçenek Köyü’nde bu ürünlere ek olarak nohut da üretilmekteydi. Bk. GÜMÜÇÜ- ÇINAR, ayn eser, s. 98.
re göre deiiklik göstermekle beraber ortalama olarak ürün üzerinden %10 ora- nnda alnrd. Dolaysyla alnan öürler 10 ile çarplarak üretim miktarlar tahmi- nen tespit edilebilir.
Tahl ve yem bitkisi olan burçak için XIX. yüzylda ölçü birimi olarak kaytlara
“keyl” olarak yazlan “kile” ile “yarm” kullanlmaktadr. Kile, Osmanl dönemin- de deiik yörelerde deiik deerler ifade ederdi. ÇINAR-GÜMÜÇÜ, Çubuk ilçesi için yapt bir çalmada arpann bir kilesinin 22,25 kg, budayn bir kilesi- nin ise 25,656 kg olduunu, burçan ise buday kilesi ile deerlendirildiini tespit etmitir31. Yarm da bir hububat ölçeidir. GÜMÜÇÜ-ÇINAR’a göre Ankara bölgesinde sekiz yarm, bir kileye eit olacak ekilde kullanlmtr32. Pursaklar Temettuat Defteri de bunu dorulamaktadr.
Tablo III: Köylünün Ürettii Tahl ve Yem Bitkisi Çeitleri ve Miktarlar
HANE NO
ÇFTÇNN ADI BUDAY ARPA BURÇAK YULAF TOPLAM Keyl Yarm Keyl Yarm Yarm Yarm Keyl Yarm 1 Muhtar- Evvel’i Ahmet 60 - 20 - 60 20 80 80 2 Muhtar- Sani Curudal olu
Osman
30 - 10 - 30 20 40 50
3 Pirli olu Ali - 60 - 40 - - - 100 4 Beratl olu Ali 20 - - 50 10 30 20 90 5 Hasan olu Hamit 10 - - 40 10 - 10 50 7 smail olu Hasan - 60 - 20 10 - - 90 8 Mustafa olu Hüseyin - 50 - 30 10 20 - 110 11 Berber olu Hüseyin 30 25 10 - 30 40 40 95 12 Emir Halil olu brahim 10 - - 50 10 - 10 60 17 Hüseyin olu Mehmet 10 - - 40 15 - 10 55 18 Hüseyin olu Mustafa 40 - 15 - 10 - 55 10 20 Ali olu Ali - 105 - 40 10 - - 155 22 Ahmet olu Hüseyin 10 - - 25 - - 10 25 23 Emmi Halil olu Ömer 40 - 10 - 10 20 50 30 24 Ali olu Mehmet 30 - 20 - 10 - 50 10 27 Kabasakal olu Hüseyin 30 - 10 - 30 10 40 40 28 Mustafa olu Mehmet 10 - - 20 10 - 10 30 29 brahim olu Ali 10 - 30 - - 10 30 30 Gökmen olu Ömer - 50 - 40 - - 90 31 Karahalil olu Ali 10 - - 40 - - 10 40 32 Kul olu Mustafa 10 - - 10 15 - 10 25 33 Gök Hasan olu Hasan 10 - - 50 10 20 10 80 36 Kara olu Hasan 10 - - 10 - - 10 10 TOPLAM 380 350 95 535 290 180 475 1355
ncelenen dönemde Pursaklar’da üretilen tahl türleri ve miktarlar u ekilde- dir:
a. Buday
Belgelerde “hnta” olarak geçen buday, Pursaklar’da halkn un, dolaysyla ekmek ihtiyac için üretilen bir tahl çeidi idi. Alnan öürlere bakldnda ylda tahmini buday üretimi toplam 380 kile ve 350 yarm ölçeindedir. Yarmlar seki- ze bölerek tüm üretimi kileye çevirirsek 423,75 kile buday eder ki; 1 kile buda- yn 25,6 kg olduu varsaymyla bir yldaki buday üretimi 10.871 kg’dr. Osman- l’da kii bana yllk buday tüketimi 190–235 kg’dr. Pursaklar’n ele alnan dö-
31 ÇINAR-GÜMÜÇÜ, ayn eser, s.168, Dipnot: 543–550.
32 GÜMÜÇÜ-ÇINAR, ayn eser, s. 97.
nemdeki nüfusu yaklak 200 kabul edilecek olursa ve herkesin buday unu tüket- tiini varsaylrsa, köyün yllk buday tüketimi en az 38.000 kg’ dr. Üretilen 10.871 kg budayn yaklak bete birinin tohum olarak ayrld düünülürse33 net 8700 kg civarnda buday kalr ki; bu da toplam ihtiyacn dörtte birinden daha az bir rakam demektir. Buna göre incelenen dönemde Pursaklar’da halkn ihtiyac
olan budayn büyük çounluu dardan satn alnmaktadr. Budayn yannda arpann da tüketiliyor olma ihtimali yüksektir.
Pursaklar Temettuat Defteri’nde budayn kile fiyat 20 kurutur. Buna göre bir ylda üretilen budayn parasal deeri 8.475 kuru civarndadr. evket PA- MUK, bir çalmasnda 1844 yl 1 kuruunun 1998 yl sonundaki deerine göre 0,85 ABD Dolarna karlk geldiini tespit etmitir34. Buna göre 1844 ylnda yak- lak 10.000 ABD Dolar deerinde yani yaklak 15.000 TL’lik buday üretilmi- tir35.
b. Arpa
Belgelerde “aîr” olarak yazlan arpa, XIX. yüzylda insanlar tarafndan az miktarda tüketilirken daha çok hayvanlar için yetitirilirdi. ncelenen dönemde Pursaklar köyünde yllk arpa üretimi tahminen 161,875 kiledir. Her kilenin 22,25 kg olduu varsaylrsa yllk arpa üretiminin 3601,7 kg olduu görülür. Pursaklar Temettuat Defteri’nde bir kile arpann parasal karl 12 kurutur. Buna göre toplam yllk arpa üretimi 1942,5 kuru=2285 ABD Dolar=3.427 TL’dir. Bu üretim de, hayvan varl incelendiinde görülecei üzere ihtiyac karlamaktan uzak- tr36.
c. Yulaf
Köyde üretilen son tahl çeidi yine hayvanlar için yetitirilen yulaftr. Toplam yulaf üretimi 22,5 kiledir. Bunun kg karl 500,6’dr. Temettuat Defteri’nde bir yarm yulafn deeri bir kuru olarak yazlmtr. Kile fiyatnn bulunmas için sekiz ile çarpldnda 8 kuru elde edilir. En ucuz tahl 8 kuru ile yulaftr. Top- lam üretim olan 22,5 kile sekiz ile çarplrsa 180 kuru=212 ABD Dolar=318 TL bulunur. Bu rakam da bir köy için çok az bir yulaf üretimi demektir.
2. Yem Bitkisi: Burçak
Burçak da hayvan yemi olarak kullanlrd. ncelenen dönemde az miktarda burçak ekimi yapld görülmektedir. Yine alnan öürlerden hareketle köyde toplam 290 yarm burçak üretildii tespit edilmitir. Bunun kile olarak karl
36,25 ve kg olarak karl da 930’dur. Temettuat defterinde bir yarm burçan deeri 1,5 kuru olarak verilmitir. Bir kile burçan fiyatn bulmak için sekiz ile 1,5 çarpldnda 12 kuru bulunur ki; arpa ile burçan fiyatnn ayn olduu anla-
33 GÜRAN, Tarm, s. 99.
34 evket PAMUK, stanbul ve Dier Kentlerde 500 Yllk Fiyatlar ve Ücretler, 1469–1998, Ankara 2000, s. 30.
35 Ayn tarihte 21 haneli Peçenek Köyü’nün buday üretimi 170 kiledir. Bk. GÜMÜÇÜ-ÇINAR, ayn eser, s. 99.
36 Ayn tarihte 21 haneli Peçenek Köyü’nün arpa üretimi 100 kiledir. Bk: GÜMÜÇÜ-ÇINAR, ayn eser, s. 99.
lmaktadr. Yllk burçak üretimin parasal deeri de 435 kuru=510 ABD Dolar=
765 TL’dir. Bu da küçük bir rakamdr37. 3. Endüstriyel Bitki: Cehri
Temettuat Defteri’ne göre ele alnan dönemde Pursaklar’da cehri bitkisi üre- timi de yaygndr. Cehri, Türk Dil Kurumu’nun Türkçe Sözlüü’nde “Kök boyasgillerden, güzel krmz renk veren bir kök” olarak tanmlanmtr38. Boya yapmnda bu bitkinin üzüme benzeyen ve boyama olgunluuna erimi yani yeilimtrak sar renk alm meyveleri kurutulduktan sonra ya dorudan doruya veya ezildikten sonra su ile kaynatlarak boya elde edilirdi. Bu doal boyann ren- gi; sar, yeil olur, ipekli ve pamuklu kumalarn boyanmasnda kullanlrd. Cehri, XIX. yüzylda Anadolu’da yaygn olarak yetitirilmekteydi39 ve deiik yörelerde, cehri, sar boya, sar tane, altn aac, boyac dikeni, cehni, cehil, çehri, çihri olarak adlandrlyordu. Cehri, yabani olarak yetiebildii gibi, alanarak ya da çelik dikmek suretiyle de yetitirilirdi. Birkaç hektar cehri, yetitiricileri için önemli bir zenginlik kayna demekti40.
Tarih boyunca olduu gibi ele alnan dönemde de Ankara’da tiftik keçisinin tiftiinden elde edilen ve sof denen kuma yaygn olarak dokunmakta ve ehirde bulunan boyahanelerde boyanmaktayd41. Cehri bitkisinin bu boyahanelerde kul- lanlm olmas gerekir.
Pursaklar’da bulunan toplam 42 haneden 15’inin cehri üretimi yapt tespit edilmitir. Cehri üretimi yapan aileler, ödedikleri cehri öürleri, cehri ektikleri tarlalarn miktarlar ve elde ettikleri gelirler aada tablo halinde verilmitir (TABLO IV):
Tablo IV: Cehri Üretimi
ÜRETC
HANE RESNN ADI
CEHRL
(DÖNÜM)
ELDE ETT GELR (Kr)
H.1260 Senesi H.1261 Senesi Toplam
Pirli olu Ali 10 9 40 49
Beratl olu Ali 10 27 70 97
Hasan olu Hamit 11 45 160 205
Yusuf olu Abidin 5 13,5 30 43,5
Berber olu Hasan 6 9 13 22
Hüseyin olu Mustafa 7 31,5 167 198,5
Ali Ahmet 10 9 104 113
Ali olu Ali 5 - 56 56
Emmi Halil olu Ömer 10 63 100 163
Ali olu Mehmet 6 90 270 360
Mustafa olu Mehmet 1 18 72 90
Gökmen olu Ömer 1 9 77,5 86,5
Karahalil olu Ali 1 27 65 92
Kul olu Mustafa 1 9 70 79
Deli Ahmet olu brahim 2 45 42 87
TOPLAM 86 405 1336,5 1741,5
37 Ayn tarihte 21 haneli Peçenek Köyü’nün buday üretimi 7,5 kiledir. Bk: GÜMÜÇÜ-ÇINAR, ayn eser, s. 99.
38 KOMSYON, Türkçe Sözlük, TDK, C. I, stanbul 1992, s. 251.
39 Konya’ya bal Sille kasabas XIX. yüzylda önemli bir cehri üretim merkezi idi. Bk. Bar SARIKÖSE, Sille Bin Yllk Birliktelik, Konya 2010, s. 227.
40 Mehmet SOMUNCU, “Cehri Üretimi Ve Ticaretinin 19.Yüzylda Kayseri Ekonomisindeki Önemi”, Erciyes Üniversitesi ktisadi Ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say: 22, (Ocak-Haziran 2004), s. 100–103.
41 ÖZDEMR, Ankara, s. 236; ayn yazar, “Ankara (ktisadî ve Ticarî Hayat)”, TDV slâm Ansiklopedisi, C.III, stanbul 1991, s. 207.
Defterde Pirli olu Ali adna kaytl 100 dönüm cehrilik kaytldr. Ancak köy- deki dier cehrilikler ve ödenen öürler incelendiinde bunun 10 dönüm olduu anlalr. Buna göre köyde toplam 86 dönüm alanda cehri yetitirilmektedir. Cehri üretiminden H.1260 (1844–1845) ylnda 405 kuru, H.1261 (1845) ylnda ise 1336,5 kuru gelir elde etmitir. Hasan olu Hamit 11 dönümle en fazla cehrilie sahip kii, cehriden H.1260 (1844–1845) ve H.1261 (1845) yllarnda toplam en fazla gelir elde eden kii ise Ali olu Mehmet’tir.
4. Baclk
Pursaklar’da incelenen dönemde yaygn olan üretim türlerinden biri de bac- lktr. Defterdeki 41 ailenin 31’inin ba vardr. Toplam 78 dönüm badan halkn H.1260 ylnda 881 kuru H.1261 ylnda ise 1290 kuru kazanc olmutur. Köylü- nün cehriden H.1260 ylnda 405 kuru, H.1261 ylnda 1336,5 kuru; burçaktan H.1260 ylnda 435 kuru, yulaftan 180 kuru, arpadan 1942,5 kuru, budaydan da 8,475 kuru elde ettii düünülürse üzümden bir ylda kazand 1290 kuru
azmsanamayacak bir miktardr. Ankara ve civarnda o tarihlerde üzüm yetitirici- lii yaygn olup cumhuriyetin ilk yllarna kadar sürmütür. Ba miktar ile bac- lk yaplan yerleri gösteren ema aadadr42 (TABLO V).
Tablo V: Ba Miktarlar ve Baclk Yapanlar
ÜRETC
HANE RESNN ADI
BA (DÖNÜM) ELDE ETT GELR (Kr)
H.1260 Senesi H.1261 Senesi Toplam
Muhtar- Evvel Ahmet 4 27 40 67
Muhtar- Sani Curudal olu Osman 2 63 120 183
Pirli olu Ali 3 45 30 75
Beratl olu Ali 2 45 30 75
Hasan olu Hamit 2 9 25 34
Mustafa olu Hüseyin 2 9 60 69
Yusuf olu Abidin 3 18 25 43
Yusuf olu Halil 3 (harap) - - -
Berber olu Hasan 6 90 140 230
Emir Halil olu brahim 2 72 100 172
Kul olu Seyit 2 9 25 34
Sar olu Ali 2 (harap) - - -
Küçük olu smail 2 (harap) - - -
Hüseyin olu Mehmet 2 36 50 86
Hüseyin olu Mustafa 4 36 80 116
Ali Ahmet 2 18 30 48
Ali olu Ali 2 18 15 33
Ali olu Ahmet 8 (harap) - - -
Emmi Halil olu Ömer 3 102 50 152
Ali olu Mehmet 7 54 65 119
Hasan olu Ali 3 24 80 104
Kabasakal olu Hüseyin 3 18 15 33
Mustafa olu Mehmet 2 45 25 70
brahim olu Ali 2 36 80 116
Gökmen olu Ömer 2 18 15 33
Karahalil olu Ali 1 18 20 38
Kul olu Mustafa 3 9 30 39
Gök Hasan olu Hasan 2 17 20 37
Kara olu Hasan 1 18 15 33
Deli Ahmet olu brahim 1 18 15 33
mam olu Hüseyin 2 9 90 99
TOPLAM 85 881 1290 2171
42 Nail ORAMAN, Ankara Vilayeti Bacl ve Ankara’da Yetien Balca Üzüm Çeitlerinin Ampelografisi, Ankara 1937, s.201.
5. Bostanclk
Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlüü bostan sebze bahçesi veya kavun-karpuz tarlas olarak tanmlamtr43. Pursaklar Temettüât Defteri’nde de kavun-karpuz tarlas kastedilmi olmas gerekir. Çünkü bahçeler ayrca yazlmtr. Bostan olan bir kii vardr. O da Muhtâr- Evvel Ahmet’tir. Bostan tarlasnn büyüklüü 12 dönümdür. H.1260 ylnda 27 kuru elde edilmiken H.1261 ylnda bir gelir elde edememitir. Muhtemelen ekim-dikim yaplmamtr. Pursaklar’da o dönemde çok az karpuz-kavun yetitirildii anlalmaktadr.
6. Bahçeler
Bahçe, Temettuat Defteri’nde sebze yetitirilen yer anlamnda kullanlmtr.
ncelenen dönemde dört kiinin bahçesi vardr. Bahçesi olanlar, bahçelerinin bü- yüklükleri ve gelirleri aada verilmitir (TABLO VI).
Tablo VI: Bahçeler ve Miktarlar
ÜRETC
HANE RESNN ADI
BAHÇE (DÖNÜM) ELDE ETT GELR (Kr)
H.1260 Senesi H.1261 Senesi Toplam
Pirli olu Ali 3 9 5 14
Beratl olu Ali 15 27 12 39
Hasan olu Hamit 15 27 12 39
Ali olu Mehmet 2 90 45 135
TOPLAM 35 153 74 227
Görüldüü gibi toplam 35 dönüm yerde sebzecilik yaplmaktadr. Köyde sa- dece dört kiinin sebze ürettiini düünmek yanl olur. Çünkü Osmanl döne- minde köylerde sebze ve meyve yetitiricilii yaygnd44. Muhtemelen deftere sebzecilikten ticari kazanç elde edenler kaydedilmitir. Özellikle on beer dönüm bahçesi olan Beratl olu Ali ve Hasan olu Hamit’in bu ii kazanç amacyla yapt-
tahmin edilebilir. Elde edilen ürünlerin Ankara pazarlarnda satlm olmas
gerekir. Dikkati çeken bir dier konu da bahçelerden elde edilen gelirler arasnda- ki ciddi farktr. On beer dönüm bahçesi olan Beratl olu Ali ve Hasan olu Ha- mit iki ylda bu bahçelerden toplam 39’ar kuru elde etmiken, Ali olu Mehmet iki dönüm bahçeden iki ylda toplam 135 kuru kazanmtr. Bu fark, elde edilen ürünün cinsinden olabilecei gibi bahçenin veriminden de olabilir.
Defterde bahçelerin mevkileri yazlmamtr. Ürünlerin sulanabilmesi için bahçelerin su kaynaklarna yakn yerlerde olmalar gerekir. Pursaklar ve civarnda çok sayda su kaynann varl düünülürse ciddi su sknts çekilmedii tahmin edilebilir.
D. Hayvanclk
Osmanl döneminde köylünün olmazsa olmazlarndan biri hayvanclktr.
Hayvanlarn eti, sütü, gücü, kl-yünü-tiftii, gübresi köylünün yaam için zorun- lu olan maddelerdir. Pursaklar’da o dönemde be hane hariç herkesin az ya da çok
43 KOMSYON, Türkçe Sözlük, s. 211.
44 KAZICI, ayn eser, s. 146.
