Bu goril9 ozellikle dilnya bankasmm Orta Dogu Ulkeleriyle (Ttirkiye, Irak, Suriye, Lilbnan) ilgili ara9tlrma raporlarmda ifa-

(1)

ORTA DOGUNUN KALKINMASINDA ZiRAATIN ROLU (':')

<;:evircn:

Dr. Alfred MICHAELIS Do~. Dr. ihsan ERKUL

Ikinci eihan Harbini takiben endtistrile~me alanmda gozle gortiltir btiytik adimlar atllmasma ragmen, ziraat yine de Orta Dogu tilkelerinde tisttinlUk gostermektedir. Orta Dogu tilkelerinde ziraa1Jte gah;:;anlarm faal ntifus igerisindeki orani % 70 - 80 arasmda deg'i9mektedir. Geri kalan ^% 20 - 30 un buyuk kismi ise amme hizmetlerinde, serb est mesleklercte, ,ticaret, nakliyat, in9aat ve el sanatlarmda faaliyet Igostermektedir. Daha ba91angigtan beri toprak yetersizligi dolaYlsiyle endtistrile9meye yonelmi;:; bu- Iunan Israil birtarafa bIra:kIlacak olursa, kelimenin ,tam anlaml ile endtistride gah9anlarm nispeti higbir Orta Dogu tilkesinde % 10 u a;;maz. Mesleklere gore ga1l9anlan gosteren 1955 Ekim tarih1.i ntifus saYlmma gore Ttirkiye'de gahl?anlarm % 6,5 endUstri ve ma- den sanayiinde galI~maktadlr. MIslr'da ise aym oran ^% 7 - 8 i gee.;- mez. Diger Orta Dogu illkelerinde bu oran daha da dU~ilktUr.

Orta Dogu tilkelerinin iktisadi kalkmmasmda ziraate dUgen rol iktisadi-politik fikir aynhklan ile kar~ala9Ir. Zirai maihsullerin ve diger mahalli zirai ham maddelerin i9lenmesi ile smirh kalan bir encUistrile9meye ikinci derecede, tamamlaYlCl bir onem veron tekliflerde bulunan bat! Ulkelerinden Orta Doguya gonderilen uz maniar ve kurulan ara9t!rma komisyonlan, bolgenin kalkmma,sl meselesinde zirai yontin birinci plana almmasma egilim gosterir- ler.

Bu goril9 ozellikle dilnya bankasmm Orta Dogu Ulkeleriyle (Ttirkiye, Irak, Suriye, Lilbnan) ilgili ara9tlrma raporlarmda ifa-

(*) «Die Rolle der Landwirtschaft in cler Entwicklun,g des Mittleren Ostens», Gegenwartsprobleme der Agrarokonomie, Hamburg 1958, s. 256-283.

(2)

desini bulmaktadlr. Qal1~anlarm 10 da 8 inin ziraa,tte faaliyet gos- terdiginin tespit olundugu 1950 de yaymlanan Tlirkiye hakkmdaki raporda" Tlirkiye'de endlistrile,;;menin ziraatin zararma sag- landlgl belirtildigi gibi, (1) Irak igin hazlrlanan bir raporda da Irak gibi bir illkede esas itibariyle gayretlerin ziraatin kalkmmasl esasma dayandmlmasl ifade edilmi~ltir (2). Orta Dogu illkelerinin tabii zirai btinyelerinin hah,;;ettigi imkanlar tizerine yapllan bu tavsiyeler, klasik endlistri ve ziraat lilkeleri taksimine dayan-

ma}~tadlr.

Bununlaberaber az 'geli§mi,;; lilkeler, geli,;;me amaglanna ve artan nlifuslannm hayat standartlanmn ytikselmesine bagh ihti- yaglar dolaYlsiyle endtistri maUarmm gUn gegtikge artan ithalini ziraat mallanm ihrag etmek suretiyle saglayabilme sorununda hakikaten ,gittikge alitan gligltiklerle kar';;l kar';;lya bulunmakta- dlr1ar. XIX. aSlrda serbest tiearet teorisini eiddiyetle uy- guluyan ingiltere'yi bir taraia blrakaeak olursak, bat! endlistri Ulkelerinin endlistriyel kalkmmasl ziraatin korunmasma hagh

kalml:~tlr. Ozellikle USA sadeee endlistri mallarmm en bliyilk ihrag tilkesi olmakla kalmadl aym zamanda ozellikle son senelerde ihtiyagtan Qok zirai mahsul elde edilmesi dolaYlsiyle hunlann ueuz olarak dlinya piyasasma arzedilmesi veya ikMsadi yardlm gergevesi igerisinde ithalat yapan lilkelerin iktisadi yardlmla ilgili masraflarmda kullamlmak tizere kendi paI'asiyle fiktif odeme

kar~llIgl satllmasl suretiyle zirai fazla mallarm ihraeatglsl oldu.

Bu durumozellikle Orta Dogu Ulkelerinin pamuk ve hubu:bat ih- I'aeatml, pazarlarda artan Amerikan rekabeti dolaYlsiyle, gligle9' tirdi.

Orta Dogu lilkeleri, Asya ve Afrikanm diger az geli~mii;i mke- leri gibi aneak 2. eihan harbinden sonra serbest bir iktisat politikasl ylirutebileeek duruma geldiler. Bu tilkeler zirai mahsulle- rinin bat! lilkelerine ihrag imkamnda ortaya glkan zorluklan en-

(1) The Economy of Turkey. An Analysis and Recommendations for ...

Development Program. Report of a Mission Sponsored hy the Interna- tionall Bank for Reconstruojion and Dervo1opment in Collaboration with the GoveDment of Turkey. (IBRD Special Publication. Sales Nilmmer : lBRD, 1951. 1.) Washington, D.C., 1951, s. 8.

(2) The Economik DerveIopment of Iraq. Report of a Mission Organized by the International Bank for Reconstruction and Development at the Request of the Govennent of Iraq. Washington, D.C., 1952 s. 97.

(3)

diistrile~me yolunda hir miicadeleye giri~mek suretiyle gidermeye

gah~ttlar. Bu suretle, batt endiistri iilkelerinin endUstri mallarma oldugu gibi, milletlerarasl zirai piyasasmm giivensiz. bulunan sa-

tl~ imkanlarma da daha az bagll kalacaklardl. Az geli~mi~ iilkeleri hlZh bir ~ekilde endtistrile~meye zorhyan diger bir faktOr de hlzla artan ve artlk zirai sektOre daha fazla yerle~ltirilmesine imkan olmlyan nufusa i~ rtemini zorunlugudur. Motor, makine, alet vesair kullanmak suretiyle zirai istihsal metotlarmdaki modern-

le~me, ziraatte Qah~an i~giictiniin biiyiik bir klsmlm serhest bIrak- maktadIr. Bu hakikat, hir Amerikan Qiftliginde 1 hektarhk bugday sahasmda modern bir Qah~ma (topragl siirme, ekme, mahsul alma ve nadas) iQin 5 ki~i kafi gelirken ayni arazi pargasmda ya- pIlan ayni i~lerin Mlslr'da takriben 95 adamla yapllahilmesi mi- salinde aQlkga ortaya Qlkmaktadlr.

Bununla beraber Orta Dogunun geni~ insan kttlelerinin dii- :;;iik hayat seviyesinin yUkseltilmesinin sosyal politik onemi, az ge-

li:~mi~ iilkeleri endiistriIe~me Qabasma sevkeden hususlarm ba-

~mda IgeUr. Ekonomisi esas itibariyle ziraat iizerine kurulmu~

dtinyadaki herhangi hir iilkede endiistri memleketlerinde ki hayat standardma e~it tutulabilecek bir hayat standardmm bulunmayu;n dolaYlsiyle, endiistrile~meye gidilmeksizin artan nufusun hayart seviyesinin yiikseltilmesinin saglanacagma Orta Dogu hlikiimetle- rinin higbiri inanmlyordu.

Hemen Have edelim ki, endiistrile~me egilimi Orta Dogunun iktisadi kalkmJ:~l meselesinde ziraatin oynadlgl onemli rollin ta- nmmamaSI anlamma gelmemektedir. Zira zirai istihsalin intensif bir hale getirilmeden yiiriitiilecek her endiistrile~me politikasl, bu bOlgede hatah neticeler ortaya Qlkanr. Endiistrile~me ayni zamanda zirai 'istihsalin geli~mesini ve satm alma giicti kuvvetli ~ehir

pazarlarmm kurulmasml ^~artklldlgl gibi, satm alma gticii kuvvetli bir koylU nufusunun varhgml dagerektirmektedir. 5 veya 10 senelik pianiar halinde ortaya konulan Orta Dogu iilkelerinin kalkmma pmgramlarmda da bu gorii~e uy:gun bir ~ekilde zirai ve endiistriyel kalkmma, endiistriyel kalkmma zirai kalkmmanm ar- dmda kalmlyacak ~ekilde, biribirini tamamlamaktadlr. Kombine edilen sulama ve enerji projeleri, ziraatte sulama i~lerini te~vik

ederken, aym zamanda, endiistri igin gerekli enerjiyi de saglayabi- lecektir.

A~aglda onemli haZl Orta Dogu tilkelerinin zirai kalkmma imkanlan ve bunun hudutlan ara~tlnlacakttr.

(4)

1 - ORTA DOGUNUN ZiRAj iSTiHSAL POTANSiYELi.

Orta Dogu 7 milyon kilometre karelik bir sahaYI kaplamasma ragmen, ziraatte geli~me imkanlan bu bolgede yallllz nispeten kti- gtik bazl toprak ~eritlerine munhaslr kallr. Hemen hemen ibtittin amp yanmadasllll, Nil vadisi hari<:; Mlslr'l, iran'l, Irak'l, UrdUn ve Suriye'nin btiytik klsmml, gogunlukla yagmursuz, zirai amaglar ic;in kullamlmasl bahis konusu olmayan yan GO! veya Goller meydana getirir. Tlirkiye ve iran'm daglIk arazisi de bolgede zirai ge-

li~meyi smlrlayan ba~ka bir faktordtir. Ziraat yapma imkanlan genellikle klYI bOlgelerine, Anadolu'nun ytiksek ovalarma ve ihep- sinden once de Nil, Dicle, FIrat ,gibi btiytik ve bunlar dl~mda bazl kti<:;i.ik nehir vadilerini kapsar.

Bununla beraber, zirai ekim teknigindeki ilkellik gibi neihir ve yeraltI su rezervelerinden gerektigi gibi faydalanmamakdan Heri gelen yetersiz istihsali bu imkanlardan gerektigi gibi faydalanmak suretiyle arttIrmak mtimktindUr. Bu geli~me imkanlan ise miktar olarak sadece bazl tahminleri kapsayabilmektedir. Topragm Olgill- mesi ve toprak ara~tIrmalan bOlgede hentiz daha ba~langl<:; nok- tasmdadlr. Mevcut bulunan iSitatisMk doneler ise bo~luklarla do- Iu olup biribirini tutmaz vegtivenceli degildir. Bu noktada ~unu

hemen goz oniinde tutmak gerekir ki, iran hariG, bO!gede bugtin bu1unan illkeler, illke olarak baglmslzhklanmancak birinci dUn- ya harbini izIeyen seneIer:de eide etm~, modern idare orgtitiinti hentiz. kurmakta bulunan illkelerdir. Orta Dogunun zirai geli~me

imkanlan hakkmda rakamlara dayanan bazl tahminier yapmaml- Zl sagiayacak bUgiler, DUnya Bankasl, FAO, AmerikalIlar ve Bir-

le~mi~ Milletler tarafmdan son senelerde ekonomik yardlm ve teknik koruma programian i<:;in hazl Orta Dogu iilkelerine !gonde- rHen amerikah veya amerikall oimayan uzmaniarca yapllan ara~

~1l1malara dayanmaktadlr. Uzmanlar bu rakamlarm hazlrlanma- smda etrafh ara:~tIrmalara girmi'~ler ve yaptl:klan ara~tIrmalarda

gidilen illkelerdeki uzmanlardan ve illkede toplamp hentiz yaym-

la:nmaml~ istatistik bilgilerden faydalanml'~lardlr.

Zirat ve besienme gorti~ a<:;lsmdan Orta Dogu illkeleri ii<:; gu- rup i<:;ersinde toplamr :

1. Ttirkiye ve MISlr gibi niifusu en kalabahk ve iktisadi yOn- den en gok geli~mi~ iilkeler; bu tilkelerin zirai istihsal potensiyeli,

(5)

her~eyden evvel ekim sahasl ytizey itibariyle <;ok geni~lemi~ bulundugu cihetle, <;ok slmrhdlr ve bu baklmdan da sadece slmrll hir istihsal rezervesini elde tutmaktadlrlar.

2. iran, Irak ve Suriye gibi, halen de istihsal fazlasl bulunan ve gelecekte de artacak kendi ttiketimini kar~nlaYlp zirai istihsal fazlasl verebilecek durumda bulunan btiyUk zirai geli!,>me potensiyeline sahip iilkeler.

3. Halen zirai istihsallerinde aQIk bulunan ve istihsal rezerveleri ise pek smlrh bulunan tilkeler. israil, LUbnan ve Suudi Ara- bistan, UrdUn ve QOl kara~terli, su rezerveleri bulunmayan arap yanmadasl klYl bOLgeleri bu guruba girer.

1. MISIR

Zirai istihsaldeki ^geli:~me,beslenme ekonomisi ve sosyal baklmdan Orta Doguda higbir iilkede Mlslr'daki gibi ciddi bir mana

ta~lmamaktadlr. Anormal slhhi~artlara ragmen MISlr nUfusu son 40 senede hemen hemen 2 kaltrna yiikselmi~tir (1917 de 12,75 milyon iken 1957 de 24 milyon). Son senelerde slhhi~artlarm diizel- tilmesi igin yapllan mUdahale, artan dogum nispeti yanmda, olUm nispetini azaltmr~tlr ^(8).Mlslrlliarm tahminlerine Igore 25 sene iQinde ntifusun tekrar 2 katma grkmasl, 45 milyon oImasI, bekIen- mekitedir.

Eger MISlr'daki bUttin ekilmeye uygun arazi, besienme iQjn gerekli mallarm ekilmesi iQin kullamIml~ olsaydl, eide edilecek mahsul ihtiyaca yeterli olabilirdi. Ancak ekilebilen arazisinin bac riz derecede biiyiik k~smr, QOgu mraQ edilen, pamuk ekimine ay-

rIlml~tlr. Pamufk.'un bugdayia degi~tirilmesi MISlr iQin son derece lehde bir durumdur. MlsIr'm, ihracatImn % 75 ini meydana getiren pamuk ihracatmdan eidel ettigi gelir, hububat ithal etmek su- retiyIe yaptlgl odemelerin kat kat tisttindedir .. Her pamuk ekilen birim yiizeyin zirai net 'geliri aym araziye bugday ekmekten eide edilen gelirden iki bUQuk kat fazladlr. ytiksek kalitedeki MIsIr pa- mugunun ekimi, dtinya piyasasmdaki Italebe uyulmasmI temmen,

(3) MlSlr hti:klimeti taihminlerine .gore oliim oram 1951 yumda 0,022 1ken, 1956 da 0,017 dii~mi.i~ti.ir. Bunun iba~hca sebelbi olarak 5 ya~mdan kii<;iik

«ocuklann oliim oranlanndaJki dii~me gosterilmektedir.

(6)

slmrhdlr ve bu ekim devlet tarafmdan duzenlenir. Pamuk ekimine bu sebepten konulan slmrlama bugday ekilen araziyi harp onceki devre gore % 20 arttIrml§isa da, MIsir bugday ihtiyaClm, artan nUfusu dolaYlsiyle, kendi kar§illayamamaktadlr.

Fakajt ziraatin geli§imesi Mlslr ic:;in yalmz beslenme degil, aym zamanda, buyuk politikve sosyal etkileri olan gein~ gaph bir me- seledir. KoylU niifustaki arh§i ve ekim sahasmdaki pek smlrh geli§i'me olanagl, Mlslr ekonomik politikasml hemen hemen gozlilmez gibi go'zuken, nasll bir zirai reform yaplhrsa yapIIsl:n arta kalacak olan ziraaltteki fazla niifusa i§i saglanmasl sorunuyla kar§il kar§ilya blrakmaktadlr. Mlslr'da herbir zirai i§iletmeye dU§ien ortalama ekim sahasl sadece 2,1 feddan'dlr (yani 0,88 hektar). 1954 Yllm- daki zirai i'91etme istatis:tiklerine gore MIslr'da bulunan cem'an 2,83 milyon zirai i§iletmeden ^%73 U 1 feddan (0,4 hektar) a~tmda

kalan arazi ile gah~an cuce i§iletmelerdir. Bu kategorideki i§ilet- melerin ortalama bliyiiklUgti sadece 0,16 hektardlr. Yeni rejimin yaptIgl butlin 200 feddan (80 hekltar) ustiindeki i§iletmeleri dagl- tan zirai reform, bu goriinu§iu geni§i bir §iekilde degi§itirecek nitelikte degildir. Zira toplam olarak 500 000 hektar ,tutan ibu i§iletme- ler takriben 200 000 den fazla kimseye yeniden toprak dagltImma imkan vermeyecektir ^(4).

Nil nehrinin iki sahilinde uzanan Mlslf'm ziraat yapdan top- raklanm geni§iletme imkam, nehrin su ta~l1ma yetenegi ve Nil vadisinin topografisine bagh kahr. MIslr'da ekilebilir arazi, 1896 da 5 milyon feddan'dl. Baraj ve su kanallan yapllmasl yoluyla ekilen saha 1954 de 9,94 milyon feddan'a C:;lkml§i, evvelce lilkede bu ,top- raklardan senede bir mahsul ahmrken, bu §iekilde senede birka.g mahsul almacaik duruma gegilmi§itir. Eu devre slrasmda MIslr'm niifusu ise hemen hemen ikibuguk kat artml§itIr.

Nil'in su tai§ilma kapasitesi ve Nil vadisinin topogra£ik yapisl

§ieklinde ortaya konulan iki esash faktor ekim sahaslmn biiyiik masraflarla geni§iletilmesine imkan vermekte ve bugiin 5,9 milyon feddan olan bu ,geni§ileme imka.lll engok 7,5 milyon feddan olarak slmrlIdlr. Uzmanlar, Assuan barajmdan elde edilecek ucuz elektrik enerjisi ,sayesinde sulamamn Nil nehri seviyesinden 10 metre yiik-

(4) 1952 tarihli topra:k reformu kanunu her mlilk S3Ih1bine maI~simum 200 feddan'hk bir iljiletme arazisi iblra:kma:ktadlr. Dini mliesseselcr kanun kapsaml mljiarsmda blrakIlmlljiaardl.

(7)

seklikte bulunan ziraate elveri~li araziye de uyguianabilecegi, bu l?ekilde sulama suretiyle ekilen arazinin 10 milyon feddana glka- nlabillnecegini limit etmektedirler. Bununla beraber Nil nehri uz- manlarmdan HURST, Nil suyundan Sudan'm geU~mesi i<;in fay- dalamlmasml da Igo~online alarak, Nil suyunun MlsIr'da en fazla 7,5 milyon feddam bulan bir araziyi sulamaya yetecegirj belirt- mektedir.

Nil nehrinin ta~ldlgl 84 Mrd.cbm ⁽⁵⁾ (Assuan barajmda Olgtil-

mli~ti.ir) sudan MISlr ziraaM bugtin sadece 48 Mrd. kullamlmakta, 4 Mrd. ise Assuan barajmdan evvel sulama. amaClyla sudan tarafmdan gekilmektedir. Kullanilmayan 36 Mrd. ise Akdenize ak- maktadir. Nil'in seneUk su ta~lma kapasitesini 1,5 misli af;lan 135 Mrd.cbm kapasiteli projesi tamamlanml~ Assuan'un birkag kilo ..

metregtineyinde bulunan yliksek baraj, kurak aylar igin rezerve olarak kullamlaca:kitIr. Bu suretle suyun aza.1dlgl devrelerde bu- radan su vermek suretiyle Nil'deki su algalma ve yUkselmeleri arasmda denge saglanacaktIr. Eoylece bir taraftan su seviyesinin azaldigi zamanlardaki su yetersizligi giderilmi~ olurken, diger taraftan :?ubalt ve Haziran aylan arasmdaki kurak aylar, ki bu ay- larda Nil bazl Yillar Misir ihtiyacmm sadece yansmi veya dortte birini saglamaktadIr, igin su rezervesi saglanarak, senenin her mevsiminde yeterli su almma problemi goztilmlif;l olacaktIr. Suyun bu ;;ekilde kanalize edilmesiyle gerek MIslr'da ve gerekse Sudan'da ziraatin btitlin sene maksimum birf;lekilde yapilma olanagl 'sagla- nacaktIr.

Barajm yapllmasl MlsIr'da ekim sahaslm takriben 800 000 heMar arttIracak, yani bugtinkli 2,5 milyon hektarhk saha a;;agl yukan 1/3 kadar arta,rak 3,2 - 3,3 milyon hektara glkacaktIr.

Misir htikiimetinin aynca yaptlgl bir projede MlSIr'm alt kl- sunlarmda bulunan yUzlerce hektarhk tuzlu arazinin Nil nehri kollarmdan faydalamlarak ekilebilir duruma getirilmesi de bulunmaktadlr. Bu suretle 500 000 hektar kazamlabilecektir. :?tiphesiz bUttin bu projeler netice itihariyle :takriben 7,5 milyon feddanhk (3,2 - 3,3 milyon hektar) nehrin su potensiyeli ile smirh kalmaktadir. Ozet olarak soylenmesi gerekirse btittin bunlar Nil suyunun kullamlI:;; ;;eklinin degi;;mesine bagh kalmaktadir. Eu arada batl-

(5) Mrd. obm

=

Milyar ki~bik metre.

(8)

da bulunan gollerde de az olan yagmur suyundan ve tuzlu yeraltl sularmdan faydalamlarak az su isteyen ve tuza kar~>l dayanlkll olan kliltlir nebatlarmm yeti~tirilmesi imkfmlanmn ara~tlnlmasl

yolunda denemelere giri§ilmii~tir. Tecrlibeler soya ve diger baZI fasulya ge~it1e:rinin ve ozellikie yonca ve §eker pancan ziraatinin bu htHgede ba~anyia uygulanabilinecegine i~aret etmek,tedir. Ame- rikan teknik himaye programl <;;ergevesi igersinde bah gollerinde ayncagOl nehatlarmm mer'a maksadiyle kullamlacak ~ekilde ge-

li~tirilmesi yolunda hazl tecriibeler de yapilmaktadir. Tecrtibeler

ba~arIya uIa~tIgl takdirde hayvancIhk bu htHgede onem kazana- caM.Ir.

MISlr zirai istihsal metotiarl da, azotlu glibreler kullamlmasl bir yana, geriftir. ileri metotlarla gah~an giftgilerin ve devIe\t ara~

tirma istasyonlarmm eide ettigi neticeler, daha iyi istihsal metot- lariyle gall~lldlgl takdirde istihsalda kayda deger hir aI'lh.;; oIaca- gmi gostermi~ huIunmaktadlr. Buglinkli Mlsu'da ziraat, diger Or- ta Dogu tilkeleri Igihi, geni~c,(aplta sulamaya ve yagmura bagh kalmaktadir. Hektar ba~ma bugday hasiiasl 1934 - 1938 arasmda or- taIama 2.0 ton iken, 1953 - 1956 arasmda 2.24 tona glkmH;;tIr. Bu da hemen hemen BatI Almanya'daki hektar ihaSIIaSllll kar~IIamak

tadir. Diger hububatge§itleri haSllalan da aym derecede ytiksektir.

Hektar ba~ma pamuk hasiiasl ortalama 0.55 tondur.

Ontimiizdeki 20 - 30 sene iginde MIsir ziraatma dii~en gorev, sulama ile ilgili projelerin uyguIamasl ile istihsalin arittIrllmasl ve arada yeniden hir misli artaeak niifusun tiiketimi igin gerekli istihsalde buIunmaktIr .. AYlll zamanda insan ba~nna dti~en ibeslenme maddeleri miktarmm arttIrlImasl iQin gerekli egilimin de gosteril- mesinin unutuImamaSl gerekir. MISlr fellahlan, hayat standardl bakImmdan diinyada en dli§iik hayat standardma saihip kitlelerden biridir.

Istiihsal rezervesi oIarak esas itihariyIe; sul:ama sur~tiyIe ekim sahasmm 1/3 Kadar arttlnImasl, hektar ha,slIasmm yUkseltilmesi kuru kiiltiir nebatlarl ve mer'a amaelyla gol holgelerinin hir dere- eeye kadar hayvanell1k igin kullamimasl imkanian hallar bulun- makitaidir. Diinya piyasasmm ahm kapasitesinin Sllllrll oImasl do- laYIsiyIe pamuk ekiminin arttInlmasl dii~iintilemiyeeegi eihetle hu yolda ekim sahasmm arttInImasl elde edileeek iiriiniin ie; pi- yasada ttiketimi zorunIuIu~una yoI agaeaktIr.

(9)

BugUnkti IgUnde ,takriben 2390 kaloriden ibaret .gUnltik beslenme maddeleri ttiketimi ntifusun 2 kata ~Ikmasma uygun oran- da arttlgi takdirde, dahilde ki beslenme maddeleri ttiketiminin de 2 kalta ~Ikmasl gerekir. Di.i~tintilebilen istihsal rezerveleri ile, en intensif bir ~ekilde bu rezervelerden faydalamlsa bile, bu hedefe zar zor ula~ahiline'Cektir. Bu zamanda zaten MISlr ziraati, istihsal kapasitesinin son hududuna dayanrnl!~ olaca:ktlr.

2. T tJ R K j Y E

Ttirkiye'de ziraat ,topraklan harp sonraSI normalin dl~mda

bir fi'ekilde geni~ledi ve 1934 - 1938 arasmda ortalama 7,3 milyon hektariken, 1956 Yllmda hernen hemen 2 misline, 14,2 milyon hektara ~lkt1. Hububat, ozellikle bugday ekim sahasl 1950 - 1956 YIl- Ian arasmda kaydadeger bir Igeni~leme gosterdi. Bu alb sene iginde hububat ekim sahasl 4 milyon hektar, ^% 44 genh;;ledi. Bu arada ifi'le1tmelerde bulunan traktor saYlsl 1950 de 6281 iken 1956 da 41 865 e ula~mak suretiyle kat be kat arttl. Son Yillardaki bu

geli~me ile Tiirkiye'de kuIlamlahilecek ,tanm topraklarmm son

hududunagelinmi~ olmasa bile, ya1kla~llml~t1r. Arazinin kullanll1~

~eklini gosteren resrni istatistiklerde artlk daha fazla kullanilmayan toprak hulundugu belirtilmekten ziyade, potansiyel olarak kullamlabilir topraklara deginilmektedir.

Yeni yapilan ara~t1rmalarm 'gosterdigi tizere Ttirkiye arazisinin cem'an 16,4 milyon hektan tarla ziraatma uygundur, ki bunun 15 milyon hektan ktilttiraltmdadir. Bu blllkImdan geriye ekilebilen topraklarm ancak % 10 u Kadar bir arazinin algIkta kaldigi gorultir.

Sun'i sulama Ttirkiye'de bugtine Kadar sadece dar bir sahada

uY1gulanml~tlr. Bu yoldaki rakamlar devletge finanse edilen saha- larl kapsamaJkta, olup takriben 350 000 hektar civarmdadlr. Ce~:iJtli

barajlarla 1956 Yllmda sulanan arazi 1,8 milyon hektar olarak too- min edilmi~tir. Yapllan resmi tahminlere gore 2

ila

2,4 milyon hektarhk arazi sulanabilecek arazilergergevesi igersindedir. Ozel ~a

hlslar ,tarafmdan kullanllan sulama rnetotlan ise geli~tirilmesi

gereken metotlaridlr.

Bahis konusu olacak istihsal rezervesi gtiglti suni gtibreleme, iyi tohum kullanma, makinele~me ve mahsule zarar verici unsur-

(10)

lara kar;>! mUcadele yoluyla ekim metotlarmm lslahmdan ibaret- tiro Bu yolda son zamanlarda iyi bir adlm atIlml~sa da bu hentiz

ba~langlgtIr. Her~eyden evvel suni glibre kullamlmasl hentiz daha asgari seviyededir (1 000 hektarhk tarla arazisine 1,33 ton). Eki- len arazinin takriben % 12 sinde halen makineli ziraat uygulan- maktadlr. Tohum ihtiyacmm hentiz ancak yansl saglanabilmeklte, gerekli mticadele yeteri kadar yapllmadlgl igin ma;hsul zararma sebep olunmaktadlr. GtiglU bir gtibreleme yoluyla hububat istihsalinin % 30 ar1taca,gl uzmanlar tarafmdan tahmin olunmaktadlr.

1953 rekor senesinde ortalama bugday hektar hasilasl 1,24 tona ula~m19tIr. Bu miktar 1953/54 Amerikan istihsal ortalamasl olan 1,19 tJonu a~arken Alman hemtar hasllasl olan 2,6 - 2,7 ton'un hemen hemen yansldlr. Ancak yan kurak bOlgeIerde, sulama yaplI- mayan topraklarda istihsali intensifle~tirme imkanlarmm bir problem te~kil ettigi gozden uzak tutulmamal1dlr. 1953 rekor se- nesini izleyen mahsul Yl11annda birbiri ardma yetersiz mahsul elde edilen de,vreler gegmesi, 1951-1953 yIllarmda 1,23 ton olan ortala- rna hektar hasllasml 1954-1956 Yillan arasmda 0,95 tona dti~tir

mii$ttir. 1957 senesinde kurakhk dolaYlsiyle iyi mahsul almama- mr9tIr. Bu kurakhk rizikosu kar~asmda sulama yapllmayan topraklarda ytiksek is,tihsal masraflanyla intensif ktilttir cihetine gi- dilmesinin iktisadi olup olmayacagl ~a~lrtIcl bir konudur.

Ekim sahasmm sadece smirh 'bir :;;ekilde geni$leme imkam ve tarla arazisinin toplam olarak en fazla ancak % 20-25 inin suni su- larnaya tabi tutulabilecegi dti$tintiltirse, Tlirkiye'de hububat istihsalinin artmasmm iktisadi imkanlan oldukga smlrh bulunmaktadlr. Suni sularna yapllacak arazinin geni.$ Olgude endtistri nebatlarmm, ozellikle pamuk, ekilmesi halinde bugUnkti istihsalin 1/3 linden fazla artmasl mtirn:ktin olamayacaktIr. Ttirkiye iyi hava $art- lannm hakim oldugu Yillarda bugday ihrag eden bir tilke iken, 1I:u- rakhgm hakim oldugu son senelerde bugday tthal eder duruma gelmi$ bulunmaktadlr. Artan ntifus kar~nsmda, uzun devreli ola-

rak gorlilecek olursa, aneak iyi mahsul Yillarmda Ttirkiye'de bugday istihsali kendi rtiiketimini ortebilecek demektir.

3. j RAN

Topragmm yansmdan fazlasmm zirai amaglarla kullamlaml- yacak nitelikte tuz golleri ve ytiksek dag11k sahalardan :iJbaret 01-

(11)

masma ragmen Iran, Orta Dogu tilkeleri arasmda ziraatte kullamlacak toprak haklmmdan en geni~ rezerveleri alan bir tilkedir.

Resmi istatistiklere gare iran'm 163 milyon hek,tarhk arazisinin 79 mil yon hektarl halen ziraatte kullanllmamakla beraber, ziraat yapllmasma milsait topraklan te~kil etmektedir. Bu 79 milyondan 16,8 mily:onu tarla ve agae; nebatlan, 10 milyon'u Qa:Ylrlar ve ot- Iaklar 19 milyonu orman sahalanm te~kil eder. Geriye Kalan 33 milyon hektar istaMstiklerde kullamlmayangeklinde gasterilen fakat ziraatte kullamlabilecek topraklardlr. 33 milyon hektarhk saha istatistiki olarak fazla garilnse bile, nekadar fazla olursa olsun, yine de Iran'm verimliziraaJt toprak rezervelerinin bulundugu f;>Up- hesizdir.

Buna kar~lhk biiyiik nehirler az oldugu ie;in suni sulama imkanlan azdlr. Suni sulamamn yaplldlgl yerIer de 1950 Yllmda, 1,5 milyon hektan bulmakta olup, genellikle Hazer denizi klYllarmda bulunmaktadlf. in~aasl dii~tintilen bara.jlarda kUQtik nehir sularl- mn toplanara1k, suni sulama yapllan araz,inin daiha 500 000 hektar

geni~leti1mesi planlanml1? bulunmaktadlr. Bu barajlardan aym zamanda elektrik enerjisi de saglanacaktIr., Bunun dl$mda planlama dairesi borularla su sevkedilecek ge$meler vasltasiyle 150 000 hektarhk bir arazinin daha suni sulamaya ta,bi tutulacagml ummak- tadlr. Planlama dairesinin bu planlan maksirnum hadleri gaster- meklte olup, bu miktarlara ula~illJp ula~:nlamlyacag1 $iipheltdir. Ya- pllan planlarm hedefi, bllgiin suni sulama yapllan araziye ilaveten daha takriben 2 milyon hektardan fazla bir arazinin sulanmasl potansiyelini kapsamaMadlr. Bu arazinin her$eyden evve! pamuk ve pirinQ ekiminde kullamlmasl bahis konusudur.

Petrolgelirleriyle finanse edilecek zirai, endtistriyel program- lar Qen;evesinde Khuzestan bolgesinin rgeli$mesi iQin yeni bir pro- jenin esash surette geni$letilmesi gerekmektedir. Eski iran impa- ratorlugunun merkezi clan Khuzestan evaSl bugiin de halen kul- lanabilecek durumda alan su bentleri harabeleriyle doludur. Tak- riben 150 000 kHometrekareyi bulan ova, kayna:klan 5 000 metre yilkseklikte karlarla KapIl daglarda bulunan iran'm belli ba~h ne- hirlerinden Karun, Karkhehn ve diger HQ nehrin 'akltIgl bOlgedir.

Amerikan teknik yardlm or'ganizasyonu, Birle~mi$ Milletler ve FAO uzmanlan ve ara:$tIrma ekipleri tarafmdan hOlge son zamanlarda ara$tInlmaya ba:$lanml~tIr. FAO nun yaptlgl ara.:$tIrmalar so- nunda ortaya konulan raporda belirtildigi Hzere, yukarda degi-

(12)

nilen nehirlerin sulama kapasitesi takriben 1 milyon hektardlr.

ytiksek daglardan gelen suyun dti~ti~ kuvveti, iran'm elektrik enerjisi rezervesini te~kil edebileeektir. Iran resmi organlan taraifm- dan bir Amerikan firmasma yaptInlan ara~tlrmalar da Khuzestan ovasmda 1 milyon hektarhk arazide suni sulama suretiyle ekim yapilabileeegi yolundaki tahminleri tasdik etmi~tir.

Iran'da hububat ekimi harbi izleyen senelerden ba~la:yarak

btiytik OlQtide geni~lemi~tir. Bugday ve arpa ekimi 1934 - 1938 se- neleri arasmda ortalama 2,19 milyon hektar iken W56 da hemen hemen 2 katma Qlkarak 4,1 milyon hektar olmu~tur. Bununla beraber istthsal metotlan :geridir. Esas ekim sahaSl olan Azerbeycan, Horasan ve Hazer Denizi klYllan yeterli yagmur almaktadlr. Mem- leketin diger bOlgeleri suni sulama suretiyleziraa,t yapllma.sml gerektirmektedir.. Bugday ve arpa yamnda ziraatte piring, meyva, pamuk ve ~eker panean onem kazanmaktadlr. Bugday hasllasl son zamanlarda ortalama hektar ba~ma 1 tonu bulmu~tur. Yeterli yagmur alan va sulama yapllan topraklarda istihsal metotlarmm

intensifle~tirilmesi suretiyle buglinkti istihsalin 2 misline QlkartIl- maSI ~ansl mevcuttur. Iran'm 33 milyon hektarhk zirai toprak potansiyelinin hulundugu yolundaki Iran htiklimet tahminleri yliksek

tutulmu~ olsa bile, bahis konusu olabilen mer'a arazileri dahi iran'm tarla arazisi olarak kullamlaeak toprak balnmmdan genL;;- leme imkanlarma sahip oldugunu gos,termektedir. 1954 Yllmda 3,1 milyon hektar hububat ve arrpa ekilen arazinin 1956 da 1/3 kadar geni~liyerek 4,2 hektarl bulmasl mana ta~lmaktadlr. Khuzes- tan ovasmda sulama suretiyle ekilen arazinin 1,5 milyon hektardan 2 misline, 3 milyona QlkartIlmasl mtirniktindtir. Bu arada intensif ziraatten dogaeak rezervelerde bahis konusu edilir. Bmtin bunlar Iran'm zirai istthsalinin arttrnlmasl ~artlanm olumIu kllmaktadlr.

Ntifus antmalan da g02lontinde tutulacak olursa, uzun stireE olarak, Iran'm bug-day, pamuk, piring, meyva istihsalinde bir istihsal fazlasl bulunabileeektir.

4. I R A K

Irak kapsadlgl alan ve ntifus iltibariyle Orta Doguda kullamlmayan btiylik su rezervelerine sahip yegane tilkedir. FIrat ve Diele

(13)

ne~irleri takriben 69 Mrd.obm !Senelik su kapasitesi ile 88 ⁽⁶⁾Mrd.

cbm lik Nil nehrinin arkasmdan gelir. Irak'm kiiltUr altmda bulunan arazisi, niifusu MISlr niifusunun 1/5 i kadar olmasma ragmen, MIslr arazisini a~maktadlr. Cografi ve iklim ~artlan bakl- mmdan Irak 3 bolgeye aynllr. FIrat nehrinin bir taraflm te~kil

eden iilkenin bah yansl, Suriye gollerinin bir klsmldlr ve bir de- receye kadar step ovalan harig, ziraate uygun bulunmlyan topraklan meydana getirir. Her iki nehrinkuzey-,batl, gtiney-dogu is- tikametinde kalan iilkenin merkezi, biiyiik su potensiyeli ile iilkenin zirai kalkmmaya uygJ!n yegane bOlgestdir. Ulkenin daghk

kuzey-doguko~esi, en az oldugu devirlerde bile ziraate yeterli yag- mul' boLgesini meydana getirdigi igin, suni sulamaya ihtiya<; gos- termez.

Ulkenin 44 milyon hektarlJJk genel arazisinin 24,8 milyonu

(% 56) tizerinde yerle~ilmi;; bu1unan (binalar vs. ile) arazi ve g'0l btHgesidir. Tarla ve agag nebatlarl, (ki bun1ardan engok hurma ekilir) arazisi halen 5,5 milyon hektar ile biitUn sahanm % 8 ini kapsar. QaYlr ve otlaklar azdlr (stepler ve dag ova1an kullanabi- len arazi igersinde dti;;tiniilmii;;tiir). Kuzey-dogudaki dagl1k bOlge- lere dii;;en orman arazisi biitUn arazinin % 3 linden ibarettir.

Memleket :topraklarmm % 27 sini meydana getiren bakiye 12.1 milyon hektarhk arazi, bugtin igin kullamlmlYan, fakat kullanlla- bilecek arazi rezervelerini te~kil eder.

Irak geri zirai istihsal metotlan ile gah;;an, istihsal has11as1 btitlin Orta Dogu iilkeleri iginde en dii;;tik olan iilkedir. Gtibreleme hemen hemen hig uygulanmaz. Qekim hayvan1armm yetersizligi ve kullamlan aletlerin uygun bulunmaYl;;l dolaYlsiyle arazi iyi ibir ~e

kilde i;;lenmez. Kl;; ekim sahalarmm yansl nadasa blrakll1r. Yaba- ni otlar arazi verimi iizerinde nadasm tesirini azaltIr. Ye,tersiz dra- naj dolaYlsiyle tuzlu arazi mahsul hasllasml dii~iiriir. Ortalama bugday hekltar hasllasl 0,48 ton, arpa hasllas1 0,77 tondur. 1953 - 1956 ylllan arasmda bu ortalama has 11 a hiraz ytikselerek 0,8 - 0,9 ton olmu;;tur. Hektar hasllanm hesaplanmasma temel te;;kil eden ekim sahasl ve istihsal miktan tahminleri ~ayam itimat rakamlar te;;kil etmez.

Petml gelirleri He finanse edilecek etrafh olarak hazlrlanan 1,5 -2 milyon markllk masraf! gerektiren nehir suyunun !k;ontrolii

(G) Assuan'dan evvel Sudan tarafmdan Gekilen 4 Mrd.cbm dahildir.

(14)

ve sulama programlan 2 fonksiyon ifade etmekltedir. Bu program- larm amaCl evvel emirde FIrat ve Dicle nehirlerinin her sene ilk baharda ta1?arak civanm su altmda bIrakan ve btiytik mahsul zararma onaya:k alan sel baskmlanm kontrol~ altmda tutmak ve nehir suyunu faydall bir hale getirmektir. Bu ^i~lemtopografik hakIm·

dan daha uygun I;>artlar g08terdigi i<,{in, Iraik'ta, MIsIr'a, gore daha kolay ve ucuz hir I;>ekilde ylirtiWlebilmektedir. Dicle nehri Samarra yakmmda yapIlan bir bent He kesilerek bir kanaUa iki nehir arasmda uzanan araziye sevkedilecek, FIrat nehri ise Ramadi ClVarm- da bir bent ile kesiIecektir. Kanallara verilecek sular suni sulama i9lerinde kuIIamlacaktIr. Nehir kontrol sistemi, ^ba~kasis,temlerle takviye ~dilecektir.

IngiIiz F. F. HAIGH'm ba~kanllgmda 1946-1949 Yillan arasmda ytirtittilen nehrin kontrolli ve sulama programlan iIe ilgili 9,a- 1II;>malardan elde edilen esaslara gore, Irak'm halen 2,9 milyon hektar olarak tahmin edilen sulanan sahasI, 3,6 milyon hektar olarak Qogaltllarak 6,5 miIyon hektan bulabilecektir.

Sulanan arazinin 2 kah a~an bir :;>ekilde <,{ogalmasI, evvelki sulama metotlarmm IslaihI, son derece zengin ekilebilir arazi rezerveleri, eski istihsalltelrnigindeki gerilik gibi hususlar Irak'm ibuytik OlQude zirai is1trhsal rezervelerini te~kil etmektedir. PetI101 gelirle- rinden yeterli finansman kaynaklarma sahip bulundugu cihetle, Irak bu projeleri lusa zamanda uygulama alamna koyabilecek durumdadlr. Bugunku haliyle Irak hububat istihsal fazlahgma sahip olup, arpa ihraQ edebilmektedir. Sulama projelerinin lusa bir zamanda, gelil;>mesiyle yakm gelecekte Irak'm gok daha fazla hububat ihraQ eden bir tilke haline gelmesi dU$tiniilehilir. Irak 2,54 milyon hektarhk ekim sahasiyle 1954 - 1956 Yillarmda ortaJama 1,8 milyon ton arpa ve bugday istihsal etmi~ bulunmakJtadlr. Eki- me uygun olarak gortilen a,razinin yansma hububat ekildigi takdirde bugtinkli hububat ckilen ve nadasa bIrakllan Gogunlugu yagmur ve suni sulama bolgelerinde bulunan sahalar ta:kriben 10 milyon hektara QIkabilecekttir. Suni gtibre kullamlmaslm ongoren modern istihsal metotlanmn uygulanmasI suretiyle bu sahanm hububat istihsal kapasitesi,gogu ihrag iQin emre hazlr bulunmak uzere, takriben 20 milyontona <,{lkabileceMir. Bu tahmin muhte- mel imkanlarm en genil;>ini kapsamaktadlr.

(15)

5. SUR

i

Y E

Bagmlslzllgml elde ettikten sonra Suriye son zamanlarda zirai sahada hiiyiik kalkmmalar yapml:;;tlr. Harpten evvel dikkati <;;ek·

meyen pamuk, son zamanlarda Suriye jhracatmm hemen hemen

% 30 unu te:;;kil eden bir gekilde, en onemli bir ihra<;; maddesi ha·

lini aidl. Bugday ^VBarpa ekim sahasl harp evvelsine gore 3 kat arttl. Bug'day ve arpa normal mahsul Ylllarmda ihrac. imkfmnll vermektedir. Ulke istihsaUn artmasml saglayacak geni:;; istihsal rezervelerine sahiptir.

Btiytik pargaSlnl Suriye gOltinun kapladlgl tilkenin dot~u kIt>-

ml, kiiltiir altmda buiunmiyan topraklan meydana getirir. Taria arazisi ola,rak kullamian saha bakriben 4, miJyon hektan, c;;aYlrlar ve mer'alar da 6,3 milyon hektarl bulmaktadlr. Kullamlmayan fakat ziraatte Imllamlmasl mtimktin alan arazi 2,9 milyon hektar civanndadlr.

Suni sulamamn yaplldlgl arazi 500 000 hektar olarak tahmin edilmektedir. Diinya bankasmm hazuladlgl raporlara gore su rezerveleri, ozellikle FIrat nehrine ^VBburada kurulacak baraja bagh olmak tizere, daha 0,4

ila

0,6 milyon hektarllk araziye yetecek 0,;1'

rumdadlr. Ulkenin batl klsml igin bir seri kti<;tik sulama projelcri

u~~gulanmakta veya yapllml~ durumda bulunmaktadir.

Modern metotlarla GEi.h,';,llan ve hasila itibariyle USA daki :ha·

sllaya yakla~ml~ buhman pamnk ekimi biryana blrakllacak olursa, Suriye ziraatl geri kalmu;;,tlr. Giihre hemen hemen hig kullaml·

maz. Nadas topragm verimini korumak igin yegane vasltadlr. :F!(~k·

targeliri dii~Ukttir ve normal mahsul Yllmda hugday iGin 0,7 .' O,fl ton, arpa iQin 1 - 1,1 tondur. Normal olmayan mahsul Yillarmda bu miktarlar gok dti~mektedir.

Sulama sahalarmm 2 kata glkabilecek durumda bulunmasl,

dti~Uk hektar gelirinir! arttlnlmasl iml<:am Ulkede geni

s;

OlgUde istihsal rezerveleri bulundugunugostermektedir. Hububat ekim sahasl muhtemelen 2 misline QIkabilecekMr. Bu arada nadasl ortadan kaldirmak da istihsal rezerveleri hususunda bir diger faktor olarak dli~iinti1ebilir. intensif klilttir metotlan ile ihektar geliri 2-3 kata Qlkanlabilinir. Btittin bu fakltorler bugiin en fazla 1,5 milyon tonu bulan hububat istihsalini 4 - 5 kata glkarabilecektir. Bunlarla

(16)

birlikte pamuk ve (tiger zirai mahsullerin ekim sahasmm geni~le·

tilmesi de mtimktindtir. Bugtin 1 milyon itonun altmda ibulunan hububat i<; ttiketimi nilius nekadar artacak olursa 01 sun, zimi geli$m9 imkanlarmdan faydalanilmasl halinde, istihsal ileri de gene de milyonlarcaton hububatm ihraQ edilmesini mtimktin kilacak- tir.

6. .D j G E R U L K E L E R

Orta Dogunun diger tilkeleri arasmda Suudi Arabistan 2,4 milyon kilometrekarelik bir saha ile arap yarlmadasmm en btiytik klsmlm kapsar. DIke hemen hemen tamamen tizerinde vahalar bulunan <;01 ve step karakterli araziden meydana gelir. Ziraat top- raklarl resmen 210 000 hektar olarak tahmin edilir. Yetersiz yag- murlar ve nehirler ziraat topraklarmm geni$lemesine imkan ver- memektedir. Kullamlabilecek yeraltI sularmdan kuyu kazilarak faydalamlmasl ancak boIgesel bir anI am ta~nr. Dogu ve gtiney sa- hilleri boyunca amp yanmadasmm diger klslmlan vahalar ve se- zan boyunca daglardan akan sularla ziraat i<;in kullamlabilecek nitelikltedir. $ehirler dl~mda yanmadamn insanlan gogebe hayatl

ya~arlar. Arap yanmadasmm en verimli alan klsml Yemen' in uygun iklim l;iartlarml ta:;l1yan ve yeterikadar yagmur dii$en ytiksek avalandlr.

97 000 kIm" !ik Drdtin topraklarmm % 70 ini tilkenin dagu ve gtineyinde ki<;01 karakterli arazi te$kil eder. Tarla ve aga<; neibat- Ian ekim sahasl 893 000 hektar Itutar. Mer'alar ve c;aYlrlar 740 000 hcktar alamk tahmin olunur. Kullamlmlyan fakat kullamlabilecek nitelikte topraklar yekfmu ise, resmi tahminlere gore, 400 000 hak- tardl!". Dtinya bankasl raporlan Drdtin ziraatinin extensif geni;;le·

me olanaklan hakkmda mUtereddit alup, yagmur alan hudut boI- gelerinde kurakl1g-a dayanlkl1 meyva ekiminin hububat ekimi ye- rine geli$tirilmesini tavsiye etmektedir. Bu rap~r is1tihsal ve ozel- Ukle sulama metotlarmm ls1ahl suretiyle istihsa.l artmasmm sag- lanabilecegi imkamm ortaya koymaktadir. Yarmuk'taki su rezervelerinden faydaJamlmasl halinde, bir Amerikan firmasl tarafm·

dan yapllan tahminlere gore, enaz daha 35 000 hek>tarhk hir arazide ziraa;t yapilmasl mtimktin olahilecektir. Urdtin sularmdan faydalamlmasl suretiyle Urdtin bOlgesinde hir klsmi halen sulanan

(17)

ve hir klsml da yagmur bcHgesinde bulunan 50 000 hektarl1k arazinin sulanmasma imkan verecek ve boyleee takriben bugiln nadasa blrakllan, otlak olarak kullamlan ve hig kullamlmayan daha takriben 20 000 hektarllk net bir gelh;;me sagianabileeektir.

Israil ve Lilbnan kUe;uk arazi pargalarma sahip olmalan ba- klmmdan zirai sektOrde geni~ bir geli~me yetenegine sahip de gil- dirler. Israilde ziraat istihsal tekniginin ge1i;:;mi~ ~ekliyle uygula- mrken, LUbnan'da ziraalt son derece intensif hale gelmi,~tir. Ziraat topraklarmm geni§leme imkam, evvelemirde UrdUn'tin, israil ve Uihnan'm Litani boLgesindeki su rezervelerinden son derece fay- dalanllmasl yoluyle, birkag hin hektar kazanmak suretiyle mUm- kUn olacaktlr. israil ve LUbnan ie;in lcendi ttiketirnine yetecek kadar istihsalde bulunmak rnUrnkUn degildir.

II -- ORTA DO(;.UNUN ZiRAi iSTiHSAL POTANSiYELiNiN bZET OLARAK TAHMiNi.

Arap yanmadasl hurig kapladlklan saba 4 rnilyon kim" alan Orta Dogu tilkelerinin toplam arazilerinin ^% 55 iUi goller, sular, ikamet igin yerle,;;ilen sahalar, yollar vs. nin kapladlgl ziraat yapl- Iamlyacak arazi te:;;kil ecler. Cem'an 100 milyon hektar olarak tahmin edilen bu tilkelerin ziraat yapllacak topraklan 'toplaml, bil\ti.in tilkeler arazi toplammm 1/4 Unti bulmaktadlr. Ziraat yapllacak topraklarmm bUttin arazisine ni'speti % 70 i bulan Ttirkiye be}]- gede bu baklmdan birinci gelir .. Aym husus MlSlr'da % 2,5 ile en

dti~tik oram te~kil etmektedir. Bu oran Suriye'de % 56, Iran'da

% 16, Irak'cla % 13 ti bulmaktadlr. Ziraat yapllmasma uygun alan arazinin a~ag1 yukan tam yanSIDl tarla arazisi (agae; bitkileri da- hiD, GaY1rlar ve otlaklar itc$kil eder. QaY1rlar ve otlaklar TUrkiyc, Iran ve Suriye'de toplanml~ bulunmaktad1r. Genellikle dagIlk veya step bOlgelerde koyun ve .kegi beslenmesi iQin elveri~li mer'alar bulunmamaktadlr. Mer'a ve hayvan yemi olarak kullamlacak mahsullerin 1s1ahl, btitlin Orta Dogu'da hayvanClhgm geli~tirilmesinde

temel problem te;:;kil eder.

(18)

ORTA DOGU'DA ARAztNIN KULLANILI$I, ARAZiDEN FAYDALANMA

IU~ZERVEI,I;~ni Vii: SUNi SUJ ... AMA (MiLYON HEKTAR)

Zk,,!atte kullam- ~nni

Ian topraklar

:E .

^{~ 1:;;} sulama _____ _ Vlke Toplam

"I;:

- ' ^r..r'l ^{~ ~}~ S ^-e;~...

⁼

^';j ~ ^.1

Adl Yiizey 8 _

a

^~ ^'"2 ^r,p;:l ^.... ^-; ^.+.l

~~I]] 1,~ ~ ~~~ji~ t:t:~ &~

'" <-. IC.( 0 0 ::; ;:: ^CCI ^{0 -} ^... ^,.:,:: »

, _

^~

__

~_~_ "r:..I_t"'"'_~ ~

___ ::.::.:

^::~=

__

^~^'Fi!

1,,' k' - ur. lye 7.7 7 ,., 8 J:>.

I I

^21,3

i I

^{3 ,5}² ^1,⁰⁴ ^13,5 ^-_. ^1,8 ^2,2

MIslr 00.0 2,5 2,5 I - OJ) 96,9 0,8 2,5 0,8

Iran 63.0 26,8 16,8 10,0 19,fl 84,2 33,0 1,5 1,5

Irak 44.4 5,7 5,5 0,2 1,8 24,8 12,1 2,'1 3,6

Suriye 18.4 10,3 4,0 6,3 0,4 4,7 2,!:J 0,5 0,5

Urdiin 9.7 1,6 0,9 0,7 0,5 7,1 0,4 0,G3 Q06

israil 2.1 (),~ ^II 0,4 I 0,2 0,1 1,1 O,:{ 0,1 0,05

Uibn;J11 1.0 0,.), 0,3 I --- 0,1 0,3 0,4 0,05 0,04 GCllel-"- - - .

---1--1-- - - --- --- ---

'J'oplam 416,3 101,61 51,71 49,9 31,3 232,6 49,9 9,4 8,8

(*) Agac;: nebatlan saihasl dahIl

Tarla mahsulleri ve agag nebatlan ekimine uygun 50 milyon hektarhk saha; senede hirkag mahsul alman MIslr harig, Yllda bir defa kullamhr. Tiirkiye zirai istatistiklerinde gori'Lldtigti tizere, ekiJcn 'tarla arazisi (hububat, baklagiller, endtistri nebatlan) 1955 Yllmda T'iirkiye'de 13,8 milyon hektar ile en yiiksek seviyeyi bul-

mU§ltur. Bu btittin tarla ve ag'ag bitkileri ekim sahasmm % 65 ini

te~kil etmekte, ta.blodaki rakam He aradaki fark agag nebatlan bir tarafa nadas arazisine ,takabi'Ll etmektedir. Suriye, Ira:k, fakat ozellikle Iran igin btittin tarla arazisi toplam tahmini ve senelik aSll mahsul ekim rakamlan arasmda ortayaglkan btiytik farklar, kIS- men hatah tahminIere (ozellikle tarla arazisinin toplam tutan iizerindeki tahmin fazlahklan) ve geni~ gapta nadas arazisinden ileri gelir. Orta Dogu tilkelerinin YIlhk kullamlan tarIa ve agag ne- banan arazisinin Itoplanll 30 milyon hekltan gegmez ve bunun 20 milyon hektarmdan fazlasma hububat ekimi yaplllr.

Hali hazu' kullanllmlyan fakat kullamlabHecek durumda bulunan topl'aklarm toplam tutarl, ilgili i.ilke htiktimetlerinin tahminlerine gore, 49,9 milyon hektardlr. Bolgenin geli~me potansiyeli hakkmda bir karar verilebilinmesinde btiyiik anIam ^ta~lyanbu

(19)

tahmin, Orta Dogu tilkelerinin zirai istatistiklerinde en kuvvetli bir faktor olarak ortaya QIkar. Kullamlabilme potansiyelini haiz topraklar olarak smlflandInlmada gosterilen bu topraklar, ortak bir mQli oimadigi gibi, aQlk ve seQik bir ~ekilde de tamm1anmaml'~lar

dir. Potansiyel olarak kullamlabilme yetenegine sahip olma kIS- men hudut bOl<gelerinde yeterli yagmur alan sahalara, klsmen sulama imkanlarma, klsmen de arazi ge~itlerine hagh kahr. Oze1lik- Ie Orta Dogunun potansiyel kullamlabilme sahasmm 2/~~ linli kapsayan ve bu baklmdan bOlge taihminlerinde onem kazanan iran'a aU rakamlar, bahis konusu edilmeye deger fazla tahminlerde bu- lunuldugu yolunda kanaat uyandimbilecek niteliktedirler.

iran'm 33 milyon hektar olarak kullamlabilecek arazi tahmini hakkmdaki rakamlarm 2/3 sinin tahmin fazlasl ve extensif otlak sahalan oldugu dU~linlillip, bu rakam dti~lilse bile, geriye Orta Dogu lilkelerinde evvelce kullamlmlyan fakat kullamlahilinme potansiyeline sahip 28 milyon hektarhk bir arazi kalmaktadir ki, 'bu topraJklar zirai baklmdan kalkinmaya, en uYlgun iran, Irak ve Su- riye'de buiunmaktadir. Tarla arazisi olarak ortaya konulan haki- katlgosterecek nitelikte oimaSI gereken bu rakam bugUn tarla ve agaQ nebatlan sahasl olarak kullamlma~ta olan 30 milyon nek- tarhk arazinin hemen heme'll iki katma Ql!kmasl demektir. Tarla arazisi olarak. kullamlabilme potansiyeline sahip bu arazi, aynca suni gtihre, daba uygun ge~itli meyva ekim metotlan ve sulamna- yan topraklar lizerinde daha ileri zirai teknig'in uyguiamnasl yoluyla hali nazir nadas topraklanmn bliylik bir klsmml daraltmak ve sulu arazide de nadasl tamamen ortadan kaldlrabilmek suretiyle gogalacaktIr. Dikkatli hir tahminle, buglin ,tarla arazisi olarak kullanilan topraklarm 2 ka,tmdan fazla, 65 mily'On hektarhk bir potansiyelin mevcudiyeti ileri sUrtilebilinir.

Suni sulama bolgeleri lizerindeki istatistik doneler, halihazir ve potansiyel kullamlabilir sahalardakilere gore daha glivenlidir.

Orta Doguda buglin sulama ile ziraat yapilan arazinin genel gevresi 9,4 milyon hektan bulmaktadlr. Bunun bliylik klsml, Nil, FIrat ve Dicle nehir hOlgelerinde uzanmak,tadir. Buna Have- ten 8,8 milyon hektarhk su potansiyeli, potansiyel sulamalar sa- hasim 18 milyon hektara QIkaracaktIr. Bunun bliylik klsmmda da hububat degil, ozellikle mlsIr, pamuk ve diger endlistri nebatlan ekimi yapllacaktIr.

(20)

65 milyon hektarhk tarla arazisinin, ki bunun bol bol 1/4 i suni sulamaya uygun olaeaktIr, istihsal potansiyeli bugUnkti Or·

ta Dogu istihsal seviyesinin ka.t kat tizerinde bulunacaktIr. Be~

onemli ziraat tilkesinde (Ttirkiye, Mlslr, iran, Irak, Suriye) 1955/56 Yillan ortalamasma gore 21,5 milyon hektarhk bir ekim saiha·

smda 22 milyon ton hububat mahsulti eIde edi1m~tir. Tilrkiye ve Mlsn'daki ytiksek ortalama bir yana, iran, Irak ve Suriye'- de ortalama hektar hasllasl 0,7 - 0,8 tonu bulur. Ekim potansi- yeIine saihip bulunan 65 milyon hektarlIk arazinin 40 - 50 milyon hektarmda hububat ekimi yapllacagl dti~u..."'1tilecek olursa, ki bunun % 20 - 25 i suni sulama yapllan arazi olacaktIr, bu be~ onem- Ii ziraat tilkesinde bugiinkti 22 milyon ,tona kar~llIk 60 - 70 milyon ton mahsul elde edilebilinecek demektir. Bu gogalma ekim sahasmm 2 kattan faz;la hir miktara glkmasma ve suni sulama yapllmlyan arazi de hektar hasllasmm ortalama 1,2 tona, sulama yapllan arazide ise asgari 2 misline Qlkmasma dayanmaktadlr. Bu- gUn igin sulama yapIlmlyan Ttirkiye'de ve sulama yapllan Mlslr'da istihsal tekniginin geri ve ziraatte sun'i gtibre Ttirkiye'de hig, MI- slr'da ise az kullamImasma ragmen, bu rakamlara ula~nlml~ bulunmaktadlr (7).

Hububat istihsalinin ar\ttInlmasl yanmda Orta Dogu Ulkeleri iktisadihasllasl ytiksek alan pamuk ve diger endtistri nebatlarl- nm ~kimini de yapmagaQalI~malIdlr. Fakat bu nebatlarm iQ ve

dl~ piyasalardaki talepleri slmrlIdlr. ytikselen hayat standardl ile yem nebatlan, ~eker pane an ve buna benzer mahsullerin ekimi artmahdlr. Orta Dogu tilkelerinin hepsinde bulunan niifusun kuvvetli gogalma egilimi ve proteinli maddelerin bugtinkti yetersiz ttiketimi gozontinde tutularak, hayvan mahsullerinde kuvvetli bir

~ekilde ytikselecek satl~ imkfu:llan da hesaba ikatilabilinir.

(7) 1954-1955 senelerinde her 1000 hektarhk tarla arazisinde TUrkiye ve MI- slr~da kulllamlan suni !gUbreler ortalamasl, USA, Batl Almanya ve Hol- landa ile kar~lla~tmla'bi1ir ~ekilde a~aglda gosterilmi~tir.

(ton)

Azot Fosfor Potasyum MISlr ... 45,70 6,12 0,40 Tlirkiye ... ... 0,24 0,64 0,45 USA ... ... 9,18 10,65 8,14 Bat! Almanya ... ... 51,65 53,37 97,56 Hollanda ... 171,70 100,75 146.23

(!ran, Irak ve Suriye'de hil;ibir ~e'kilde suni giiibre kullamlmamaktadlr.)

(21)

III - EKONOMiK PERSPEKTiFLER.

Orta Dogu tilkelerinin teker teker zirai geli~me olanaklarmm tetkikinden glkan neticeler Tiirkiye ve Misir igin agIktlr. Bu her iki Ulke igin de ticaret ve odeme bilangolarm devaml1 bir ~ekilde dengede tutmak, hIzla gogalan nufuslarma i~ saglamak ve onlarm hayat standardlm ytikseltebilmek igin endtis,trile>7me yoluna mtira- caat edilmesi dl~mda ba~ka bir yol yoktur. Bu tilkelerin zirai istihsal kapasiteleri,ontimtizdeki 20 - 30 sene igersinde artacak nti- fuslarmm ttiketimine a>7agl yukan yetecek miktardadir. Pamuk, ttittin, meyva gibi bu tilkelerin zi,rai istihsal ihrag maHan, dtinya piyasasmm bu maHan satmalma kapasitesi ile smirh oldugu cihetle, bu mallard an elde edilen klymeltler, istihsal ve ttiketim amaClyla gUn gegtikge artan endtistri maHan ihtiyacmm ithalini devamil bir ~ekilde finanse edecek bir durumda degildir.

Diger taraftan iran, Iraft ve Suriye kendi tiike1timlerini a~a

cak bir istihsal potansiyeline sahip buiunmaktadiriar. Bu tilkeler zirai kalkmmalarmda:ki akl~a uygun bir ~ekilde ortaya Qlka- caJk bliytik istihsal fazlal1klarmm satllabilmesi problemi ile kar-

~I kar~lya kaiacakiardir ki bu istihsal rezervelerinin geli~mesin

den beklenilen bir netice oiacakitir. Di.i~iintilebilen mevcut istihsal kapasitesinden, Qolc gent~ tutulacak bir hesapla bulunacak tiike- tim miktan dli>7tils€ bile, yine de 40 - 50 milyon ton hubuhat va a.rpa fazlasl satlmmm sag'lanmasl, 0 zamanki dUnya hububat piyasasmda muhtemelen pek mlimklin olamayacaktlr. Mevcut potansiyelin yansmm kullanllmaslyia bile bliytik satl~gligltikleri he- sap edilebilinir. Bu tilkelerin, zirai istihsal potansiyelini yiilcselt- mek iQin bUyiik masraflar yapmalan, teknik bakImdan ba~anll

fakat iktisadi bakImdan hatah yatlrimlar ortaya QIkaracaktlr. iran ve Irak da petrol geUrlerinin ibUyiik bir kl:Sml ziraatin geU~tiril

mesi amacmda kullamlacaktlr. Bu tilkelerin bliytik istihsal fazla- l1klarmm dUnya piyasasmda satllamamasl halinde, <;iok muhte- malki, istihsal potansiyelinin geH~mesinde kullamlml~ olan pe1trol gelirlerinin bUyUk. klsmmm bu seferde ziraati koruma amacmda kullamlmasl zorunlulugunu ortaya glkaracaktlr.

Satr~ olanagl bakImmdan zirai istihsal fazlahklarmda ortaya glkacak bu zorluk, bu tilkelerin iktisadi blinyelerini ziraat-endUstri

~eklinde dengede tutmalanm gerektirmektedir. Bu ~ekilde bir taraftan satl~ imkanlarma uygun zirai iSttihsalde bulunmak ama-

(22)

cma uygun hareket edilil'ken, diger taraftan endiistri sektOril kuv- vetlendirilmeIidir.

Milletlerarasl uzmanlar ve dUnya bankasmca tavsiye edildigi Uzere, esas itibariyle ziraatin kalkmmasl esasma yonelti1mi~ bir elmnomi politikasmm, iktisaden geri kalml$ tilkeler tarafmdan hedef tutuldugu ~ekilde ama<:;lan bilinen endUstriye yonelmi;; bir endUs,tri politikasl ile pratikte al'alarmda <:;ok kUgUk bil' fark go- rUmr. ilk once deginilen politika hiQbir zaman her tUrlti endiist-

rile~meyi reddetmez. ikinci olal'ak deg-inilen politika da ziraatin

model'nle~mesi ve geni~lemesi ltizumuna kanidir. Bununla beraber pratikte deginilen bu noktalar yanmda iki politikamn teme- linde yatan ilkeyi, yani tilkeye esas itibariyle zirai veya endUstri- yel bir bUnye karakteri vermek ~eklindeki temel farkl, higbir zaman gozden uzak tutmama!k gerekir.

Bununla ilgili olarak dikkat nazardan kagmamahdlr ki son senelel'deki teknik ilerleme gUn gegtikQe geli~mek isteyen az go- li>5mi9 tilkeler de de istihsal, nakliye ve ttiketim igin endUstri mal- Ian ihtiyacmm ah~llmaml>5 bil' >5ekilde ytikselmesi neticesini orta- yaglkanr. Harp sonrasmda batl tilkelerinin endUstriyel yUksek konjunktUrU, az geli>5mi>5 tilkelerin ticari bilangolarmda kuvvetli bir >5ckilde kendini hisscttiren endiistri mall an Italeplerinin artmasl neticesini ortaya glkardl. Bu yolda ;mnlar gosterilebilinil':

Artan motorla~maya ili~kin olarak akaryaklt istihsalinin artmasl, her ge9it elektrik aletlerinin ithali, istihsal vasltalarl ile donatIlma- Sl, slhhi ve tbbbi yardlm vasltalarmm yUkselen talebi, ilmi alctIer vs., ge1i~en endiistrinin ma,kina, yedek parga, ham madde ve enerji talebi ve diger hirgok hususlar. Harbten evvel peik onemli bir ra:kkam tutmadlgl halde harpten sonra petrol iireticisi olmayan tilkelel'inticari bilangolarma tek ba~ma motorlu vaslta ve akar- yakltm bilyiik bil' yiik te~kil ettigi ,gorultir. Zirai maHan ihrag eden ve endUstri malIarl ithal eden tilkelerin durumunu giigle~tiren bir diger husus da zirai ihrag maHan indeks saYllarmm endUstri mal- larl fiyatlarmm yiikselmesinden geri kalmasldll'. Klsaca, zirai mal fiaHan endUstri mallannm fiyatlarma gore daha hlZh dU~mekte·

dir.

Ziraatin modernle~mesi dolaYlsiyle ortaya <;(lkardlgl problem- ler, ozellikle iktisadi modernle~me ve rasyonalizasyon egilimleri- nin en az engele ugradlgr ve en hlZh bir :iiekilde yerle~tigi USA da

(23)

!1c,;lkc,;a gorUllir. Amerika ekonomisinde ziraaUn mode,rnle~mesi,

1910 da genel nufus. igersinde % 35 i meydana Igetiren zirai nufusun 1954 de yalmz % 13,5 e inmesine y01 ag:tl. Bu sure igersinde ma;ki-

nele~me, iyi tohum, suni gubre ve diger sahalardaki geli~meler

neticesinde i~ saati produk,tivitesi 3 katma QIktl. Halen daha da ytikselmektedir. Genel nlliusun % 13,5 unu kapsayan ziraatte Qa-

h~an faal nllius yalmz memleketin 1910 ile 1957 arasmda 2 misline glkan nlliusunun ttiketim ihtiyaClUl lkar~llamakla ka,lmaz, ay- m zamanda, beslenme maddelerinde oldugu gibiozellikle pamuk ve ttittin gibi endustri maddelerinde de, iihra.CI miimkun, btiyuk ihtiyag faziasl orltaya «Ikard!. Bu bakImdan kuguk i~letmeler yava:;; yava~ eli mine edilme yolundadlrlar. Zira kUQuk i~letmelerin

istihsal toplaml, Ulkenin genel istihsal kapasitesinin pek cuz'i bir kismim meydana getirmekte ve rasyonel bir i~letmeye tabi tutuI- mak iQin btiyUk i:;;letmelere devrolunmaktadll'lar.

iktisaden ^gerikahm~ Ulkelerde ziraatin modernle~tirilmesi,

bv. Ulkelerin eski ekim metotlarmdan XX. asrm istihsal tek·

nigine atllan huyuk bil' adlm demek olacaktlr. Boyle bir durum ise ziraa,tte Qah~an ntifusun buyuk bir klsmml i~siz, birakacag'l igin bu Ulkeler, ancak guc,;lti bir endtistrile~me He Qoztilmesi mUm- kun alan zor bir kalkmma problemiyle karl~1 kun;i1ya kalacaklar demektir. Yalmz amerikan endustrisinin normalin dl~mdaki ge-

li~me ve emme yetenegi USA da teknik geli~menin kusursuz bir

~ekilde akl~i1m saglaml~tlr.

Afrika ve Asyanm az geli~mi~ iilkelerinin zirai ve endUstriyel kalkmma problemlerinde huyuk anlam ta~lyan hu hususlar ge-

1i~mi:;; ve ge1i~me kapasitesine sahip tilkeler tarafmdan tamnma- mazhk edilmemelidir. Bat! ekonomik sistemlerinin ;temellerine dayanan tecrtibeler, uygulamada ba~anya ula~madlgl takdirde, al·

ternatif sistemler bahis konusu edilebilmelidir.

Bu goril9 ozellikle dilnya bankasmm Orta Dogu Ulkeleriyle (Ttirkiye, Irak, Suriye, Lilbnan) ilgili ara9tlrma raporlarmda ifa-

=

ila

i

ila

s;

:E .

"I;:

=

a

~~I]] 1,~ ~ ~~~ji~ t:t:~ &~

__ , ___

__

___ ::.::.:

__

I I

i I

---1--1-- - - --- --- ---

⁼

, _