Bilim ve Teknik
10
Geçtiğimiz ayın ortalarında New York yakınlarında 3.5 kilometre uzun-luğunda halka biçimli bir tünel içinde ters yönlerde neredeyse ışık hızında yol alan iki altın çekirdeği kafa kafaya çarpışarak 10 x 10 (10 trilyon) elekt-ronvolt düzeyinde enerji ortaya çı-karttılar. Şimdiye kadar bir laboratu-varda gerçekleştirilen en şiddetli çar-pışma Brookhaven Ulusal Laboratu-varında medyanın Büyük Patlama Deneyi diye adlandırdığı önemli bir deneyin ilk adımını oluşturdu. Dün-yanın her Dün-yanından gelen yüzlerce yüksek enerji fizikçisinin katıldığı de-neyde evrenimizi oluşturan Büyük Patlama’nın ilk anlarında var olduğu sanılan madde biçimleri araştırılacak. Bunun için önümüzdeki haftalarda araştırmacılar, laboratuvardaki Relati-vistik Ağır İyon Çarpıştırıcısı’nın (RHIC) oluşturacağı enerjiyi 40 tril-yon elektronvolta kadar yükseltmeyi planlıyorlar. RHIC yöneticilerinden Tom Kirk’e göre çarpışma noktasında yaklaşık 1 trilyon K sıcaklık oluşacak. Araştırmacıların hedefi, "Kuark-gluon plazması" denen ve maddenin, Büyük Patlamanın ilk birkaç mikrosaniyesi içinde var olduğu sanılan bir türünü gözleyebilmek. Maddenin temel yapı taşları olan kuarklar normal olarak proton ve nötron gibi atom çekirdeği-ni oluşturan çekirdek parçalarının içinde hapis durumda bulunuyorlar.
Bunları bir arada tutansa, şiddetli çe-kirdek kuvvetinin taşıyıcısı olan on adlı sanal parçacık. Kuark ve glu-onların, madde parçacıkları içine hap-solmadan önce çok kısa bir süreyle serbest olarak var oldukları düşünülü-yor.
Avrupa parçacık fiziği laboratuvarı CERN’deki fizikçiler, Şubat ayı için-de yaptıkları açıklamada, Süper Proton Sinkrotron adlı çar-pıştırıcıyla yürüttükleri deneyde kuark-glu-on plazması oluştu-ğu yolunda "inan-dırıcı kanıtlar bu-lunduğunu" açık-lamışlar, ancak çarpıştırıcı yeterli enerjiyi oluştura-madığından plaz-ma doğrudan gözle-nememişti. Ayrıca
CERN’in savı başka fi-zikçilerce kuşkuyla karşılan-mıştı.
RHIC deneyinde oluşacak enerji CERN’dekinin 10 katı olacağından, araştırmacılar plazmanın doğrudan gözlenebileceğinden kuşku duymu-yorlar. Çarpışma enkazı içinde arana-cak "plazma" göstergeleri arasında ser-best kuarkların yayacağı gama ışınları ve plazmanın soğuyup normal madde biçimine dönüşmeden önce içinden
saçılacak elektronlar sayılıyor. Ancak süper dedektörlerin bu belirtileri sptayabilmek için son derece hızlı ve duyarlı ölçümler yapabilmesi gereki-yor. Çünkü plazma 10-23 saniye
(sani-yenin yüz milyar kere trilyonda biri) süre içinde soğuyor ve kuarklarla glu-onlar tekrar hücre hapsine dönüyorlar.
RHIC deneyinin başlaması için medyanın körüklediği bir he-yecan dalgasının yatışması gerekti. Geçen yıl ba-zı gazeteler, çarpış-malarda oluşacak plazmanın minik bir karadelik, ya da "garip" diye adlandırılan ve ağır serbest ku-arklardan oluşan bir madde oluştu-racağı, bunların da dünyayı yokedeceği savını ileri sürmüşlerdi. Halkın korkusu, laboratuvar yöneticilerinin ve bazı ünlü fizikçile-rin karadeliklefizikçile-rin ve garip maddenin oluşması için neredeyse gökada bü-yüklüğünde hızlandırıcıların gerekti-ği, kaldı ki bunların bile oluşturacağı kara delik çok küçük olacağından sa-niyenin çok küçük dilimlerinde bu-harlaşıp yok olacağı konusunda gü-vence vermeleriyle yatışmıştı.
Nature, 22 Haziran 2000
Büyük Patlamanın Fiziği
Euro 2000 Futbol Şampiyonasına katılan bazı takımlar için çok geç ola-bilir; ama yarı finale kadar yükselmiş takımların kalecileri için hâlâ bir şans var. Penaltı vuruşunu yapan oyuncu-ların kalçaoyuncu-larına dikkat ederlerse, ta-kımlarını yenilgiden kurtarabilirler.
Mayıs ayında Malaysia başkenti Kuala Lumpur’da düzenlenen "2. As-ya Bilim ve Futbol Kongresi"ne sunu-lan bir araştırmaya göre penaltıyı atan oyuncunun topa dokunmadan önceki son anda kalçalarının durumu, topu atacağı yönü ele veriyor. Gerekli bil-giyle donanmış kaleci de önceden o yöne atlayarak kendisini bir anda ulu-sal kahraman yapabilecek kurtarışı gerçekleştirebiliyor.
Kongrede sunuşu yapan Liverpo-ol John Moores Üniversitesi’nden Mark Williams’a göre, "sağ ayağıyla şut atan bir oyuncunun kalçaları vuru-şun hemen öncesinde doğrudan kale-ciye dönükse, şut kalecinin sağ tarafı-na gidecek demektir." Eğer kalçalar "açıksa" yani kaleciye tam dönük
de-ğil de biraz açılı konumdaysa, şut ka-lecinin soluna gidiyor. Williams bu sonuca, penaltı atışlarının video klip-lerini inceleyerek varmış. Araştırma-cı, ayrıca penaltı atanın koşu açısı, vuruş yapmayan ayağının yönü, ve gövdesinin eğimi gibi farklı "yön işa-retleri" bulunduğunu da kaydediyor. Kanada’da yapılan bir araştırmay-sa, en belirgin işaretin, vuruş yapma-yan ayağın yönü olduğunu ortaya koymuş. 1982 ve 1994 yılları arasın-daki 138 Dünya Kupası maçını izle-yen British Columbia Üniversitesi araştırmacıları, atışların yüzde 80’in-de, vuruş yapmayan ayağın şutun gi-deceği yöne dönük olduğunu sapta-mışlar.
New Scientist, 10 Haziran 2000
