Açık Bilimin Temelleri ve Ortak Kaynak Olarak Bilgi

(1)

Açık Bilimin Temelleri ve Ortak Kaynak Olarak Bilgi

Yaşar Tonta

Hacettepe Üniversitesi

Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü

yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/tonta.html yasartonta@gmail.com

@yasartonta

Türkiye Açık Bilim Zirvesi 2018 , Sakıp Sabancı Müzesi, 10 Eylül 2018, İstanbul

(2)

Plan

• “Ortak Kaynak” Olarak Bilgi

• Teknoloji ve Ortak Kaynaklar

• Bilim-Mülkiyet İlişkisi

• Açık Bilim

• Açık Bilim Ekosistemi

• Ne Yapılmalı?

(3)

Ortak Kaynaklar

• common: ortak

• common good = kamu yararı

• common goods = kamu malı-mülkü/ortak mallar/ortak kaynaklar)

• commons = kamu/halk/amme/ortak alan

– Digital Commons

• Creative Commons = Yaratıcı Ortak Kaynaklar

(4)

Elinor Ostrom (1933-2012)

Kaynak: http://www.bollier.org/category/tags/commons-theory

(5)

Kaynak Türleri

Kaynak: Hess ve Ostrom, 2007, s. 9

(6)

“Ortak Kaynak” Olarak Bilgi

• Başkalarıyla paylaşıldığında miktarı ve değeri azalmaz (non-subtractability, non-rivalrous) (ortak kaynak)

• Belli bir kişiyi ya da grubu dışlamak (non-excludable) zor ve maliyetli

(kamu malı)

(7)

Bilgi Biçimleri

Kaynak: Hess ve Ostrom, 2003, s. 129

(8)

Teknoloji (Internet) ve Ortak Kaynaklar

Azalabilir

basılı kitaplar

Azalmaz

Buluşlar patentler, vs.

Dışlanamaz

TV, müzik yayını

Dışlanabilir

Azalmaz

e-kitaplar

Azalabilir

instructables.com, makezine.com

Dışlanabilir

Dijital haklar yönetimi (DRM)

Dışlanamaz

x

Yazılım Açık kaynak yazılım

Kaynak: Technology, 2006

(9)

Mülkiyet Hakları

1 • Erişim

2 • Katkıda bulunma 3 • Sağlama

4 • Çıkarma

5 • Yönetim/Katılım 6 • Dışlama

7 • Temlik/Devir/Ferağ

Kaynak: Ostrom ve Hess, 2007, s. 52-53

(10)

Erişim Çağında Mülkiyet Hakları

“Patentler ve telif hakları kıtlık

ekonomisinde işe yarar ama bolluk ekonomisinde yerleri yoktur. Sıfıra yakın marjinal maliyetlerin

dünyasında, neredeyse tek kuruş ödemeden sahip olunabilen mal ve hizmetlerin sayısı günbegün

artarken fikri mülkiyet haklarını korumanın ne anlamı olabilir ki?”

Kaynak: Rifkin, 2015, s. 193-195)

(11)

Bilim ve Mülkiyet İlişkisi

• Bilimsel araştırma ve ürün geliştirmenin azalması (%30)

• Bilgi kullanımının ve yenilik yaratma sürecinin kısıtlanması

• Kopyalamaya dayanan telif haklarının dijital bilgi kullanımını engellemesi

• Entellektüel mülkiyet hakları değeri azalmadan başkalarıyla paylaşılabilen ve belli bir grubun

kullanımıyla sınırlanamayan ortak kaynaklar için (bilimsel bilgi ve buluşlar) nasıl işlemeli?

Kaynak: Williams, 2013; Brown, 2009; Pearce, 2013.

(12)

Louis Pasteur (1822-1895)

«Bilim sınır tanımaz,

çünkü bilgi insanlığa aittir, ve dünyayı aydınlatan

bir meşaledir.»

(13)

Bilim Açık Değil

Bilgi ortak kaynak ama . . . Bilim açık değil!

Oysa

“Açıklık bilimin ve bilim yapmanın normatif özüdür. Açıklık sonuçların bilimsel ve pratik uygulamalar için tekrarlanmasının,

doğrulanmasının ve yeniden kullanılmasının ön koşuludur.” --Dr. Falk Reckling, Avusturya Bilim Fonu (FWF)

Kaynak: Tonta, Doğan, Al ve Madran, 2015, s. 9

(14)

Açık Bilim

Bilimsel yayınlar Veriler

Yöntemler

Kaynak: Open Science by Design, 2018, s. 24

Açık erişim Açık veri

Açık kaynak

yazılım

(15)

Bilim - Ticaret İlişkisi

25 milyar USD

Kaynak: Regazzi, 2015, s. 1

paywallthemovie.com

(16)

Araştırma İş Akışı

Kaynak: Schonfeld, 2018

(17)

Yayıncılar Tüm Araştırma İş Akışında

Kaynak: Posada ve Chen, 2017

(18)

(19)

Açık Bilim Ekosistemi

Açık Bilim

Kütüphane, Bilişim Sis.

AES

Akad. Env. Sis.

ADES Akad.

Değ. Sis.

Bilimsel BAP

Araş. Proj.

YÖK Akademik, YÖK

YÖKSİS, Ulusal Tez Merkezi, ÜAK

Araştırmacı / Nesne No.

ORCID, DOI

CRIS

Güncel Araş.

Bilgi Sis.

TRUBA

Türkiye Ulusal Bilim e-Altyapısı,

turkiye.gov.tr

Açık kaynaklar

WorldCat, PubMed, CrossRef, Europeana, arXiv, zenodo, unpaywall, github, re3data, HathiTrust, DART,

OATD, Internet Archive, i4oc.org, DataCite,

OpenDOAR

Yayıncılar

Clarivate Analytics, Scopus, SSRN, Plum

TÜBİTAK

ULAKBİM, ARBİS, ULAKNet, EKUAL, TR-Dizin, ARDEB

EOSC

Avrupa Açık Bilim Bulutu, EGI

OpenAIRE Fonla-

yıcılar

kamu-özel

Google

Scholar, Books, Dataset,

MS Academic, Dimensions

(20)

Son Gelişmeler

Kaynak: Open Science by Design, 2018;

https://www.scienceeurope.org/wp-content/uploads/2018/09/Plan_S.pdf

• Açık erişim dergilerde/platformlarda yayın zorunluluğu

• Açık lisans (CC BY) yayın ve telif hakkı yazarda olacak

• Açık erişim yayın giderlerini

fonlayıcılar/üniversiteler karşılayacak

• Karma model desteklenmeyecek

• İzleme ve yaptırım getirilecek

(21)

Açık Bilim: Fırsatlar / Engeller

• Daha

güvenilir/doğrulanabilir /yeniden kullanılabilir bilgi

• Daha hızlı, yaratıcı ve etkili bilgi üretimi

• Daha çok kişinin bilgiye ve araştırma çıktılarına erişimi

• Ekonomik sorunlar

• Araştırma altyapıları

• Akademik kültür

• Teşvik ve ödüller için

yanlış göstergelerin

kullanımı

(22)

Ne Yapılmalı?

• Açık Bilim farkındalığının artırılması

• Akademik kültürde değişim

• Açık lisanslara geçiş

• Açık Bilim politikası geliştirilmesi

• Araştırma altyapıları kurulması

• Kamu destekli yayınlara ve araştırma verilerine açık erişim sağlanması

• Açık erişim ve araştırma desteği arasında ilişki

kurulması

(23)

Kaynaklar

• Brown, C. (2009). Ayresian technology, Schumpeterian innovation, and the Bayh-Dole Act. Journal of Economic Issues, 43(2): 477- 486.

• Hess, C. ve Ostrom, E. (2003). Ideas, artifacts, and facilities: Information as a common-pool resource. Law and Contemporary Problems, 66(1&2): 111-146.

• Hess, C. ve Ostrom, E. (2007). Introduction: An overview of the knowledge commons. C. Hess ve E. Ostrom (Ed.) Understanding knowledge as a commons: From theory to practice içinde (s. 3-26) Cambridge, MA: MIT Press.

• Open Science by Design: Realizing a vision for 21st Century research. (2018). A consensus study report of the National Academies of Sciences Engineering Medicine. Washington, DC: The National Academies Press.

• Ostrom, E. ve Hess, C. (2007). A framework for analyzing the knowledge commons. C. Hess ve E. Ostrom (Ed.) Understanding knowledge as a commons: From theory to practice içinde (s. 41-81) Cambridge, MA: MIT Press.

• Posada, E. ve Chen, G.(2017). Publishers are increasingly in control of scholarly infrastructure and why we should care: A case study of Elsevier. http://knowledgegap.org/index.php/sub-projects/rent-seeking-and-financialization-of-the-academic-publishing-

industry/preliminary-findings/

• Pearce, J.M. (2013). Open-source nanotechnology: Solutions to a modern intellectual property tragedy. Nano Today, 8(4): 339-341.

• Regazzi, J.J. (2015). Scholarly Communications: A history from content as king to content as kingmaker. Lanham, MD: Rowman &

Littlefield.

• Rifkin, J. (2015). Nesnelerin interneti ve işbirliği çağı. (Çev. Levent Göktem). İstanbul: Optimist.

• Rifkin, J. (2001). The Age of Access: The New Culture of Hypercapitalism, where All of Life is a Paid-for Experience. New York: Penguin.

• Schonfeld, R.C. (2018, Ocak 4). Big Deal: Should universities outsource more core research infrastructure?

http://sr.ithaka.org/publications/big-deal-research-infrastructure/

• Technology and the Commons. (2006, 10 Eylül). http://www.onthecommons.org/technology-and-commons#sthash.bATpXKN1.dpbs

• Tonta, Y., Doğan, G., Al, U. ve Madran, O. (2015 Kasım). Open Access Policies of Research Funders: The Case Study of the Austrian Science Fund (FWF). DOI: 10.5281/zenodo.35616 (PASTEUR4OA: Open Access Policy Alignment Strategies for European Union Research)

• Williams, H.L. (2013). Intellectual Property Rights and Innovation: Evidence from the Human Genome. Journal of Political Economy, 121(1): 1-27.

(24)