DENEY NASIL KURULUR?
Doç. Dr. Hilâl Özdağ
GÜVENLİ VE ETKİN
LABORATUVAR UYGULAMALARI
111-546
DENEY
LABORATUVARDA VAROLUŞ NEDENİNİZ
• Bir hipotezin geçerliliğini test etmek üzere yapmanız gereken bir deney tasarlayıp, gerçekleştirmektir.
• Deney kurulurken gerekli dikkat ve özen gösterilmediği takdirde yarım ve belirsiz sonuçlarla ortada gezinmek durumunda kalırsınız.
NASIL BAŞLAMALI?
• Araştırma konunuz belli olduktan sonra makaleler okunmaya başlanacak.
• Hangi tekniklerin kullanılması/öğrenilmesi gerektiği belirlenecek.
• Bu teknikler ile ilgili gerekli okumalar (protokol, ipuçları, problem çözümleri) yapılacak.
• Bir bilen veya bilenlere danışılacak/Bu tekniği uygulayanlar takip edilecek…..
NASIL BAŞLAMALI?
• Deney protokolünü okumak demek. Deneyin her bir aşamasında ne niçin ekleniyor? Ne niçin yapılıyor?
Anlamak ve öğrenmek demektir.
• Tecrübeli birini deney yaparken takip etmek demek
“o deney sırasında protokolü nasıl organize etmeliyim ki hata payını en aza indireyim?” öğrenmek demektir.
• Bütün bu aşamalardan sonra mümkün olan en kısa sürede bir deney yapılacak ki gerçekte ne yapmanız gerektiği kafanızda netleşsin.
DÜŞÜNÜLMESİ GEREKENLER BİLİM
• Yaptığınız deneyin önemini unutmayın!:
Defalarca tekrar etmek durumunda kaldığınız bir deney, bir noktadan sonra çok can sıkıcı hale gelebilir. Bu noktadan sonra deneyi yaparken daha özensiz davranır hale gelebilirsiniz. Bu aşamada unutmamanız gereken “bu deneyi neden yapıyor olduğunuzdur”. Projenizi ve bilim yapıyor olduğunuzu hatırlayın.
DÜŞÜNÜLMESİ GEREKENLER BU SONUÇLAR YAYINLANACAK
• Sonuçlarınızı yayınlayamayacaksınız araştırma yapmanız manasını kaybeder.
Yayınınız yoksa bilim camiasında yer almanız mümkün olmaz. Her bir deneye makalenize konacak bir “figür” olarak bakmanız durumunda deneylerinizin tasarım ve koordinasyonundaki kaliteyi yüksek tutma şansınızı arttıracaksınızdır.
DÜŞÜNÜLMESİ GEREKENLER
DİKKATLİ VE MÜKEMMELİYETÇİ OLMAK
• Deneylerinizi nasıl tasarladığınız ve deney sonuçlarınız sizin “şöhretinizi” belirleyecektir.
• Sonuçlar sizin aynanız olacaktır. Temiz ve istikrarlı sonuç çıkaran bir araştırıcının sonuçlarına mesai arkadaşları ve patronu (ve nihayetinde bilim camiası) güvenecektir.
• Böyle bir araştırmacının ortaya çıkardığı şaşırtıcı/beklenmedik bir sonuç da aynı saygıyı görecektir.
DÜŞÜNÜLMESİ GEREKENLER
EN ACIMASIZ ELEŞTİRMENİNİZ KENDİNİZ OLMALI
• Olumlu veya olumsuz, sonuca ulaşabilmek için deneyebileceğiniz bütün yaklaşımları hesaba katmalısınız.
• Herkesten önce kendiniz, elde ettiğiniz sonuç(lar)da eksiklik, hata veya boşluk aramalısınız.
• Deney sonuçlarını varmak istediğiniz yöne doğru yönlendirmekten kaçının.
DÜŞÜNÜLMESİ GEREKENLER
EN ACIMASIZ ELEŞTİRMENİNİZ
KENDİNİZ OLMALI
BİR DENEYİ PLANLAMAK
DOĞRU SORU VEYA SORULARI SORMAK
• Soru veya sorularınızı belirlemelisiniz. Sorunuz belirlendikten sonra bu sorunun cevabını bulabilmek için uygulamanız gereken yaklaşım veya yaklaşımları okuyarak, meslektaşlarınızla tartışarak belirleyin.
• Cevabınızı bulmanızın mümkün olmayacağı soruları bir tarafa koyun!
BİR DENEYİ PLANLAMAK TASARIM
• Deneyin değişkenleri: zamanın veya konsantrasyonun etkisi? Kaç zaman, hangi konsantrasyonlar denenmeli?
• Kontroller: Pozitif ve negatif kontroller.
• Örnek sayısı: Çifli tekrarlar mı? Üçlü tekrarlar mı yoksa daha fazlası mı yapılmalı? Biyolojik aktivitede en az ikili, ideali üçlü tekrarlardır.
• İstatistik: Sonuçlarınızın analizinde istatistik değerlendirmeye gerek olup olmayacağını değerlendirin. Eğer böyle bir gereklilik olacaksa örneklem sayısını belirlemeden önce bir istatistik uzmanının görüşünü alın.
BİR DENEYİ PLANLAMAK TASARIM
• Deney ölçeğini bir anda büyütmeyin: Bir anda olsun bitsin deyip tek bir seferde birçok örneği işleme almayın. Özellikle tecrübenin başında bu çok hata, boş yere emek anlamına gelir. Kısa sürede bitsin diye çıkılan bu yol işin daha da uzamasına, boş giden emek ve sarf malzemesine neden olur.
BİR DENEYİ PLANLAMAK BİR DENEYİN KURULMASI
• Protokolü bul ve hazırla.
• Reaktifleri hazırla.
• Deneye başlamadan herşeyi kafandan geçir, eksik kalmasın.
• Yeni bir teknik kullanacaksan. Bu tekniği bilen birisini yaparken takip et. Takip ettiğin kişiden bu işi öğrenmenin en iyi yolu. Takip ettiğin süre zarfında o kişinin o deneyinde asistanlığını yapmaktır (Takip ettiğin kişi senden yaş veya kıdemce küçük olsa dahi gocunma ve gereğince hareket et).
BİR DENEYİ PLANLAMAK DENEYİ YAP
• Yeterli zaman diliminde bu işe başla: Gereğinden fazla zamanın olacağı bir zaman dilimini seç. İlk defa yaptığında zaman baskısı en son gerekli olandır.
• ŞÖFÖRLE TRAFİKTEYKEN ARAŞTIRICI İLE DENEY BAŞINDA İKEN KONUŞULMAZ!!
• Sizinle konuşacak olan hocanız/patronunuz dahi olsa eğer deney yapıyorsanız konuşmama hakkınızı kullanmaktan çekinmeyin!
BİR DENEYİ PLANLAMAK VERİ TOPLAMA VE ANALİZ
• Bir sonraki deneye geçmeden önce verilerini analiz et.
• Veriler biriktikçe analizi zorlaşır. Veri kalitesini bir uzmanıyla tartışmanın faydası olacaktır.
• NİHAYETİNDE DENEYİN İSTİKRARLI SONUÇ VERDİĞİNİ GÖSTERMEK ÜZERE DENEYİ TEKRAR ET.
BİR DENEYİ PLANLAMAK SIKÇA YAPILAN HATALAR
• Deneyin gerekliliği üzerinde yeterince düşünmemek.
• Araştırmadaki bütün soruların cevabını arayan dev ve dağınık bir deney planlamak
• Daha önce yapılmış olan deneyleri gereğince değerlendirmemek.
• Deneyi yorumlanabilir kılacak olan kontrol ve kontrol aşamalarını iyi planlamamak.
• Deneye başlamadan önce gerekli bütün sarf ve kimyasalların varlığını kontrol etmemek.
LİTERATÜR ARAŞTIRMASI
• Birkaç köşebaşı makale ile başla.
• Pubmed’de değişik anahtar kelimelerle tarama yap. Eski makalelerden de çok iyi verilerin çıkabileceğini göz önünde tut.
• Araştırman boyunca güncel makaleleri takip etmeye devam et.
KONTROLLER
• Deneysel kontrol: moleküler ağırlık belirteci.
• Uygulama kontrolü
• Pozitif kontrol
• Negatif kontrol
• Uygulama zamanları
KONTROLLER
• Eğer elde yeterince örnek materyeli yoksa:
– Prosedür kontrolü
– Çiftli deney kontrolü yapılmayabilir.
İSTATİSTİK
• Bir örnekle ilgili bilgiden hareketle bir popülasyonun özelliğini tahmin etmek: t-test
• Bir popülasyonla ilgili bilgiden hareketle bir örneğin özelliğini tahmin etmek: normal dağılım eğrisinden olasılık hesaplanabilir.
• İki gözlem setinin ortalamaları arasındaki farkı (uygulama öncesi sonrası) görmek için geniş örnek boyutu için (30 ve fazlası) farlılık skoru, daha az sayıda örnek için t-test kullanılabilir.
İSTATİSTİK
• Bir örneğin belli bir popülasyon içindeki bir popülasyondan olup olmadığını anlamak için: Ki kare, ANOVA veya t-test.
• Birbirine bağlı olduğu düşünülen bir ölçüm diğerine olan etkisini değerlendirmek için lineer regresyon.
• Birçok örneğe ait veriyi bir anda değerlendirip gruplar arasındaki sistematik farklılığı ayırtetmek için ANOVA. Eğer iki deneysel müdahalenin bir değişken üzerindeki etkisi değerlendirilmek isteniyorsa iki yönlü ANOVA yapılmalı.
BİR PROTOKOLÜ TAKİP ETMEK
BİR PROTOKOLÜ TAKİP ETMEK
• Protokolü eline al.
– Diğer bir araştırıcıdan – Protokol kitabından
– Yayınlanmış bir makalenin metod kısmından
BİR PROTOKOLÜ TAKİP ETMEK
• Protokolü oku.
– Eğer bir makaleden aldıysan sorularını makale sahibine yönlendirebilirsin.
• Protokolde gerekenleri belirle.
• İlk defa yaptığında aynı yazıldığı gibi yap.
• Tecrübe kazandıktan sonra gerekiyorsa protokolde (her defasında tek bir parametre değiştirmek ve yazılı olarak kaydetmek suretiyle) gerekli optimizasyonları yap.
BİR DENEYİ PLANLAMAK
TASARIM
SONUÇLARIN YORUMLANMASI
• Deney işledi mi?
– Kontrolleri incele.
– Prosedür kontrolleri sonuç verdi mi?
– Background problemi var mı?
– Rezolüsyon beklendiği gibi mi?
– ………
SONUÇLARIN YORUMLANMASI
• Sonuç nedir?
• Deney ne anlama gelmektedir?
• Diğer araştırmacılar deney sonuçlarını anlıyor mu?
• Sonuçlar tekrar edilebiliyor mu?
SONUÇLARIN YORUMLANMASI
EĞER DENEY ÇALIŞMAZSA
PROBLEM TESPİT VE ÇÖZÜMÜ
• Prosedür hatası olabilir. Cihazları ve reaktiflerini kontrol et. Lab defterini kontrol et.
• Protokolü gözden geçir. Kritik reaktifler veya aşamalar hangisidir belirle.
• Protokolde ne, ne için kullanıldı tekrar hatırla.
• Deneyi tekrar et.
EĞER DENEY ÇALIŞMAZSA
PROBLEM TESPİT VE ÇÖZÜMÜ
• Problem devam ediyorsa. Deneyi parçalara ayırıp basamak basamak tekrar edip hangi aşamada problem olduğunu tespit et.
• Tecrübeli birine danış.
• Google’la
PROBLEM TESPİT VE ÇÖZÜMÜ
PROJE DEĞİŞTİRMEK
• Veri tekrar edilebilir değil.
• Hocanın projeye ilgisi kayboldu.
– Bir hocanın birden fazla projesi olduğunda bir proje feda edilebilir hale gelebilir.
• Kepçelendin
• Projenin yönü değişti.
– Elde edilmiş olan beklenmedik bir sonuç.
• Çok zor bir proje
