T.C.
NĠĞDE ÖMER HALĠSDEMĠR ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
MÜZĠKOLOJĠ ANABĠLĠM DALI
POMAK MÜZĠK KÜLTÜRÜ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
Hazırlayan Hasan ASLAN
Niğde Ağustos, 2020
T.C.
NĠĞDE ÖMER HALĠSDEMĠR ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
MÜZĠKOLOJĠ ANABĠLĠM DALI
POMAK MÜZĠK KÜLTÜRÜ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
Hazırlayan Hasan ASLAN
DanıĢman : Prof. Dr. Timur VURAL Üye : Doç. Dr. Emin Erdem KAYA
Üye : Dr. Öğretim Üyesi Resul BAĞI
Niğde Ağustos, 2020
ONAY SAYFASI
Prof. Dr. Timur VURAL danıĢmanlığında Hasan ASLAN tarafından hazırlanan “Pomak Müzik Kültürü” adlı bu çalıĢma jürimiz tarafından Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müzikoloji Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiĢtir.
Tarih: 24/08/2020
JÜRĠ:
DanıĢman : Prof. Dr. Timur VURAL Üye : Doç. Dr. Emin Erdem KAYA Üye : Dr. Öğretim Üyesi Resul BAĞI ONAY:
Bu tezin kabulü Enstitü Yönetim Kurulu‟nun ………tarih
………. ve sayılı kararı ile onaylanmıĢtır.
………..
Enstitü Müdürü
Tarih:
i ÖNSÖZ
Bu araĢtırma: 2019 yılında Edirne, Ġstanbul, Sakarya, Ġzmir illerinde yaĢayan Pomakların Müzik kültürlerini inceleyen bir çalıĢmadır. T.C Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü‟nde yapılan bu çalıĢmanın temel amacı;
araĢtırma örneklemi içerisinde yaĢayan Pomakların söyledikleri pesna örneklerinin kendi kültüründe ki müziksel özelliklerini açıklamaktır.
ÇalıĢmanın gerçekleĢmesinde bana her konuda desteğini esirgemeyen tez danıĢmanım Sayın Prof. Dr. Timur Vural‟a teĢekkürlerimi sunmak istiyorum.
AraĢtırma sürecinde, fikirleriyle, önerileriyle araĢtırmama yön veren değerli hocalarım Prof. Dr. Feyzan Vural‟a ve Dr. Öğretim üyesi Resul Bağı‟ya teĢekkürlerimi sunarım.
Bu araĢtırmada her zaman yanımda olan, manevi desteğini esirgemeyen eĢim Merve ġahin Aslan‟a ve bana alan çalıĢmalarımda yardım eden Dr. Öğretim üyesi Necmettin ġahin‟e Ģükranlarımı sunarım.
Saygılarımla Hasan ASLAN
ii ÖZET
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ POMAK MÜZĠK KÜLTÜRÜ
ASLAN, Hasan Müzikoloji Anabilim Dalı Tez DanıĢmanı: Prof. Dr. Timur Vural
Ağustos, 2020, 124 sayfa
Ülkemize 1877-1878 Osmanlı – Rus savaĢı sırasında ve 1990‟lı yılların ortalarına doğru sona eren göçlerle Türkiye‟ye yerleĢen Pomakların; tarih, dil, din, kültür, gelenek ve göç yapıları çalıĢmanın alanı içerisinde ele alınmıĢtır. Bu yerleĢim yerlerinde yaĢayan Pomakların sosyokültürel yaĢamları içerisinde müzik kültürleri incelenmiĢtir. Aynı kapsamda Pomakların kültürel özelliklerini kaybedip kaybetmediği, kökenleri hakkında asimile olup olmadıkları ve dil, kültür, gelenek ve sosyal yapıları pesnalar (Ģarkılar) bağlamında analiz edilmiĢtir. Pomak kimliğinin özgün müziği olan pesnanın etnik kimlik ve müzik bağlantısı incelenmiĢtir.
Bu alanda var olan literatürün kaynak taramalarından yararlandığımız ve Edirne, Ġstanbul, Sakarya, Ġzmir illerinde Pomakların yaĢadığı yerleĢim yerlerinde yapmıĢ olduğumuz alan araĢtırmalarından elde ettiğimiz pesna örneklerinin, ses yapısı, melodik kalıpları, form, ritim, müzik biçimleri araĢtırılmıĢtır. Yapılan incelemeler sonucunda Pomakların halk Ģarkılarının özgün bir melodik yapısı olduğu ve kendi kültür ögelerinden beslendiği gözlemlenmiĢtir.
ÇalıĢmadan elde ettiğimiz bulgularda, Pomak halk Ģarkılarının modernleĢmeye ve ekonomik nedenlerden dolayı gelecek kuĢaklara aktarılmasında sorunlar yaĢandığı tespit edilmiĢ fakat belirli bir kesimde kültürün kaybolması yerine devam ettiği de gözlemlenmiĢtir. Pesnaların sözlerine bakıldığında ise aĢk, sevgi, özlem, doğa, gibi konuların iĢlenmiĢ olduğu ve bu ögelerin Pomak kültürü ile özdeĢleĢmiĢ olduğu
iii
görülmektedir. Pomak pesnaları genellikle toplumda yaĢanmıĢ olayları tema edinip onlara verdiği değeri gözler önüne sermiĢtir. Pesnaların halk arasında imece halinde iĢ yaparken söylenmesi pesnaların toplumsal dayanıĢmayı artırdığını örnek olarak göstermiĢtir.
Anahtar Kelimeler: Pomak Türkleri, Pomak Kimliği, Asimilasyon, Müzik Kültürü, Pomak Müziği, Pesna.
iv ABSTRACT
MASTER THESIS
POMAK MUSICAL CULTURE
ASLAN, Hasan Department of Musicology Supervisor: Professor Timur Vural
August 2020, 124 pages
The history, language, religion, culture, customs and immigration structures of Pomaks who settled in Turkey during 1877 – 1878 Ottoman – Russian War and with the migrations ending towards the mid-1990s are considered within the scope of the study. Music cultures have been studied in the socio-cultural life of Pomaks living in these settlements. In the same context, whether Pomaks lost their cultural characteristics, whether they were assimilated about their origins, and their language, culture, tradition and social structures were analyzed in the context of pesnas (songs).
Ethnic identity and music connection of pesna, which is the original music of Pomak identity, was examined.
The sound structure, melodic patterns, form, rhythm, and musical forms of the pesna samples that we have obtained from the literature surveys in this area and the field studies we have made in the settlements where Pomaks live in the provinces of Edirne, Istanbul, Sakarya and Izmir have been investigated. As a result of the examinations, it has been observed that the folk songs of Pomaks have a unique melodic structure and are fed by their own cultural elements.
In the findings we obtained from the study, it was determined that there were problems in the transfer of Pomak folk songs to the next generations due to modernization and economic reasons, but it was also observed that culture continued in a certain part rather than disappearing. When the words of the pesna are examined, it is seen that the subjects such as love, love, longing, nature, are studied and these
v
elements are identified with pomak culture. Pomak pesnas often reveal the value that has been experienced in society and reveal the value it gives them. The fact that pesna was sung while doing business among the people showed that pesna increased social solidarity as an example.
Keywords: Pomak Turks, Pomak Identity, Assimilation, Music Culture, Pomak Music, Pesna.
vi
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖNSÖZ ... i
ÖZET ... ii
ABSTRACT ... iv
ĠÇĠNDEKĠLER ... vii
TABLOLAR LĠSTESĠ ... x
GRAFĠKLER LĠSTESĠ ... xii
ġEKĠLLER LĠSTESĠ ... xiii
KISALTMALAR LĠSTESĠ ... xiiii
BÖLÜM 1 GĠRĠġ 1.1. PROBLEM DURUMU ... 1
1.2. ARAġTIRMANIN AMACI ... 2
1.3. ARAġTIRMANIN ÖNEMĠ ... 2
1.4. SINIRLILIKLAR ... 3
1.5. VARSAYIMLAR ... 3
1.6. TANIMLAR ... 3
BÖLÜM 2 ĠLGĠLĠ ALAN YAZINI 2.1. ĠLGĠLĠ LĠTERATÜR ... 6
2.2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE ... 10
2.2.1. Gelenek ve Aktarımı ... 130
2.2.2. Sembolik Kültür ve Etnisite ... 131
2.2.3. Pomakların Kökenleri ... 13
2.2.4. Pomakların YaĢadığı Coğrafi Yerler ... 15
2.3. TÜRKĠYE‟DE YAġAYAN POMAKLAR ... 166
2.3.1. Pomakların Anadolu‟ya GeliĢi ve Türkiye‟deki YerleĢim Bölgeleri ... 166
2.3.2. Pomak Folkloru ... 20
2.4. POMAK PESNALARI ... 22
2.5. POMAK ÇALGILARI... 224
BÖLÜM 3 YÖNTEM 3.1. ARAġTIRMANIN MODELĠ ... 322
vii
3.2. ARAġTIRMAYA AĠT EVREN VE ÖRNEKLEM ... 332
3.3. VERĠ TOPLAMA TEKNĠKLERĠ ... 333
3.4. VERĠLERĠN ANALĠZĠ ... 333
3.4.1. Verilerin Çözümlenmesi ve ĠĢlenmesi ... 333
3.4.2. Seçilen Eserlerin Makam/Ritim/Usül/Form Sıklıklarının Tespit Edilmesi ... 344
BÖLÜM 4 BULGULAR VE YORUMLAR 4.1. GÖRÜġÜLEN POMAKLARA AĠT KĠġĠSEL VERĠLER (YAġ, CĠNSĠYET, MEMLEKET, NERDEN GÖÇ ETTĠKLERĠ, EĞĠTĠM DURUMLARI) NELERDĠR? ... 355
4.2. POMAK MÜZĠKLERĠNDE KULLANILAN ENSTRÜMANLAR NELERDĠR? ... 377
4.3. POMAK MÜZĠĞĠNDE KULLANILAN DĠZĠ YA DA MAKAM DĠZĠLERĠ NELERDĠR? ... 455
4.3.1. Mayko Adlı ġarkının Derleme Notası ... 455
4.3.2. Çakay Dati Adlı ġarkının Derleme Notası ... 477
4.3.3. Akka ġeker Türküsünün Derleme Notası ... 49
4.3.4. Karanfilo Türküsünün Derleme Notası ... 511
4.3.5. Moy Rusa Kusa Türküsünün Derleme Notası ... 533
4.3.6. Kule Mumiçe Türküsünün Derleme Notası ... 555
4.3.7. Dolnikra Türküsünün Derleme Notası ... 577
4.3.8. Dragu Türküsünün Derleme Notası ... 59
4.3.9. Gıo Jatva Iskosam Türküsünün Derleme Notası ... 611
4.3.10. Gora Türküsünün Derleme Notası ... 633
4.3.11. Kuku Viçka Türküsünün Derleme Notası ... 655
4.3.12. Mayçe Türküsünün Derleme Notası ... 677
4.3.13. Mayço Türküsünün Derleme Notası ... 69
4.3.14. Derlediğimiz On Üç Türkünün Genel Müzikal Analizi ... 70
4.4. POMAK MÜZĠĞĠ ESERLERĠNĠN MÜZĠKAL ANALĠZLERĠ (SES ALANLARI/RĠTĠM KALIPLARI/YOĞUN OLARAK KULLANILAN SES ALANLARI/MAKAM DĠZĠLERĠNĠN KULLANIM SIKLIĞI) NASILDIR? ... 72
4.4.1. “Aman Mayko” Adlı Eserin Müzikal Analizi ... 72
4.4.2. “Çakay Dati” Adlı Eserin Müzikal Analizi ... 73
4.4.3. “Akka ġeker” Adlı Eserin Müzikal Analizi ... 74
viii
4.4.4. “Karanfilo” Adlı Eserin Müzikal Analizi ... 75
4.4.5. “Moy Rusa Kusa” Adlı Eserin Müzikal Analizi ... 76
4.4.6. “Kule Mumiçe” Adlı Eserin Müzikal Analizi ... 77
4.4.7. “Dolnikra” Adlı Eserin Müzikal Analizi ... 78
4.4.8. “Dragu” Adlı Eserin Müzikal Analizi... 79
4.4.9. “Gıo Jatva Iskosam” Adlı Eserin Müzikal Analizi ... 80
4.4.10. “Gora” Adlı Eserin Müzikal Analizi... 81
4.4.11. “Kuku Viçka” Adlı Eserin Müzikal Analizi ... 82
4.4.12. “Mayçe” Adlı Eserin Müzikal Analizi ... 83
4.4.13. “Mayço” Adlı Eserin Müzikal Analizi ... 84
4.5. POMAK MÜZĠKLERĠNE AĠT BĠÇĠM/FORM ANALĠZLERĠ NASILDIR? . 85 4.4.1. “Aman Mayko” Adlı Eserin Biçimsel Analizi ... 85
4.4.2. “Çakay Dati” Adlı Eserin Biçimsel Analizi ... 86
4.4.3. “Akka ġeker” Adlı Eserin Biçimsel Analizi ... 87
4.4.4. “Karanfilo” Adlı Eserin Biçimsel Analizi ... 88
4.4.5. “Moy Rusa Kusa” Adlı Eserin Biçimsel Analizi ... 88
4.4.6. “Kule Mumiçe” Adlı Eserin Biçimsel Analizi ... 89
4.4.7. “Dolnikra” Adlı Eserin Biçimsel Analizi ... 90
4.4.8. “Dragu” Adlı Eserin Biçimsel Analizi ... 90
4.4.9. “Gıo Jatva Iskosam” Adlı Eserin Biçimsel Analizi ... 91
4.4.10. “Gora” Adlı Eserin Biçimsel Analizi ... 91
4.4.11. “Kuku Viçka” Adlı Eserin Biçimsel Analizi ... 92
4.4.12. “Mayçe” Adlı Eserin Biçimsel Analizi ... 92
4.4.13. “Mayço” Adlı Eserin Biçimsel Analizi ... 93
4.6. POMAK MÜZĠĞĠNĠN GÜNLÜK YAġAMDAKĠ (DÜĞÜN, BAYRAM VS.) FONKSĠYONLARI NELERDĠR? ... 95
4.7. POMAK MÜZĠKLERĠNDE ĠġLENEN TEMALAR-KONULAR NELERDĠR? ... 98
4.7.1. “Aman Mayko” Adlı Eserin Tema ve Konusu ... 98
4.7.2. “Çakay Dati” Adlı Eserin Tema ve Konusu ... 100
4.7.3. “Akka ġeker” Adlı Eserin Tema ve Konusu ... 101
4.7.4. “Karanfilo” Adlı Eserin Tema ve Konusu ... 102
4.7.5. “Moy Rusa Kusa” Adlı Eserin Tema ve Konusu... 103
4.7.6. “Kule Mumiçe” Adlı Eserin Tema ve Konusu ... 104
ix
4.7.7. “Dolnikra” Adlı Eserin Tema ve Konusu ... 105
4.7.8. “Dragu” Adlı Eserin Tema ve Konusu ... 106
4.7.9. “Gıo Jatva Iskosam” Adlı Eserin Tema ve Konusu ... 107
4.7.10. “Gora” Adlı Eserin Tema ve Konusu ... 108
4.7.11. “Kuku Viçka” Adlı Eserin Tema ve Konusu ... 108
4.7.12. “Mayçe” Adlı Eserin Tema ve Konusu ... 109
4.7.13. “Mayço” Adlı Eserin Tema ve Konusu ... 110
BÖLÜM 5 SONUÇLAR VE ÖNERĠLER 5.1. SONUÇLAR ... 111
5.1.1. Birinci Alt Probleme ĠliĢkin Sonuçlar... 111
5.1.2. Ġkinci Alt Probleme ĠliĢkin Sonuçlar ... 112
5.1.3. Üçüncü Alt Probleme ĠliĢkin Sonuçlar ... 112
5.1.4. Dördüncü Alt Probleme ĠliĢkin Sonuçlar ... 112
5.1.5. BeĢinci Alt Probleme ĠliĢkin Sonuçlar ... 113
5.1.6. Altıncı Alt Probleme ĠliĢkin Sonuçlar... 114
5.1.7. Yedinci Alt Probleme ĠliĢkin Sonuçlar ... 114
5.2. ÖNERĠLER ... 114
KAYNAKÇA ... 116
EKLER ... 122
EK 1: GörüĢme Formu Türkiyede YaĢayan Pomakların Müzik Kültürlerine Dair GörüĢme Soruları ... 122
ÖZGEÇMĠġ ... 124
x
TABLOLAR LĠSTESĠ
Tablo 1: GörüĢme Yapılan Pomakların (YaĢ, Cinsiyet, Göç Eğitim) Bilgileri ... 35
Tablo 2: GörüĢme Yapılan Pomakların Kullandıkları Enstrüman Bilgileri ... 37
Tablo 3: Aman Mayko Türküsüne Ait Analiz Tablosu ... 46
Tablo 4: Çakay Dati Türküsünün Ait Analiz Tablosu ... 48
Tablo 5: Akka ġeker Türküsüne Ait Analiz Tablosu... 50
Tablo 6: Karanfilo Türküsüne Ait Analiz Tablosu ... 52
Tablo 7: Moy Rusa Kusa Türküsüne Ait Analiz Tablosu... 53
Tablo 8: Kule Mumiçe Türküsüne Ait Analiz Tablosu ... 56
Tablo 9: Dolnikra Türküsüne Ait Analiz Tablosu ... 58
Tablo 10: Dragu Türküsüne Ait Analiz Tablosu ... 60
Tablo 11: Gıo Jatva Iskosam Türküsüne Ait Analiz Tablosu ... 61
Tablo 12: Gora Türküsününe Ait Analiz Tablosu ... 64
Tablo 13: Kuku Viçka Türküsününe Ait Analiz Tablosu ... 66
Tablo 14: Mayçe Türküsününe Ait Analiz Tablosu ... 68
Tablo 15: Mayço Türküsününe Ait Analiz Tablosu ... 69
Tablo 16: On Üç Türkünün Genel Analiz Tablosu ... 70
xi
GRAFĠKLER LĠSTESĠ
Grafik 1: Aman Mayko Türküsü Ses Dağılımları... 72
Grafik 2: Çakay Dati Türküsünün Ses Dağılımları... 73
Grafik 3: Akka ġeker Türküsü Ses Dağılımları ... 74
Grafik 4: Karanfilo Türküsü Ses Dağılımları ... 75
Grafik 5: Moy Rusa Kusa Türküsü Ses Dağılımları ... 76
Grafik 6: Kule Mumiçe Türküsü Ses Dağılımları ... 77
Grafik 7: Dolnikra Türküsü Ses Dağılımları ... 78
Grafik 8: Dragu Türküsü Ses Dağılımları ... 79
Grafik 9: Gıo Jatva Iskosam Türküsünün Ses Dağılımları ... 80
Grafik 10: Gora Türküsünün Ses Dağılımları ... 81
Grafik 11: Kuku Viçka Türküsünün Ses Dağılımları ... 82
Grafik 12: Mayçe Türküsünün Ses Dağılımları ... 83
Grafik 13: Mayço Türküsünün Ses Dağılımları... 84
xii
ġEKĠLLER LĠSTESĠ
ġekil 1: Türkiye‟de YaĢayan Pomakların Gösterildiği Harita ... 17 ġekil 2: Ġstanbul‟da Pomakların YaĢadığı Gazi Tepenin Harita Görünümü ... 17 ġekil 3: Edirne‟de Pomakların YaĢadığı SubaĢı Mahallesinin Harita Görünümü ... 18 ġekil 4: Ġzmir‟de Pomakların YaĢadığı Çınar Dibi Mahallesinin Harita Görünümü... 18 ġekil 5: Ġzmir‟de Pomakların YaĢadığı Kamberler Mahallesi Harita Görünümü... 19 ġekil 6: Ġzmir‟de Pomakların YaĢadığı BeĢ Pınar Mahallesinin Harita Görünümü .... 19
xiii
KISALTMALAR LĠSTESĠ
PROF. : Profesör
DR. : Doktor
ÇEV. : Çeviren K. K : Kaynak KiĢi TDK : Türk Dil Kurumu THM : Türk Halk Müziği TSM : Türk Sanat Müziği AGĠS : Adı Geçen Ġnternet Sitesi KTÜ : Karadeniz Teknik Üniversitesi GTHM : Geleneksel Türk Halk Müziği TRT : Türkiye Radyo Televizyon Kurumu
1 BÖLÜM 1
GĠRĠġ
Pomaklar balkanlardan ülkemize göç etmiĢ soyları Kuman-Kıpçak Türklerine dayanan bir topluluktur. Pomaklar konusunda ulusal ve uluslararası gerçekleĢtirilen çok sayıda çalıĢmanın olduğu bilinmektedir. Bu çalıĢmaların çoğu Pomakların etnik kökenleri ve günümüze kadar geçen tarihi süreçlerde asimile olup olmadıkları hususunda yoğunlaĢmaktadır. Literatürde Pomakların kimlikleri hakkında baĢka ırklara mensup oldukları yönünde birçok tespit bulunmaktadır. Pomaklar ise yaptığımız görüĢmeler sonucunda kendilerinin Türk ırkına mensup olduklarını ifade etmiĢlerdir.
Pomakların yapılan bilimsel çalıĢmalar sonucunda balkanlara geldikleri ve burada kültürel yapılarını devam ettirmeye çalıĢtıkları gözlemlenmiĢtir. YerleĢtikleri bölgenin kültüründen etkilenmiĢ ve kültürel değerlerinde çeĢitli değiĢiklikler oluĢmuĢtur. YaĢadıkları kültürel farklılaĢma din değiĢtirmelerine neden olmakla birlikte bazı kültürel alıĢkanlıklarını da etkilemiĢtir.
Bu çalıĢmada yer alan Pomak halk Ģarkıları olarak nitelendirilen pesnalar diğer yapılan çalıĢmalarda ve bazı yörelerde “pesne-pesnya” isimleri ile nitelendirilmiĢtir.
Bu araĢtırma kapsamında Pomak Halk Ģarkıları pesna adı ile ifade edilmiĢtir.
Pomak halk Ģarkıları olan pesnalar biçim, yapı, form, ritim ve makamsal özellikler açıdan taĢıdığı farklılıklar incelenmiĢtir. Aynı zamanda müziğin kullanıldığı eğlenceler, dini törenler, hakkında incelemeler yapılması amaçlanmaktadır.
1.1. PROBLEM DURUMU
Türkiye‟de yaĢayan Pomakların geniĢ bir kültüre sahip olduğu ve bu kültür içerisinde büyük önem taĢıyan halk Ģarkılarının Pomak folkloruna katkıları
2
küçümsenmeyecek derecede yansımıĢtır. Günlük hayatlarının birçok anında kullandıkları müzikler Pomakların kültürüyle özdeĢleĢmiĢtir.
AraĢtırmaya ait problem cümlesi “günümüz Anadolu Pomaklarının yaĢayan müzik kültürleri/pratikleri nelerdir?” diye belirlenmiĢtir
Alt problemler:
1. GörüĢülen Pomaklara ait kiĢisel veriler (YaĢ, Cinsiyet, Memleket, Nerden Göç ettikleri, Eğitim durumları) nelerdir?
2. Pomak müziklerinde kullanılan enstrümanlar nelerdir?
3. Pomak müziğinde kullanılan dizi ya da makam dizileri nelerdir?
4. Pomak müziği eserlerinin müzikal analizleri (Ses alanları//Yoğun olarak kullanılan ses alanları/Makam dizilerinin kullanım sıklığı) nasıldır?
5. Pomak müziklerine ait biçim/form analizleri nasıldır?
6. Pomak müziğinin günlük yaĢamdaki (Düğün, Bayram vs.) fonksiyonları nelerdir?
7. Pomak müziklerinde iĢlenen temalar-konular nelerdir?
1.2. ARAġTIRMANIN AMACI
Günümüzde Türkiye‟de Edirne, Ġstanbul, Sakarya, Ġzmir illerinde yaĢayan Pomakların sosyokültürel yaĢamları içerisinde müzik kültürlerinin incelenmesi amaçlanmıĢtır.
1.3. ARAġTIRMANIN ÖNEMĠ AraĢtırma; konusu ve içeriği itibariyle,
- Pomaklar ve müzik kültürü hakkında yeni bilgiler tespit edilmesi ve daha önce yapılmıĢ çalıĢmalardaki verilerin derlenmesi,
- Pomakların müziklerinin tonal ve makamsal özellikleri bakımından incelenmesi,
- Pomakların halk Ģarkılarında kullandıkları ses aralıkları, ritim kalıpları, makam dizilerinin kullanım sıklıklarının belirlenmesi,
3
- Benzer çalıĢmalar için ıĢık tutucu, kaynak teĢkil edici bir iĢlevi olması ve yeni yapılacak bilimsel çalıĢmalara yön göstermesi açısından önem taĢımaktadır.
1.4. SINIRLILIKLAR
Bu çalıĢma Türkiye‟de Edirne, Ġstanbul, Sakarya ve Ġzmir illerinde yaĢayan Pomak Türkleri ile sınırlı tutulmuĢtur.
1.5. VARSAYIMLAR
GörüĢme yapılan Ġstanbul, Edirne, Sakarya ve Ġzmir‟de yaĢayan Pomakların Türkiye‟de diğer bölgelerde yaĢayan Pomakları temsil ettiği varsayılmaktadır.
AraĢtırma yönteminin gerekli verilere ulaĢmak için uygun tasarımlandığı varsayılmaktadır. UlaĢılabilen 24 Pomak vatandaĢımızın araĢtırmaya veri oluĢturmak için yeterli düzeyde tecrübeye sahip oldukları ve ifade ettikleri verilerin gerçekleri yansıttığı varsayılmaktadır.
1.6. TANIMLAR
Pesna: “Bulgar dilindeki pesen, pesnya‟dan gelmektedir ve Ģarkı anlamını taĢımaktadır. Sıklıkla solo, bazen tambura ile söylenmektedir. Epik karakterlidir.
8,10,12, 14 ve daha fazlasını içeren beyitten oluĢur ve çeĢitleme prensibine dayanarak söylenen müzikal bir eserdir” (Gençkal, 2012: 95).
Hora: Sıra ve daire formundaki halk oyunu ve bu oyuna eĢlik eden ezgiye verilen isim. Bunlar Balkanlar‟dan Türkiye‟ye gelen göçmenlerin oynadıkları oyunlardır (Duygulu, 2014: 236).
Daire: Müzik saz takımında usul vurmaya yarayan tef (TDK, agis, 2019).
Mece: (Ġmece)Birçok kimsenin toplanıp el birliğiyle bir kiĢinin veya bir Topluluğun iĢini görmesi ve böylece iĢlerin sıra ile bitirilmesi (TDK, agis, 2019).
Düğün: Düğün, evlenme veya sünnet dolayısıyla yapılan, eğlence, cemiyet veya törenlerdir ya da baĢka bir açıklamayla bir olayı kutlamak için yapılan büyük eğlence veya tören olarak da tanımlanabilir (TDK, agis, 2019).
4
İnce Saz: Keman, cümbüĢ, klarnet ud, lavta, kemençe, keman, darbuka, def, zilden ya da bunların ez ikisinden oluĢan çalgı takımlarına verilen isimdir. (Duygulu, 2014: 251).
Makam: “Bir dizide durak ve güçlünün önemi belirtilmek ve diğer kurallara da bağlı kalmak suretiyle nağmeler meydana getirerek gezinmeye denir “(Özcan,2013:
94).
Dizi: “Bir dörtlünün sonuna bir beĢli veya bir beĢlinin sonuna bir dörtlü ekleyerek birtakım sekizliler vücuda getirilir. Bu suretle yapılan sekizlilere “dizi”
denilir” (Akdoğu, 1991: 28).
Donanım: “Her makam dizisinde dörtlü ve beĢli halindeki çeĢnilerin içerdiği ve eserin sonuna kadar geçerli olan diyez ve bemol Ģeklindeki arızaları, eserin notasının, anahtardan hemen sonra gelen yerine yazılır. Buna da “donanım” denir.
Donanımda, önce bemoller sonra da diyezler yazılır” (Özkan, 1990: 77).
Türkü: isim, edebiyat Hece ölçüsüyle yazılmıĢ ve halk ezgileriyle bestelenmiĢ manzume (TDK, agis, 2019).
Türkü Formları: Türkü formu Türk halk müziği ve Türk sanat müziğinde ortak bir tür olarak yer almaktadır. Türk halk edebiyatına bakıldığında “türkü” bir nazım biçimidir (Dağlı, 2019: 26).
Türküler yapı bakımından iki gruba ayrılmıştır.
A- Uzun Hava B- Kırık Hava
Uzun hava olarak bilinen bu eserler belirli bir ölçü içerisinde düĢünülmez, fakat belirli bir dizi içerisinde seyreder. Serbest olarak ve doğaçlama yapılarak icra edilir (Özbek,2014:194). Türkiye‟nin her bölgesinde farklı isimler alırlar. Bozlak, Maya, Garip, Kerem, Hoyrat, Divan, Kesik, Yanık vb. (Yücel,2011:3).
Kırık havalar ölçüsü ve özel bir tartımı olan, içeriğinde usul barındıran ezgilerdir. Kendine has bir ritmik dengesi vardır. Uzun Havalarda olduğu doğaçlama yapılarak icra edilmezler. Belli kalıplara sahiptir. Türk‟ e ait demek olan “Türki‟
kökünden türemiĢ olan “türkü‟ kelimesi genel olarak usul barındıran eserler (kırık havalar) için kullanılmıĢtır (Yücel, 2011:3).
5
Şarkı (TSM): ġarkı; “Türk Musikisinin” küçük bir söz eseri formudur. Türk Musikisinde en çok kullanılmıĢ formdur Türk halk musikisindeki mukabili Türkü formudur, diye yazmaktadır” (Öztuna,1976: 267-268).
ġarkı Formları: Türk sanat müziği formlarından Ģarkı 4 haneden oluĢur ve genellikle 4 mısradan meydana gelir. Küçük usuller kullanılır, sözlü ve terennüm süzdür. ġarkı formunun Ģeması aĢağıdaki gibidir:
1. Mısra (Zemin) A 2. Mısra (Nakarat) B 3. Mısra (Meyan) C
4. Mısra (Nakarat) B. (Özkan, 2013:108).
“ġarkı‟ formu 4,5,6,8 mısradan oluĢabilir, küçük usullerden 10 zamanlıya kadar usullerle ölçülebilir, çok nadir büyük usul de kullanılabilir, büyük usulle ölçülen formlara nazaran çok daha hafif formludur. Bazı eserlerde of terennümü kullanıldığı görülmüĢtür (Özkan, 1990: 87).
6 BÖLÜM 2
ĠLGĠLĠ ALAN YAZINI
Pomaklar ve müzik kültürü hakkında yapılmıĢ birçok çalıĢma bulunmaktadır.
Bunlar içinde aĢağıda belirtilen örnekler Pomaklar hakkında bilgiler sunmaktadır. Bu kısımda, araĢtırmanın konusu ile ilgili kaynaklar genelden özele doğru taranmıĢtır.
2.1. ĠLGĠLĠ LĠTERATÜR
Derya Ergene (2015) “Türkiye‟deki Pomak Türkleri ve sosyo-kültürel uyum süreci” Arel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü YayımlanmıĢ Yüksek Lisans Tezinde Hem Bulgaristan‟da hem de Yunanistan‟da yaĢamıĢ Türk unsurlarından olan Pomakların etnik geçmiĢi ve Türkiye‟ye göçü sonrası yaĢadıkları uyum süreci ve Pomakların sosyo-kültürel özellikleri hakkında bilgiler vermiĢtir.
Adile Ahmed Yozmerdivanla (2015) “Pomak Müslüman kimlik aidiyetinin sosyolojik analizi”, Marmara Üniversitesi Orta Doğu ve Ġslam Ülkeleri AraĢtırmaları Enstitüsü YayımlanmıĢ Yüksek Lisans Tezinde Pomak topluluğunun kimliğini ve bu kimliğin oluĢmasındaki dini, kültürel ve milli ritüellerin neler olduğundan bahsetmiĢtir.
Sabri Dzhuvalekov (2011) “Pomakların dini hayatı” Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü YayımlanmıĢ Yüksek Lisans Tezinde Bulgaristan Makedonya ve Batı Trakya‟da yaĢayan Pomak-Müslüman azınlığın tarihi, sosyal ve psikolojik durumunu ve pomak halkının dini hayatı hakkında bilgiler vermiĢtir.
Ġlker Alp (2008) “Pomak Türkleri (Kumanlar-Kıpçaklar) adlı kitabında Pomak Türklerinin kökeni ve tarihi geliĢimi, Pomak dili, Pomak Türkleri hakkında Yunan Bulgar iddiaları hakkında bilgilerden bahsetmiĢtir.
Seren Özcan (2013) Pomak Kimliği adlı kitabında Balkanların beĢ bölgesinde yaĢayan Pomakların; Türk mü, Bulgar mı, Yunan mı, Makedon mu, Slav mı, oldukları
7
sorununa iliĢkin cevaplar aranmakla beraber Pomakların tarihi ve kültür parçaları birleĢtirmek için yapılan çalıĢmalardan bahsetmektedir.
Adem Nuh (2018) “Bulgaristan‟ın Pomak Türklerine uyguladığı asimilasyon politikası” konulu Sosyal Bilimler Enstitüsü yayımlanmıĢ Yüksek Lisans tezinde Pomakların etnik kökenleri ve Asimilasyon süreçleri hakkında önemli bilgilere yer vermiĢtir.
Ahmet GünĢen (2013) “bir balkan topluluğu olan Pomaklar ve kimlik algılamalarındaki Türklük bulguları” adlı makalesinde Pomakların kökenleri ve kimliği hakkında bilgiler vermiĢtir.
Emel Deniz (2019) “Türkiye‟ye Pomak göçleri” konulu Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yayımlanmıĢ Yüksek Lisans tezinde Türkiye‟ye yerleĢen Pomakların göç süreçleri hakkında detaylı bilgiler vermiĢ ve asimile olup olmadıkları hakkında görüĢlerde bulunmuĢtur.
Shurubu Kayhan (2017) BeĢikten Mezara Türk Dünyası Gelenekleri adlı kitabında Pomakların kökeni, yaĢamları kültürel özellikleri, evlilik gelenekleri gibi kültür öğeleri hakkında bilgiler vermiĢtir.
Ahmet Cevat Eren (1988) Pomaklar hakkında Ġslam Ansiklopedisinde yaptığı açıklamalarda Pomakların dünya üzerinde nerelerde daha sık yaĢadıkları yıllara göre pomak nüfusları ve Pomakların kimlik ve sosyal yaĢamları hakkında bilgiler vermiĢtir.
Georgi Zelengora (2017) Türkiye‟deki Pomaklar adlı kitabında Balkanlardan Türkiye‟ye olan Pomak göçlerinden sırasıyla bahsetmiĢ ve Türkiye‟de yaĢayan Pomakların hangi Bölge, il, ilçe ve köylerde yaĢadıklarını nüfus sayılarını ayrıntılı olarak incelemiĢ ayrıca kültürel özelliklerinden de kısaca bahsetmiĢtir.
Hüseyin MemiĢoğlu (2005) Balkanlarda Pomak Türkleri adlı kitabında Pomak Türklerinin tarihi geçmiĢi, Pomak lehçesi ve Pomak Türklerinin sosyo-ekonomik ve Kültürel Hayatı hakkında detaylı bilgiler vermekte ve bu bilgileri ArĢiv Belgeleri, Kitap ve Makaleler, Dergi ve Gazeteler le desteklemektedir.
Ġbrahim Kamil (2017)” Pomak Türklerinin “kimlik” mücadelesi ve Bulgaristan komünist partisinin gizli kararları” konulu Atatürk Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisindeki makalesinde Bulgaristan‟daki Pomak Türklerinin uğradıkları
8
baskılara değinilmiĢ ve. Farklı siyasal rejimlerle yönetilse dahi Bulgaristan‟ın ülkesindeki Müslüman-Türk azınlığı asimile etmek için ne gibi politikalar uyguladığı ve Komünist Partisinin ne gibi kararlar aldığı, arĢiv belgelerine dayanılarak açıklanmıĢtır.
Halim ÇavuĢoğlu (1993) Balkanlardaki Pomak Türkleri Tarih ve Sosyo Kültürel Yapı adlı kitabında Balkanlardaki Pomak Türklerinin tarihini ve Sosyo kültürel yapısını örf adet ve gelenek göreneklerini bilimsel araĢtırma tekniklerini kullanıp detaylı bir Ģekilde inceleyerek Pomak Türkleri hakkında geniĢ bilgilere yer vermiĢtir.
Celal Nuri (2013) “Bulgar ve Pomak” konulu Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisindeki makalesinde 1918 yılına ait Pomakların kökeni hakkında çeĢitli görüĢlerin bulunduğunu Yunan, Bulgar ve Türk olduklarına dair iddia edilen savlardan bahsetmiĢ ayrıca Orta Asya‟yı terk etmelerinden ve nasıl Müslüman oldukları hakkında da açıklamalar yapmıĢtır.
Berkant Gençkal (2013) “Pomak perspektifleri: kökenlerine dair tartıĢmalar, etnik araĢtırmalar ve pesna geleneği”, Ġstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü YayımlanmıĢ Doktora tezinde Bulgaristan ve Türkiye‟de yaĢayan Pomakların etnik kökeni hakkında süregelen tartıĢmalardan yola çıkarak pomak geleneğinin bir ürünü olan “pesna” hakkında ayrıntılı bir araĢtırma yapmıĢ ve birçok pesna örneğini kaydetmiĢtir.
Okan Alay (2019) “balkan ve trakya coğrafyasında köklü bir halk kültürü varlığı: guslarilik (halk Ģairliği) ve pesna (halk ezgisi)” Motif Akademi Halkbilimi Dergisindeki makalesinde pesna söyleme geleneğinin, Trakya ve Balkanlar sahasında halk kültürünün önemli ögeleri olarak pesnalar hakkında bilgiler vermiĢ aktarım konusunda AĢıklık geleneği ile benzerliklerine değinmiĢtir.
Bilgi Han Akbaba Bozok ve Ġbrahim Yavuz Yükselsin (2016) “pesna pratiğinde dönüĢüm ve süreklilik: Breznitsa Pomak topluluğu örnek olayı” konulu Uluslararası Ġnsan Bilimleri Dergisi dergisinde yayınlanan makalesinde Bulgaristan‟ın Pirin Makedonya‟sı olarak adlandırılan bölgesinde yer alan, Breznitsa mahallesinde yaĢayan Pomakların ritüellerinde önemli bir yer tutan Pesna‟nın modernleĢme sürecinde geçirdiği dönüĢümü anlatmaktadır
9
Emine Filiz Yiğit (2015) “Pomak halk Ģarkılarının analizi” konulu Ege Üniversitesi Devlet Türk Musikisi Devlet Konservatuarı Dergisindeki yayınlanmıĢ makalesinde Pomak Halk Ģarkılarını notaya alıp belgeleyerek bu Ģarkıların ezgi yapılarını inceleyip müziksel özelliklerini belirtmiĢ ayrıca Ģarkılardaki ezgi ve metin arasındaki iliĢkiyi incelemiĢtir.
Berkant Gençkal (2012) “Pomakların sözlü müzikal geleneği olan pesnanın Bulgaristan ve Türkiye‟deki sosyolojik konumu” konulu Karadeniz Teknik Üniversitesi Müzik ve Kültürel Doku adlı sempozyum da yayınlanan bildirisinde Pomakların kimliği sosyo kültürel yapıları, Pomakların etnik kimlikleri üzerine olan tartıĢmalar toplumlararası sosyal iliĢkileri ve Pomak kültür geleneğinde önemli yer tutan sözlü aktarım olan pesnalar hakkında bilgilerden bahsetmiĢtir.
Emine Filiz Dürük (2007) “Pomaklarda ‟pesne‟ pratiği: sembolik kültür ve etnisite”, Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü YayımlanmıĢ Doktora Tezinde Ġzmir ili içerisinde yaĢayan dört Pomak mahallesinde kültürel model 0incelemesi ve “pesne” vokal pratiğinin etnik kimliğin sürdürülmesinde oynadığı rol araĢtırılmıĢtır.
Berkant Gençkal (2011) “Pomaklar ve pesna geleneğinde ki pentatonizm”
konulu Uluslararası Sosyal AraĢtırmalar Dergisindeki makalesinde Balkanlarda ve Türkiye‟de yaĢayan Pomakların etnik kimlikleri üzerine değinilmiĢ, pesna geleneği incelenip günümüz pesnaları ve diğer halk Ģarkıları ile karĢılaĢtırmalar yapılmıĢtır.
Meryem Pelin (2020) “Edirne Pomak halk kültürü” konulu Trakya üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmıĢ Yüksek lisans tezinde Edirne‟de yaĢayan Pomak halk kültüründen bahsedilmiĢ ve kökenlerine dair görüĢlerde bulunup Pomak halk Ģarkısı olan pesnalardan örnekler verilmiĢtir.
10 2.2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
2.2.1. Gelenek ve Aktarımı
“Gelenek bir toplumda, toplumsallaĢma yoluyla, bir kuĢaktan diğerine aktarılan inanç, âdet, değer, davranıĢ, bilgi ya da uzmanlık örüntüleri anlamına gelmektedir” (Emiroğlu, 2003: 329-331).
Dünya üzerindeki sayısız müzik kültürü, ait oldukları kültür çevresinin, toplumun veya topluluğun sosyo-kültürel Ģartları içerisinde Ģekillenmektedir. Toplumların hissetme, düĢünüĢ, inanç, anlamlandırma, iletiĢim biçimleri, kapalılık veya açıklık derecesi, baĢka topluluklarla etkileĢim düzeyleri, doğa ile kurdukları bağın Ģekli veya uygarlık ve teknoloji ile iliĢki biçimleri gibi çok çeĢitli faktörler müziksel eylemlerini etkilemektedir (Kalyoncu,2014).
Kalyoncunun bahsettiği gibi yaptığımız çalıĢmada derlediğimiz eserlerin konu bakımından kendi kültürlerini, yaĢayıĢ biçimlerini, gelenek ve göreneklerini kusursuz bir biçimde aktardıkları tespit edilmiĢtir.
“Her geleneksel kültür ürünü belli bir iĢlevi karĢılayabildiğinden dolayı aktarılabilmektedir. BaĢka bir deyiĢle toplumsal açıdan önem arz eden bir iĢleve sahip olmayan bir geleneksel ürünün aktarılma Ģansı da yüksek olmayacaktır” (Elçi, 2011:
131). Elçi‟ nin söyleminde olduğu gibi pesnaların Pomak kültüründe büyük bir önem taĢıması onun günümüze aktarılma Ģansını artırmıĢtır.
Geleneksel ve modern tüm kültürel olgular yeni oluĢan bölgelerde bir arada yaĢamaya çalıĢırken, geleneksel kültürün örf, adet, ritüel ve inançlarını zamanla değiĢmiĢ, dönüĢmüĢ yahut da unutulmuĢtur. Müzik ise bu anlamda bu değiĢim ve dönüĢümlerin günümüz dünyasında en görülebilir halini oluĢturan temel unsurlardan biri olarak karĢımızda durmaktadır. Çünkü müzikler, özellikle de geleneksel müzikler, bir toplumun sahip olduğu yaĢam ve inanç pratiklerinin tüm göstergelerini içinde barındırmaktadır (Erdoğan,2019:77).
11
Erdoğan‟ın gözlemlediği gibi çeĢitli ekonomik nedenler, çağın gerektirdiği modernleĢme, doğadan uzaklaĢma, kültürel asimilasyonlar gibi birçok neden Pomak kültüründeki değiĢimlere de yansımıĢtır. “Müzik her zaman kültürel çevreyi kuĢatanın bir parçası olmasından dolayı hiçbir gelenek/müzik saf değildir diye düĢünmekteyiz.
Bundan dolayıdır ki, temas halinde oldukları topluluktan pek çok geleneği ve ezgileri ödünç almaktadırlar. Müzikal ifadenin doğası kiĢiden kiĢiye bulaĢır ve coğrafik, sosyal ve kültürel sınırları aĢar” (Shelemay 1987).
Müzik olgusu, içinde yetiĢtiği toplumun kültürü ile birlikte Ģekillenir ve o toplumun estetik zevki, alıĢkanlıkları, tarihi birikimi ve yaĢanmıĢlıkları ile yoğrularak kendisini zamanla var eder. Bu anlamda bakıldığında halk müzikleri (folk musics) ve kendi içindeki türlerinde toplumun bir anlamda aynası olduğu söylenebilir. GeçmiĢten bugüne Türk müzik kültürünü ele aldığımızda genel olarak halkın irticalen ürettiği ve yaĢamındaki tüm inanç ve değerler sistemi ile Ģekillendirdiği bir tür olması ve temelde yerel unsurlar ve dönemin imkân ve düĢünme biçimleri ile doğrudan alakalı olduğu, bugünün müzikleri ve yaĢamları ile kıyaslandığında daha kapalı ancak nevi Ģahsına münhasır bir estetiğin olduğunu söylemek mümkündür. Dolayısıyla halk müziğini, bugünün dünyası, yaĢam ve inanç pratikleri ile düĢünmek doğru bir yaklaĢım olmayacaktır (Erdoğan,2018:99).
Erdoğan‟ın görüĢü üzere müziğin toplumun her alanda yaĢamıĢ olduğu dini, kültürel ritüellerin müziğine ayna gibi yansıdığını, iĢlenen temaların Pomak halk kültürünün ve yaĢayıĢ biçimiyle birebir özdeĢleĢtiğini derlediğimiz eserler ve yaptığımız görüĢmelerde desteklemektedir.
2.2.2. Sembolik Kültür ve Etnisite
“Sembolik kültür sembolizmi hedef alarak kültürel olguların sembolik olgular olduğunu ve kültürü incelemenin temel olarak sembolleri ve sembolik eylemleri yorumlamayı gerektirdiğini vurgular” (Thompson 1990).
Semboller, kültürün en temel öğesidir. Sembol, bir kelime ya da bir obje olabilir, bu kelime ya da objenin anlamı kültürün var olduğu toplum içerisinde ki iliĢkiler ile belirlenmektedir. Bir çiçeğin ya da yüz ifadesinin anlamı kültürel bağlam içinde anlam kazanmakta, bu
12
anlamlandırma bilgisi de kiĢilerde aidiyet duygusunun oluĢmasında etkili olmaktadır. Sözlü, yazılı ve elektronik ortam yaratılarında, sanatta, mimaride, reklamcılık vb. birçok alanda kullanılan; tarih , mitolojik, geleneksel bilgileri aktaran, değiĢen koĢullara ve zamana göre iĢlevleri farklılaĢan öğeler olarak semboller, kültürün önemli unsurlarıdır (Çetinkaya, 2013: 74)
Gençkal‟ın tabir ettiği gibi toplumların kültürlerinin var olmasında ve aktarılmasında semboller büyük önem taĢımıĢ ve yorumlanmasında rehber olmuĢtur.
Sembolik etnisite hakkında çok farklı görüĢler varken genel olarak geçmiĢ kültürlerine olan bağlılık söz konusudur. Sembolik etnisiteyi etnik kimlik içerisinde ele alan Kefee, etnik kimliğin gruplar arasındaki farklılıkları algılama, etnik grup ve kültürel mirasla iliĢkili olma ve ondan gurur duyma, etnik grubuna yönelik bir ön yargı algısı üzerinden Ģekillendiğini belirtir. Yine Keefe‟ye göre etnik grubun kültüründen bazı sembolik öğeleri barındırması, o grubun dıĢevlilik ve benzeri yollarla uğradıkları kültürleĢme ve asimilasyon süreçlerinde etnik grubun varlığının sona ereceğinden çok kararlılığını ve devam edeceğini gösteren bir iĢarettir (Keefe 1992: 42-43).
Sembolik etnisite çok çeĢitli Ģekillerde ifade edilebilir ama onların hepsinin üstünde göç eden atalarının kültürüne ya da eski ülkeye olan nostaljik bir bağlılıkla karakterize edilir. Smith‟e göre nostaljik bağlılık iki türlüdür; kan birliği nostaljisi atalarının yaĢam biçimlerinde karĢılığını bulurken, teritoryal nostalji atalarının yaĢadıkları ülkede yani mekânda karĢılığını bulur (Smith 2002: 60)
Gans‟a göre sembolik etnisite ne olursa olsun görünür olduğu için toplumun diğer kesimlerinin tanıklığında gerçekleĢecek olan bir asimilasyon ve kültürleĢmenin ortaya çıkacak olmasıdır. Çünkü sembolik etnisitede ödünç alınan materyal göçü yaĢayan kuĢağın uyguladığı kültürden geldiği sürece etnik canlanma yaĢanıyor gibi görünüyor. Ancak o damardan beslenen sembolik etnisite uygulamaları dahi, etnik grup dıĢı evlilikler devam ettiği sürece ve aynı etnik gruba mensup ebeveynlerin sayısı azaldıkça sonraki kuĢaklarda etnik kimlik devamlılığını sağlayamayacaktır ve sonraki kuĢaklar azınlık haline geleceklerdir (Gans 1979: 12).
“Göçmenler kendi vatanlarından baĢka topraklara gittiklerinde kendi kültürlerinden farklı egemen ve belirleyici bir kültürler karĢı karĢıya kalmakta ve bu karĢılaĢma Ģüphesiz kimliklerinde bir takım değiĢim süreçleri baĢlatmaktadır.
13
Böylelikle egemen kültüre uyum sağlamak ile kimliklerini korumak gibi bir ikileme düĢmektedirler” (Yayak 2015: 76).
“Sembolik etnisitenin seçeneklerinin kiĢinin soyundan gelen öğeler arasından seçimler içerdiğini ve bunları ne kadar yaĢamlarının bir parçası yapacağının seçilebildiğini vurgular ve etnisitenin bu seçici doğası için “etnik seçenek” terimini kullanır” (Waters,1990:92-167)
Kimlik “Bir kimsenin insanlığına özel içeriğini veren ve onu sadece herhangi bir insan değil, belli bir kiĢi yapan Ģey” olarak tanımlanmaktadır. Herkesin doğduğu andan itibaren ona verilen (doğuĢtan kazanılmıĢ) bir kimliği vardır. Ve bu kimlik içinde doğduğu toplumun inanç ve değerleriyle, tarihi ve kültürü ile Ģekillenir” (Tok 2003: 122).
Pomak halkı yüzyıllardır kendine has bir kültürü yaĢamakta zamanla coğrafi ve beĢer unsurların etkisi kültürel asimilasyonlar yaĢasa da kendi kültürüne bağlılık ve aktarımı konusunda hassasiyet taĢımaktadırlar.
2.2.3. Pomakların Kökenleri
Pomaklar konusunda ulusal ve uluslararası gerçekleĢtirilen çok sayıda çalıĢmanın olduğu bilinmektedir. Bu çalıĢmaların çoğu Pomakların etnik kökenleri ve günümüze kadar geçen tarihi süreçlerde asimile olup olmadıkları hususunda yoğunlaĢmaktadır.
YaĢadıkları ülkelerde Pomak, TorbeĢ, Goralı vb. adlarla anılan bu topluluk, genel itibariyle Müslümandır ve kendilerini Türk kabul ederler. Bu sebeple, yüzyıllarla ifade edilen bir süreçte, kimliklerine dönük her türlü baskı, iĢkence ve politikalara direnerek Müslüman Türk kimliğinden vazgeçmeyen, vazgeçirilemeyen bu topluluğun tarihinde ve kültürel kodlarında Türklük unsurlarını aramak ve bunları bilimsel ölçütlerle ortaya koymak, insani ve bilimsel bir zorunluluktur (GünĢen,2013:
36).
Pomaklar, Yunan iddialarına göre Büyük Ġskender‟in torunları olup Türkler tarafından zorla Müslüman yapılmıĢ, bir baĢka görüĢle Helen kabilesi olan Agriyanların torunları olarak görülmüĢtür. YaĢadıkları yer sebebiyle kimi zaman Ekslavon kavminin torunları kimi zaman da Trakların torunları oldukları öne sürülmüĢtür. Bulgar iddialarına göre ise
14
Pomaklar, Bulgar Kökenli Müslümanlar olarak nitelendirilmiĢtir.
Devletlerin çıkar uğruna öne sürdükleri birçok görüĢ bulunurken en kabul gören ise Pomakların Kuman-Kıpçak Türklerinin torunları olduğu görüĢüdür (Pelin,2020:163).
Hugh Poulton‟a göre “Pomaklar yani Bulgar Müslümanlar dini bir azınlıktır.
Onlar, Slav Bulgarlar olup ana dili Bulgarca, uyguladıkları inanıĢ da Ġslamiyet olan ve sayıları 250.000‟e ulaĢan bir etnik topluluktur” (Poulton 1993: 111).
“Türk tarih yazımında da Pomakları tanımlarken kullanılan baĢlıca iki öğe, dini açıdan “Müslüman” bir topluluk olmaları, anadil açısından ise “Pomakça” adı verilen bir dilde konuĢmalarıdır. Bununla beraber, Pomak kimliği ya da Pomakların etnik menĢei konusunda herkes tarafından kabul edilen, üzerinde uzlaĢılmıĢ bir tanım bulunmamaktadır” (Deniz,2019:11).
Cemal Nuri Pomakların kimlik algısı üzerine; “Pomakların kökeni konusunda farklı görüĢler bulunmaktadır. Bulgarlara göre Slav asıllı sonradan Müslüman olmuĢ Bulgar, Yunanlılar ise Pomakların en eski Yunanlılar olduklarını iddia etmektedirler.
(…) Pomak Türkleri, XI. asırda anayurtları Orta Asya'yı terk ederek, Ukrayna ve Romanya üzerinden Bulgaristan'a gelen Kuman-Kıpçak Türklerinin torunları olan Pomaklar ilk olarak Bulgaristan'ın Tuna Boyu ve Dobruca bölgelerine, daha sonra güneye inerek Rodoplar ve Makedonya'nın doğu kesimlerine yerleĢmiĢlerdir. Bugün ağırlıklı olarak Rodoplar ve Pirin bölgelerinde ikamet etmekte olan Pomak Türkleri bunun dıĢında Bulgaristan'ın kuzeyindeki Lofça, Plevne, Teteven; Orta Bulgaristan'da Filibe vilâyetlerinde küçük gruplar hâlinde yaĢamaktadırlar (Nuri, 2013: 421).
“Pomak Türklerinin on asırlık uzun ve hazin bir tarihi geçmiĢi vardır. Onların bu tarihi geçmiĢi XI. yüzyıldan itibaren Kuman Türklerinin zikredilen bölgelere yerleĢmesiyle baĢlamıĢtır” (MemiĢoğlu, 2005: 19).
“Pomaklar, mensubu oldukları dini, Osmanlı Devleti‟nin uyguladığı “millet sistemine” uygun olarak birincil ve belirleyici unsur olarak kabul eden, Müslüman Balkan topluluğudur. Pomaklar, etnik esasa dayalı ulus anlayıĢı içerisinde bir kimlik tanımı yapamamıĢ veya bu tarz bir tanımı yapmaya ihtiyaç duymamıĢlardır” (Nuh, 2018: 121).
15
Pomak Türkleri zeki, çalıĢkan ve cesur insanlar olup genelde ziraat, hayvancılık ve ticaretle uğraĢmıĢlardır. Osmanlının kendi dini ve etnik yaĢayıĢına yakın olduğundan Türk Ġslam kültür ve medeniyetini kabul etmiĢlerdir. Böylece yabancı kültürlerin etkisi azalmıĢ Pomaklarda yeniden Türklük Ģuuru kuvvetlenmiĢtir.
Kendilerini Türk olarak hissetmiĢ ve Türk olarak ifade etmektedir (Alp, 2008: 79).
Pomakların Türk ve Müslüman olduklarını belgeleyen bir kanıtta Türk Dil Kurumunun Pomakları “Rumeli'de Bulgarca konuĢan bir Türk ve Müslüman topluluğu “olarak açıklaması da örnektir. “Pomaklar Güneydoğu Avrupa‟da Rodop Dağları, Kuzey Bulgaristan ile AĢağı Trakya ve Makedonya bölgelerinde yaĢayan Slav ve Kuman kökenli, çoğunlukla Ġslam dinine mensup bir halktır. Pomak, Balkanlarda Pomakça konuĢan Müslümanlara verilen bir addır. Nüfusları 500.000 kiĢidir (Kayhan, 2017: 79).
2.2.4. Pomakların YaĢadığı Coğrafi Yerler
Pomaklar Bulgaristan‟ın Güney Rodoplarının eteklerindeki Smolyan ve Madan Ģehirlerinin etrafındaki dağlarda, Pirin dağında, Makedonya, Arnavutluk, Yunanistan‟ın Batı Trakya bölgesinde, Edirne ve Meriç düzlüklerinde, Biga Yarımadasında, Bursa, EskiĢehir, Manisa ve Ġzmir dolaylarındaki köylerde yaĢamaktadırlar. Pomakların kimlikleri üzerinde birçok uluslararası tartıĢma mevcuttur. Hüseyin MemiĢoğlu‟nun 2005‟te yayınladığı Balkanlar‟daki Pomak Türkleri kitabında “Pomakların, XI. yy. ‟den itibaren Pirin‟e, Vardar Makedonya‟sına ve asıl Rodoplara yerleĢmiĢ olan Kuman Türklerinin torunları olduğunu belirtilir ve böylece onlar Türk olarak nitelendirilir” (MemiĢoğlu, 2005: 14).
Balkanlarda Türklüğün ayrılmaz parçasını teĢkil eden Pomak Türklerinin esas çoğunluğu Bulgaristan da küçük bir kısmı ise Batı Trakya da Rodop dağları üzerinde
“Yasak Bölge” de yaĢamaktadır” (ÇavuĢoğlu, 1993: I).
Yunanistan'da ünlü diktatör olan General Metaxa 1936 yılında komünistlere karĢı bir savaĢ açmıĢ ve Yunan Komünist Partisi'ni kapatıp komünistlerin kuzeyden ülkeye sızmasını önlemek için sınır boyunda geniĢ bir yasak bölge ilan etmiĢtir.
Arnavutluk sınırından baĢlayıp Ġskeçe'ye 8 km. yaklaĢan ve Türk sınırına kadar uzanan bu bölgenin giriĢ ve çıkıĢları kontrol altına alınmıĢtır.
16
XIX. yüzyılda Osmanlı idaresindeki Pomak Türklerinin önemli bir kısmı Rodoplar ile Doğu Makedonya arasında yaĢamaktaydı. Bunun yanı sıra Kuzey Bulgaristan‟da Lofça, Plevne ve Rahova, Orta Bulgaristan‟da Filibe civarlarında ve Selanik, Manastır, Kasova ile ĠĢkodra vilayetleri içerisinde küçük gruplar halinde meskûn idiler.1913 yılında imzalanan BükreĢ antlaĢmasıyla Pomak Türklerinin oturdukları sahalar Bulgaristan, Sırbistan ve Yunanistan gibi üç devletin siyasi hudutları içine girmiĢtir (Eren, 1988: 322).
“Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun Balkanlar‟daki egemenliğini kaybetmeye baĢlamasının ardından bağımsızlığını kazanan devletlerin, Pomakları kritik sınır bölgelerine yerleĢtirmeleri ve Pomaklara yönelik din ve isim değiĢtirme politikaları uygulamaları, çoğunluğu Rodop bölgesinde bulunan Pomakların Anadolu‟ya göçünün baĢlamasında baĢlıca etken olmuĢtur” (Yiğit, 2015: 85).
2.3. TÜRKĠYE’DE YAġAYAN POMAKLAR
2.3.1. Pomakların Anadolu’ya GeliĢi ve Türkiye’deki YerleĢim Bölgeleri
“Pomakların Anadolu‟ya geliĢi 1878 (hicri takvime göre 1293 ve bu yüzden Türkiye'de Osmanlının son döneminde güç kaybetmesinin bir neticesi olarak genelde 93 muhaciri adlandırması da yapılmaktadır.) yılı Osmanlı-Rus savaĢından sonra ve izleyen yıllarda yaĢanan göçlerle yoğunlaĢmıĢtır” (Ergene, 2015: 88).
“Osmanlının son döneminde güç kaybetmesinin bir neticesi olarak Kültürlerini ve geleneklerini yaĢama sıkıntısı çeken ve hatta bu durum karĢısında Ģiddet ve ölümlerle karĢılaĢan Pomaklar göç etmek zorunda bırakılmıĢtır. Gördükleri uygulamalar karĢısında ilk yardım bekledikleri ülke olan Türkiye‟ye ilk fırsatta göç etmiĢlerdir” (Ergene, 2015: 88). Ġstanbul, Sakarya, Edirne, Balıkesir, Samsun, Ġzmir, Manisa, Çanakkale illerinde yoğun olarak yaĢamaktadırlar. AĢağıdaki örnek haritada gösterilmiĢtir.
17
ġekil 1: Türkiye‟de YaĢayan Pomakların Gösterildiği Harita
Harita Düzenleme: Hasan ASLAN
ġekil 2: Ġstanbul‟da Pomakların yaĢadığı Gazi tepenin Harita görünümü
18
ġekil 3: Edirne‟de Pomakların yaĢadığı SubaĢı mahallesinin Harita görünümü
ġekil 4: Ġzmir‟de Pomakların yaĢadığı Çınar dibi mahallesinin Harita görünümü
19
ġekil 5: Ġzmir‟de Pomakların yaĢadığı Kamberler mahallesi Harita görünümü
ġekil 6: Ġzmir‟de Pomakların yaĢadığı BeĢ pınar mahallesinin Harita görünümü
“Pomaklar gruplar halinde, Meriç düzlüklerini Ege kıyılarından ayıran yüksek yaylalar ve ovalarla Arda, Karasu (Mesta) nehirlerinin geçtiği yeĢil vadili Rodop (…) bölgelerinde yaĢarlar” (Dzhuvalekov, 2011: 10). Dzhuvalekov ‟un tezinde bahsettiği
20
gibi Pomakların genellikle dağların doruk noktalarına ya da yeĢil ovalara yerleĢmeleri yaĢam biçimlerini de tamamen doğa üzerine kurup ĢekillendirmiĢtir.
“YaĢadığı coğrafya itibariyle Türkiye‟deki Pomak nüfusunu Trakya grubu ve Anadolu grubu olmak üzere iki büyük gruba ayırmak mümkündür. YaklaĢık 120 Pomak köyü bulunan Anadolu‟ya kıyasla, Doğu Trakya bölgesinde Pomakların ikamet ettiği daha az sayıda köy vardır” (Zelengora, 2017: 2).
2.3.4. Pomak Folkloru
Kültür ve alt kültürü veya Pomaklar gibi bir grubun geleneklerini tanımlarken, barındırdığı halk üretimlerini (destanlar, müzik, yaygın inanıĢlar, deyimler vs.) konu alan bir önemli etmen de folklordur. Gelenek altında incelenen folklor ürünleri, eski zamana dayanan müziklerin sözlü aktarım yoluyla günümüze ulaĢmıĢ birer kültürel fonksiyonunu üstlenmiĢ ve içinde bazen dinsel unsurlar ve/veya gerçeküstü olayları konu alan üretimlerdir (Gençkal,2012:98).
Toplumların kültürel açıdan büyük önem taĢıyan düğünlerdeki müziksel öğelerin eğlenceye kattığı neĢe ve tat o toplumun kültürüyle tamamen özdeĢleĢmiĢ ve gelenek haline dönüĢmüĢtür.
ÇavuĢoğlu‟nun gözleminde olduğu gibi Düğünlerde kızlar, yarım daire Ģeklinde sandalyelerde oturur, bazen çifter bazen hep birlikte 5‟er, 6‟Ģar kiĢilik saflar halinde karĢılama ve çiftetelli oynarlar. Kızlarla erkekler arasındaki mesafe burada da korunur. Aralarında çok yakın akrabalık ya da çok yakın ailevi dostluk bulunmayan kız ve erkekler birbirleri ile oynamazlar. Kızlar düğün ve bayramlarda dahi kenarları oyalı, pullu eĢarplarını örterler (ÇavuĢoğlu, 1993: 146).
Pomak Türklerinde, diğer tüm Türk unsurlarında kutlanan
“Ergenekon Bayramı” ya da diğer adıyla “Nevruz‟da kutlanır.
Meydanlarda ateĢler yakılır ve ellerinde ısırgan otu olanlar ateĢin üzerinden atlarken “Türk‟ün baĢı demir gibi gâvur‟ un baĢı hamur gibi” ve
“cinler çarpmasın” türünden tekerlemeler söylerler. Daha sonra bu tütsülenen ısırgan otları kötü ruhlara karĢı bahçe ve ev kapılarının üzerine asılır” (ÇavuĢoğlu, 1993: 170).
ÇavuĢoğlu‟nun yaptığı çalıĢmada da görüldüğü gibi Pomak halkının sahip olduğu destanlar, örf ve adetleri Pomak folkloruna yansımıĢ bu örf adet ve geleneklerin sürdürüldüğü tespit edilmiĢtir.
21
“Sünni-Hanefi mezhebine mensup olan Pomakların kültürünü oluĢturan ana kaynağın, Türk-Ġslam geleneği olduğu rahatlıkla söylenebilir. Gündelik yaĢamın her alanında giyim-kuĢamdan, evlerin iç dizaynına kadar birçok noktada Türk-Ġslam motiflerine rastlamak mümkündür” (MemiĢoğlu,2005: 35).
Adile Ahmet Yozmerdivanla‟nın yaptığı incelemede ise “Bayramda genellikle yemek için toplanan akrabalara içki de ikram edilmektedir. Her mahallesinde ve kasabada üç gün boyunca daha önce yapılmıĢ bir eğlence program izlenmektedir.
Öğle vaktinde baĢlayan konserler ve çeĢitli folk gruplar sahneye çıkarlar”
(Yozmerdivanla, 2015: 123). “Arife gününde ise genç kızlar o güne özel dikilmiĢ yeni geleneksel kıyafetleri giyerler, akrabalarına ve komĢularına „arife‟ getirirler. Arife kızartılmıĢ hamur poğaça gibi yiyecekler ve sütte piĢirilmiĢ tuzlu pirinç ve çeĢitli çikolatalardan oluĢmaktadır. Arife dağıtma iĢi bittikten sonra herkes Meydana toplanır ve müzik eĢliğinde horolar oynanır. Horo‟ya herkes katılabilir- erkek kadın, çocuk, yaĢlı veya genç” (Yozmerdivanla, 2015: 124). Kurban kesmek bütün Bayram boyunca devam etmektedir aynı zamanda Ramazan Bayramı‟nda oldu gibi aileler, akrabalar toplanıp eğlenirler. Her gün meydanda müzik konserleri verilmekte bu konserlerde insanlar dans ederek eğlenir. Bayram zamanı adeta bir festival havasında geçmektedir.
Ġzmir ilinde Emine Filiz Dürük‟ ün yaptığı araĢtırmada „„Hıdrellez de pesnaları söylendiği “gayda”, „„kemane‟‟ ve „„düdük‟‟ çalgı aletlerinin çalındığını hıdrellezde pikniğe giderken radyo kasetçalarlardan dinlenen müzikle eğlenirler. Hava kararmasıyla köy dıĢından getirilen davul zurna ile içki içerek eğlenirler‟‟ (Dürük, 2007: 23). Dürük‟ ün araĢtırmasından da anlaĢıldığı üzere Pomakların eğlencelerinde müziğin temel araçlardan biri olduğunu söylemek mümkündür.
Birisi onlar Ģarkı söylerken gelecekteki değiĢikliklere tanıklık etmiĢ olmalı; birisi onların dans eğlencelerine katılmıĢ olmalı, onların düğünleri, dinsel törenleri ve köylünün cenazesine eĢlik etmelidir. ĠĢte buralarda, sıklıkla en üst düzeydeki karakteristik özel melodilerle karĢılaĢabiliriz. Hakiki Pomak melodisi mükemmel sanatın müzikal örneğidir. Bu sanat kısa, özlü kendi içinde tasarlanabilecek ya da hayal
22
edilebilecek en öz formda müzikal düĢünceyi kapsamakta ve yaĢayan bir kimlik durumundadır (Gençkal,2012:100).
Pomak Türklerinde erkek ve delikanlı olabilmenin Ģartlarından biri de
“Delikanlının sürdüğü ve en iyi biçimde doyurduğu keçi ve koyun sürülerinin büyüklüğü, sürülere dadanan yırtıcı hayvanları öldürebilmesi, kavalını ve sesini en yanık nağmelerle uzağa duyurabilmesi” (ÇavuĢoğlu, 1993: 145). Olarak açıklamıĢtır.
Ġyi bir çalgı çalmanın ve pesna söylemenin Pomak erkeğinin önemli bileĢenlerinden biri olduğunu söylemek mümkündür.
2.4. POMAK PESNALARI
“Pomak Topluluğuna ait yerel olayları anlatan öyküsel Ģarkılardan oluĢur.
Topluluk üyeleri pesneleri diğer Ģarkılardan ayırt etmek istediklerinde Pomakça ‟da
“Urumeliska pesne” veya Türkçe ‟de “Pomak‟ça Ģarkı-türkü” terimlerini kullanırlar”
(Dürük, 2007: 25).
Pesna Slav dilindeki pesen-pesnya‟dan gelmektedir ve Ģarkı anlamını taĢımaktadır. Sıklıkla solo, bazen tanbura (üç telli, mandoline benzer bir alet) ile söylenmektedir. Epik karakterlidir. 8, 10, 12, 14 ve daha fazlasını içeren beyitten ve çeĢitleme prensibine dayanarak söylenen müzikal bir eserdir. Konuları da sıklıkla aĢk ve ölüm, delikanlı sevdası, kara sevda olarak geçmektedir. Günümüzde en eski pesnalar Biga Yarımadası‟ndaki Pomak köylerinde korunmaktadır (Gençkal,2013: 858).
Breznitsa Pomak Topluluğu, Pesnayı bu dönemlerdeki etkenlere bağlı Ģekilde hem biçimsel hem de kavramsal olarak stara, narodna ve nova olmak üzere üç tipe ayırmıĢtır. Stara, sözcük anlamı olarak „eski‟
demektir. Osmanlıdan kopuĢ döneminde üretilen, Pomaklar‟ ın söz konusu dönemde yaĢadığı olayları destansı Ģekilde anlatan, teksesli icra edilen Pomak pesnalarını tanımlar (Yükselsin, 1998: 4).
Pesnalar, Türk halk Ģiirindeki koĢmaların biçim ve içerik özelliklerini andırırken bir yandan da ezgili oluĢlarıyla da halk Ģiiri-halk müziği iliĢkisinin baĢka bir kültür ve sahadaki somut göstergesidir. Öte yandan özellikle tıpkı Müslüman Pomaklar gibi Balkanların önemli diğer Müslüman halklarından olan BoĢnak halk Ģiirinde de Anadolu âĢıklık geleneğinin “güzelleme” ve “methiye” gibi lirik koĢma türlerine tekabül ettiğini düĢündüren; “sevdalinka”, “akĢamluk”, “gülistan”, “Ģadırvan” ve
“aĢıkluk” gibi Ģiir/ezgi türleri önemli bir yere sahiptir (Gakoviç, 1998).
23
Pomaklar Pesna‟yı bir anlatım, tasvir, tekilden çoğula ulaĢan bazen toplu bir manifesto, bazen bir hikâye, bazen de pastoral bir dünya ve rengârenk bir zıtlık olarak görmektedir “Pesna, Bulgar dilindeki pesen, pesenya‟dan gelmektedir ve Ģarkı anlamını taĢımaktadır. Sıklıkla solo, bazen tambura ile söylenmektedir. Epik karakterlidir. 8, 10, 12, 14 ve daha fazlasını içeren beyitten oluĢur ve çeĢitleme prensibine dayanarak söylenen müzikal bir eserdir. Konularını da sıklıkla doğa (pastoral) aĢk ve ölüm, delikanlı sevdası, kara sevda, kahramanlıklar ve gerçeküstü olaylardan alır (Gençkal, 2012: 95).
Gençkal‟ın ifade ettiği gibi kültür öğelerinin içinde en önemli kaynak olan pesnanın diğer nesillere de sözlü aktarım yoluyla aktarıldığını bu yüzden kültür birikimini en saf Ģekilde taĢıdığını söylemek mümkündür.
“Pesneler balad formunda lirik Ģarkılar olup topluluk üyeleri tarafından sevda Ģarkıları olarak da adlandırılırlar” (Dürük, 2007: 26).
Pesna sözlü geleneğe ait bir üründür, yazım türüne ait bir form değildir. Kültürel birikimin sözlü aktarımı yoluyla geçmiĢten günümüze ulaĢırken ait olduğu toplumun inanç ve ritüelleriyle de paralellik gösterir.
BaĢta guslari ve diğer halk Ģairleri, anlatıcı/aktarıcılarının hikâye etme becerisi ve yorumlama yeteneği aracılığıyla öznel bir bellekten süzülerek toplumsal belleğin oluĢumuna katkı sağladığı görülür. Balkan coğrafyası sözlü geleneğinin etkin, köklü ve canlı bir yansıması olarak varlığını sürdürür (Alay,2019:29).
AĢağıdaki örnekte Emine Filiz Yiğit tarafından Ġzmir ilinde derlenmiĢ bir pesne örneği iki kesitli ezgi yapısına ve 8+8 hece sayısına sahiptir. Ezginin ses geniĢliği bir oktavdır. Gerçek karar sesi, La perdesidir. Ġlk ezgi kesiti güçlü sesle baĢlamıĢ ve alt güçlü seste ana durak vermiĢtir. Ġkinci ezgi kesiti tiz yeden sesle baĢlamıĢ ve karar seste sona vermiĢtir. Örnek, heceli tarzda, düzenli ritimle söylenmiĢtir (Yiğit,2015:89).
24
Kaynak kiĢi: Bayram Badalı/1930-Çınardibi Köyü (Yiğit,2015:89)
2.4. POMAK ÇALGILARI
Bir toplumun müziğini icra etmek için kullanılan çalgılar o toplumun kültürüne tanıklık etmiĢ ve kültürün aktarılmasına katkı sunmuĢ en önemli materyallerden birisidir. Aynı çalgılar farklı toplumlarda icra edilerek toplumun kendine has bir kültürel kimlik geliĢtirmesine de araç olmuĢtur. Pomak halk Ģarkılarında da birçok müzik aleti kullanılmaktadır. Çağın getirdiği modernleĢme sürekli değiĢim Pomakların kullandığı müzik aletlerine de yansımıĢtır. Türkiye‟de Pomakların kullandıkları çalgıların yanı sıra genel olarak kullandıkları çalgılar Ģöyle sıralanmaktadır. Tambura, Gayda, Kabak kemane, Kaval, Klarnet, daire, darbuka
25
Tambura, bağlama ailesinin veya bağlama tipli çalgıların en yaygın olanlarından, telli-tezeneli halk çalgısıdır. Ön Asya halklarında ve Türk dünyasında karĢımıza çıkar. Gövdesi armudi, uzun saplı, telli, mızrapla çalınan bir müzik aletidir (Duygulu, 2014: 413).
Resim 1: Tambura (Edirne pomak kültür derneği, agis, 2020).
Gayda tulumlu ve üflemeli halk çalgısıdır. Oğlak bedenini tek parça halinde (tulum) çıkarılmasının ardından, kollardan birine giren havayı dıĢarı vermeyecek biçimde ağızlık takılıp diğer kola dem borusu, bacaklardan birine de tekli bir düdük takılmasıyla meydana getirilir. (Duygulu, 2014: 196).
26
Resim 2: Gayda çalan Pomak müzisyen (Trakya Pomak Kültür ve DayanıĢma Derneği, agis,2020)
Kabak gövdesi su kabağından yapılan, yan çevrilmiĢ su kabağının üzeri oyulup meydana gelen boĢluğa yürek zarı geçirilerek ses kutusu oluĢturulan, yaklaĢık 40 cm. uzunluğundaki saplı, perdesiz, yaylı çalgıdır (Duygulu, 2014: 257).
Resim 3: Kabak Kemane çalan Pomak müzisyen (Tülay Öcal, agis,2020)
27
Kaval, üflemeli halk çalgılarının dilli ve dilsiz çeĢitlerini bünyesinde barındıran türüne verilen genel isimdir. Gövdesi ağaç dalının içini boĢaltarak veya tahtayı tornada çekerek oluĢturulabildiği gibi, farklı metallerden oluĢturulan borulardan da imal edilebilir (Duygulu, 2014: 278).
Resim 4: Kaval (dilsizkaval, agis, 2020)
Klarnet, Avrupa menĢeli bir üflemeli bir çalgı olmakla birlikte 20. Yüzyılın baĢlarından itibaren Türkiye‟de hem fasıl müziğinde hem de yerel müzik uygulamalarında kullanılmaya baĢlanmıĢtır (Duygulu, 2014: 293).
Resim 5: Klarnet (Artcraftakademi, agis,2020)
28
Zurna gövdesi sert ağaçlardan yapılan, kamıĢlı üflemeli halk çalgısıdır.
Türkiye‟nin hemen her yerinde rastlanan yaygın bir çalgıdır. Zurnalar genel olarak üç boyda yapılır: “Cura zurna”, “orta zurna”, “kaba zurna. Asya‟dan baĢlayıp Afrika içlerine kadar uzanan geniĢ coğrafyada kullanılan bu çalgının, Anadolu ve Trakya‟daki çeĢitleri “Türk zurnası” adıyla tanınır (Duygulu, 2014: 494).
“Kökeni Asya Hunlarına dayanan, günümüzdeki Ģeklini Uygurlar döneminde aldığı tahmin edilen zurna, Türk dünyasında davulla birlikte en popüler açık hava sazıdır. Anadolu‟da genellikle ĢimĢir ağacından yapılan zurna, çok kuvvetli bir sese sahiptir. ġimĢirin yanı sıra diĢbudak, gürgen, ardıç, zurna yapımında kullanılan diğer ağaçlardır” (Vural,2017:284).
Resim 6: Zurna (aregem, agis,2020)
Daire, 35-50 cm. çapında bir kasnağa deri gerilerek oluĢturulan vurmalı bir çalgıdır (Duygulu, 2014: 128).
29
Resim 7: Daire (Halkbank, agis,2020)
Darbuka, aĢağıdan yukarıya doğru daralıp gelen bir borunun, daraldığı yerden itibaren birden geniĢleyerek çanak/kâse halini almasıyla meydana gelen ana gövdenin geniĢ kısmına deri gerilmek suretiyle oluĢturulan vurmalı bir çalgıdır (Duygulu, 2014:
132).
Resim 8: Darbuka (Aregem, agis,2020)
Davul gerek Türkler gerekse dünyanın birçok yerinde yaĢamıĢ ve yaĢayan diğer toplumlar açısından bilinen en eski ve en yaygın enstrüman olarak karĢımıza çıkarken dünyadaki hemen hemen bütün halk kültürlerinde değiĢik biçimlerde yerini almıĢtır. “Büyük çapta, ancak kısa
