2. Türkiye ‹flgücü Piyasalar›
2.1. Türk ‹flgücü Piyasalar›n›n Genel Nitelikleri
Türk iflgücü piyasalar› hakk›ndaki veri kaynaklar› farkl› kurumlar taraf›ndan dü- zenlenmektedir. Bu verilerden bir k›sm› sadece iflgücü piyasalar›na yönelik ol- makta, di¤erleri kurumlar›n kendi ifl piyasalar›na yöneliktir. Bunlardan biri ve en önemli veri kayna¤› 1988 y›l›ndan beri düzenli olarak tutulan Hane Halk› ‹flgü- cü Anketleri’dir. Bu anketler D‹E taraf›ndan örneklem yöntemiyle yap›lmakta- d›r. ‹flgücü piyasalar› hakk›nda önce y›lda iki kez, daha sonra (2000 y›l›ndan iti- baren) y›lda dört kez yap›lan örneklerle k›r ve kent temelinde yap›lan ay›r›mla iflgücü piyasalar›na iliflkin bir veri taban› oluflturulmufltur. 2004 y›l›ndan itiba- ren istatistik amaçl› bölge s›n›flamas› Düzey 1 (12 Bölge) için k›r ve kent ayr›- m›nda ve Düzey 2 (26 Bölge) için genel tahminler yap›lmaya ve iflgücü verileri bu yeni bölgesel s›n›flamaya göre yay›mlanmaya bafllanm›flt›r (Bkn. Ek 1-2).
Bunun d›fl›nda D‹E taraf›ndan befl y›lda bir yap›lan genel nüfus say›m› sonuçla- r› ve ‹malat Sanayi ‹statistikleri ile üçer ayl›k dönemlerde iflgücü verileri toplan- maktad›r.2
Türk iflgücü piyasalar›n›n arz yönüyle geliflimi nüfus art›fl h›z›ndaki de¤iflmele- re paralel olmaktad›r. Nüfus art›fl h›z›nda son y›llarda küçük düflmeler görül- mektedir (Bkn. Çizelge 1.2.). Buna ra¤men beklenen bir istihdam art›fl› sa¤lana- mamaktad›r. 1988-2004 aras›nda 15 yafl üzeri nüfusun art›fl› yüzde 48 olarak gerçekleflmifl olmas›na karfl›n, iflgücü ise yüzde 26 artm›flt›r ‹stihdam ise ayn›
dönemde sadece yüzde 23.5 artm›flt›r. Buna karfl›l›k faal nüfus içinde iflgücüne kat›lanlar›n oran› 1988’den bu yana düzenli olarak azalmaktad›r (% 57.5’den % 48.7’a kadar) (Bkn. Çizelge 2.3.). Bu azalman›n bir bölümü kentleflmenin art›- fl›yla birlikte ücretsiz aile iflçili¤inden ayr›lan kad›nlar›n kent içinde “ev kad›n- l›¤›” statüsünde yer alarak iflgücüne dahil olmamas›ndan kaynaklanmaktad›r.
Ancak iflgücü piyasas›na kat›lmada bu ölçüde düflüklük gerek OECD gerekse yeni kat›lan AB üyelerinin bir hayli gerisindedir. ‹flgücüne Kat›l›m Oran› (‹KO) en düflük AB ülkesi Slovakya’d›r. Ancak Türkiye’nin kat›l›m oran› bu oran›n bi- le gerisinde kalmaktad›r.
2 Türk ‹flgücü piyasas›na iliflkin di¤er veri kaynaklar›n› yay›nlayan kurumlar ise; ‹fiKUR, Sosyal Sigortalar (SSK), Çal›flma Genel Müdürlü¤ü, Ba¤-Kur, Devlet Personel Baflkanl›¤›, Emekli Sand›¤› ve Maliye Bakanl›¤›’d›r. Bu kaynaklar k›smen düzenli olarak, kurumlara iliflkin iflgücü verilerini yay›nlanmaktad›r.
Çizim 2.1. ‹stihdam›n Sektörel Da¤›l›m› (%), Türkiye
Öte yandan istihdam›n Türkiye’de co¤rafi bölgelere göre da¤›l›m›nda, kentsel alanda istihdam edilenlerin pay› yüzde 54’e, k›rsal alanda istihdam edilenlerin pay› da yüzde 45’e ulaflmaktad›r (D‹E 2004 ‹statistik Y›ll›¤›). Say›lar incelendi-
¤i zaman aç›kça görüldü¤ü gibi, Türkiye’de kentsel istihdam›n son y›llarda ar- t›fl göstermesine ra¤men, k›rsal istihdam oran› hâlâ oldukça önemli bir düzeyde- dir. Bu oran, gerek AB ülkeleri için geçerli olan ortalamalar, gerekse iflgücünün say›sal anlamda benzer özellikler gösterdi¤i ülkeler aç›s›ndan karfl›laflt›r›ld›¤›n- da oldukça yüksek bir orand›r. Sadece bu ba¤lamda düflünülse bile Türk iflgücü piyasas›n›n kendine has baz› özellikleri oldu¤u söylenebilmektedir
Her fleyden önce tar›m sektörünün göreli a¤›rl›¤› belirgindir. Bu durum, Türki- ye’yi OECD ülkeleri aras›nda bir istisna haline getirmektedir. Türkiye’de aktif nüfusun yüzde 35’inden fazlas› ve toplam iflgücünün ise yüzde 40’tan fazlas›
k›rsal kesimde yaflamaktad›r. ‹flgücü büyüklü¤ü bak›m›ndan Türkiye’ye yak›n say›labilecek ülkelerden, örne¤in ‹talya’da k›rsal kesimdeki iflgücünün pay› yüz- de 6.8’dir. Tar›m sektörünün göreli yüksek a¤›rl›¤›n›n bir sonucu olarak, toplam iflgücünün yüzde 50’si ücretli ve yevmiyeli iken; yüzde 29’u kendi hesab›na ve iflveren olarak çal›flmakta, yüzde 19’dan fazlas› ise ücretsiz aile iflçisi konumunda bulunmaktad›r. (D‹E 2004). Dolay›s›yla, Türkiye’de, 10 kifliden ancak 5 kifli üc- retli ve yevmiyeli konumdad›r, geri kalan 5 kiflinin 3 kiflisi kendi hesab›na ve ifl- veren olarak çal›flmakta, 2 kifli ücretsiz aile iflçisi olarak ya tarlada ya da kent- lerde küçük ölçekli aile iflletmesinde hiçbir ücret almadan çal›flmaktad›r. 1989 y›l›ndan bu yana, ücretli olarak çal›flanlar yüzde 57 oran›nda artm›flt›r. Ücretsiz aile iflçisi, iflveren ve kendi hesab›na çal›flanlar›n oluflturdu¤u gruba dahil olan-
0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0
1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 tarım sanayi hizmetler
lar›n içinde ücretsiz aile iflçilerinin a¤›rl›¤› yüzde 19’dan fazlad›r ve 1989-2004 döneminde ücretsiz aile iflçileri yüzde 20 oran›nda azal›rken, kendi hesab›na ça- l›flanlar›n ve iflverenlerin toplam› yüzde 22.6 oran›nda yükselmifltir (D‹E ‹statis- tik Göstergeler 1923-2004: 161). 2000 y›l› öncesinde 12 yafl ve üstü nüfus he- saplamalar›nda kullan›rken, 2000 y›l›ndan itibaren bu yafl s›n›r› 15 ve üstü olarak ele al›nmaktad›r.
Toplam istihdam›n sektörel da¤›l›m›na bak›ld›¤› zaman, Türkiye’nin bu piyasa- lar aç›s›ndan oldukça de¤iflken bir yap›s› oldu¤u dikkati çekmektedir. Tar›m, sa- nayi ve hizmetler sektör da¤›l›m› bu aç›dan bize önemli ipuçlar› vermektedir.
Cumhuriyetin kurulufl y›llar›nda tar›m sektörünün istihdam içindeki pay› yüzde 80’lerdeyken 2004 y›l›nda bu oran yüzde 33’e kadar gerilemifltir. Sanayi sektö- rünün istihdam içindeki pay› ise yüzde 4’lerden günümüzde yüzde 18’lere, hiz- met sektörünün pay› da benzer geliflme göstererek yüzde 47’lere kadar ulaflm›fl- t›r (TÜ‹K, ‹statistik Göstergeler, 1923-2004).
Tar›m istihdam›ndaki azalmalar›n ortaya koydu¤u önemli sonuçlardan biri de ifl- gücü piyasas›n›n cinsiyetçi e¤ilimleridir. Türkiye geneli içinde her dört kad›n- dan sadece biri iflgücüne kat›l›rken, bu oran kentsel alanlarda sadece befl-alt› ka- d›nda bir’e kadar düflmektedir.
Tar›m d›fl› iflgücü 1990-2004 y›llar› aras›nda ortalama olarak yüzde 2.4 art›fl göstermektedir.3 (TÜS‹AD 2004: 18) 2000-2004 aras› tar›m d›fl› istihdamda or- talama olarak her y›l 400 bin yeni iflgücü arz› olmaktad›r. Buna uygun yeni is- tihdam yarat›lamamaktad›r. 2004 y›l› istihdam› ancak 1998 y›l›ndaki istihdamla ayn› seviyededir. Bu istihdam seviyesindeki düflüklük 2001 krizinin etkisiyle oluflmufl ve iflsizlik seviyesindeki yükselmeyi aç›klamaktad›r.
Tar›m sektöründe istihdam edilenlerin say›s›, 1988-2004 döneminde yüzde 11.3 azal›rken, sanayi sektöründeki art›fl yüzde 31.4 ve hizmetlerdeki art›fl yüzde 64.8dir. Toplam istihdam ayn› dönemde yüzde 22.7 oran›nda artm›flt›r. Hizmet sektörünün toplam istihdam içindeki pay›n›n göreli h›zl› art›fl› OECD ülkelerin- deki e¤ilime benzer niteliktedir. Hizmet sektörünün alt dallar› itibar›yla, en yük- sek istihdam art›fl›n› toptan ve perakende ticaret, lokanta ve otellerde (Hizmet- ler içindeki pay› yüzde 35.6’dan yüzde 44.5’e ç›km›flt›r) ortaya ç›kmaktad›r (D‹- E ‹statistik Göstergeler 1923-2004: 157).
Türkiye’de iflgücüne kat›lma oranlar›nda düzenli bir azalma dikkat çekici boyut- tad›r. (‹KO=iflgücü/aktif nüfus). Bu nedenle ‹KO’n›n düflmesi sonucu Türk ifl- gücü piyasas›nda, iflsiz ve istihdam edilenlerin göreli a¤›rl›¤› da çok düflüktür.
3 2000-2004 aras› tar›m d›fl› iflgücündeki art›fl oran› yüzde 2.5 olmufltur. Belirtilen yay›ndaki hesaplama 1990-2000 y›llar› aras›d›r
K›saca iflgücü piyasas›ndaki her 10 kifliden sadece 4’ü istihdam edilmekte veya iflsiz olarak ifl aramaktad›r. Geri kalan kiflilerin ya ev kad›n› ya ö¤renci ya da emekli olarak, iflgücü piyasas›n›n d›fl›nda kald›¤› göze çarpmaktad›r (Bkn. 2.3. Bölüm).
Devlet ‹statistik Enstitüsü istihdam›n bir alt kategorisi olarak eksik istihdam›
dikkate almaktad›r. Genel olarak haftada 40 saatten az çal›flanlarla, gelir azl›¤›
nedeniyle ya da esas mesle¤inde çal›flmad›¤› için ikinci bir ifl arayanlar eksik is- tihdam olarak kabul edilmektedir. Türkiye’de 1988-2004 döneminde, eksik is- tihdam kategorisinde olanlar›n azalma e¤ilimine girdikleri görülmektedir.
(Bkn Çizelge 4.1).
2.2. Tar›m›n Dayan›lmaz A¤›rl›¤› veya ‹stihdam›n Sektörel Da¤›l›m›
Türkiye iflgücü piyasalar›n›n tar›m a¤›rl›kl› yap›s› 1970’li y›llar›n sonlar›ndan itibaren de¤iflmeye bafllam›flt›r. Toplam istihdam içinde tar›mda çal›flanlar›n pa- y› bu y›llardan itibaren yüzde 50’lik s›n›r›n alt›na inmeye bafllam›flt›r. Son yirmi befl y›lda gerçekleflen azalma e¤ilimine ra¤men, hala yüzde 30’luk düzeyin alt›- na inememifltir. Kuflkusuz son dönemdeki tar›msal istihdamdaki azalman›n 1970 öncesine oranla çok daha h›zl› oldu¤u sonuçlardan anlafl›lmaktad›r. Ancak ta- r›msal istihdam›n azalmas›na etki eden ve daha önce de¤inilen birçok unsur bu- lunmaktad›r. fiehirleflme oranlar›ndaki yükselme ve sanayi ve hizmet istihda- m›ndaki art›fllar da hemen hemen ayn› dönemde bafllamaktad›r. Bunlar›n d›fl›n- da Tar›m sübvansiyonlar›n›n 80’li y›llardan itibaren azalmaya bafllamas› da ta- r›msal etkinlikleri daha az cazip ya da daha az istihdam sa¤layan bir konuma oturtabilmifltir. (‹.Tunal›, ‹fiKUR raporu: 28) Çeflitli biçimlerde tar›m yapanlara sunulan fiyat deste¤i, sübvansiyonlu kredi, girdi fiyatlar› üstünden destek önem- li oranlarda azalt›lm›flt›r. Bu ba¤lamda baz› Tar›msal ürünlerin (Pancar, Tütün, Çay, Haflhafl vbg.) ekim alanlar›n›n s›n›rland›r›lmas› yoluna gidilmifltir. Bu ol- gunun tar›msal istihdam› di¤erleri yan› s›ra s›n›rland›rd›¤› tahmin edilebilir.
Çizim 2.2. Tar›msal ‹stihdam›n Toplam ‹stihdama Oran› (%)
65,4 59,9
55,4 50,6
47 46,9
44,1
36 37,6
34,9 33,9 34
0 10 20 30 40 50 60 70
1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004
Tar›m kesiminin istihdam içindeki pay›nda 1999 sonras› görülen azalma e¤ilimi daha dikkat çekici niteliktedir. Yaklafl›k 1.4 milyon kiflinin tar›m sektörü içinde çal›flmaktan vazgeçti¤i anlafl›lmaktad›r. Ayn› dönem içinde sanayi istihdam›
yüzde 3 azalm›fl sadece hizmet istihdam› yüzde 16 artm›flt›r. Bu dönemde ger- çekleflen krizlerin etkisi ile istihdamda görülen bu azalman›n sadece hizmetler sektörü istihdam› ile emilmesi mümkün olamad›¤› için, özellikle kentsel iflsizlik oranlar›nda ve iflgücü d›fl›nda kalanlarda yükselme olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.
GSMH içinde Tar›m›n a¤›rl›¤›nda 1990’l› y›llardan itibaren azalmalar görül- mektedir. 2004 itibar› ile tar›m›n GSMH içindeki pay›n›n yüzde 11’e kadar ge- rilemifl olmas›na ra¤men, tar›msal istihdam yüzde 34 düzeyinde bulunmas› ta- r›mdan elde edilen kifli bafl›na gelirin de düflüklü¤ünün göstergesi olmaktad›r.
Çizim 2.3. ‹stihdamda Tar›m Sektörünün Pay›, 1999 (%)
Tar›msal istihdam›n bölgelere göre da¤›l›m›nda Düzey 1’e göre Kuzey do¤u Anadolu en fazla tar›m istihdam› yaratan bölgedir (yüzde 65.8). Do¤u Marmara ve Bat› Anadolu bölgeleri ise tar›msal istihdam›n en düflük oldu¤u bölgelerdir
Ç‹N TÜRK‹YE F‹L‹P‹NLER MISIR BULGAR‹STAN BREZ‹LYA
‹RAN MEKS‹KA POLONYA MALEZYA RUSYA KORE MACAR‹STAN
ÇEK CUM.
‹SRA‹L
JAPONYA AB ORT.
ABD
47,5 41,4 39,1 29,8 26,6 23,4 23,0 21,0 19,2 18,4 11,8 10,9 6.7 5.1 2,3
5,1 3,1 2,6
0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0
(% 22.8 ve 22.5) Kuzey do¤u Anadolu bölgesindeki iller ayn› zamanda tar›msal istihdam›n en yo¤un oldu¤u illerdir (Ardahan, Kars, I¤d›r, A¤r›; Erzurum, Bay- burt ve Erzincan).
Çizim 2.4. Düzey 1’e Göre Tar›msal ‹stihdam Oran› (%), 2004
Tar›m istihdam›n›n belirgin bir di¤er niteli¤i de kad›nlar›n istihdam›na en fazla olanak tan›yan sektör olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. ‹stihdam edilen kad›nla- r›n yüzde 57’si tar›mda çal›flmaktad›r (2004). Tar›mda çal›flan kad›nlar›n da yüz- de 81'i ücretsiz aile iflçisidir. 1988 -2004 aras›nda tar›m›n istihdam içindeki pa- y›n›n azalmas›na paralel olarak ücretsiz aile iflçili¤inin oran›nda azalma görül- mektedir. 1988 y›l›na göre 2004 y›l›nda kad›nlar› ücretsiz aile iflçisi olarak çal›- flanlar›nda ortalama yüzde 22 oran›nda bir azalma bulunmaktad›r. Ayn› dönem- de ücretsiz aile iflçisi erkeklerin pay›nda yüzde 16 düzeyinde azalma görülmek- tedir. Bu oluflumda kad›nlar erkeklere oranla daha h›zl› ücretsiz aile iflçili¤i sta- tüsünden ayr›ld›klar› anlafl›lmaktad›r. Ancak bu durum kad›nlar›n tar›m d›fl›nda iflgücü piyasalar›na kat›ld›klar›n›n bir göstergesi olamamaktad›r.
34 0,8
42,2 37,7 22,8
22,5
32,8
48,7 53,1
63,3 65,9 45,2
39,3
0 10 20 30 40 50 60 70
Güney Do¤u Anadolu Orta Do¤u Anadolu Kuzey Do¤u Anadolu Do¤u Karadeniz Bat› Karadeniz Orta Anadolu Akdeniz Bat› Anadolu Do¤u Marmara Ege Bat› Marmara
‹stanbul Türkiye
Çizim 2.5. Cinsiyete Göre ‹stihdamda Tar›m Sektörünün Pay› (%), Türkiye
Kaynak: D‹E Genel Nüfus Say›mlar›
Çizim 2.6. K›r-Kent Ayr›m›nda Cinsiyete Göre Ücretsiz Aile ‹flçili¤i (%)
Kaynak: D‹E H‹A
63,6 61,1
58,4
52,3 53,3
42,0 41,2
36,3 32,4
95,6 95,0 94,1
89,0 87,5 86,5 85,6
81,3 75,2
0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 120,0
1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 2000
erkek kadın
0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 70,00 80,00 90,00 100,00
1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
K?r-Kad?n K?r-erkekK›r-Kad›n K›r-Erkek Kent-kad?n kent-erkekKent-Kad›n Kent-Erkek
Çizim 2.7. Düzey 1’e Göre Kad›n ‹stihdam Oranlar› (%)
Kaynak: D‹E H‹A
Çizim 2.8. K›r-Kent Ayr›m›nda Kad›n ‹stihdam Oran› (%)
2.3 ‹flgücüne Kat›l›m Oranlar›nda Düflüfl ve Baz› Sonuçlar›
‹flgücü ile iflgücüne dahil olmayanlar›n oransal a¤›rl›¤›n› gösteren önemli bir katsay›, olarak iflgücüne kat›lma oran›ndan uluslar aras› karfl›laflt›rmalarda ya- rarlan›lmaktad›r. K›saca ‹flgücüne Kat›lma Oran›, (‹KO) belirli bir zaman dilimi içinde iflgücünün aktif nüfusa oran›n› göstermektedir. Bu oran, aktif nüfus için- de iflgücünün göreli a¤›rl›¤›n› gösterir, di¤er bir deyiflle, istihdam edilmifl ya da iflsiz olarak, iflgücü piyasas› ile bir ba¤lant›s› olanlar›n görece önemini vurgular.
17,72 17,78
17,04 15,64 16,99 15,67
17,40 16,81 15,98 16,92 16,77 17,76 17,22 17,44 19,07 18,52 18,33 50,71
55,08 52,01
55,53 51,95
40,55
48,93 49,28 49,80 44,98
46,88 47,39
40,19 41,72 41,39 39,00
36,66
0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00
1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
kent k?r 0,00
10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 70,00 80,00
kır+kent kır kent
kır+kent 22,93 16,98 29,71 27,44 22,42 17,74 19,73 16,56 34,99 54,37 33,04 14,22 12,09
kır 35,49 16,09 37,66 39,64 30,67 25,48 26,94 24,19 49,33 67,27 49,77 21,88 22,63
kent 15,05 16,99 20,81 17,24 17,86 14,89 14,60 7,15 15,16 29,25 12,00 5,64 5,42
T rkiye ?stanbul Batı
Marmara Ege Do?u
Marmara Batı
Anadolu Akdeniz Orta Anadolu
Batı Karadeniz
Do?u Karadeniz
Kuzey Do?u Anadolu
Orta Do?u Anadolu
G ney Do?u Anadolu İstanbul
Türkiye Doğu
Marmara Batı Anadolu
Orta Anadolu
Batı Karadeniz
Doğu Karadeniz
Orta Doğu Anadolu Kuzey
Doğu Anadolu
Güney Doğu Anadolu
Ege Akdeniz
Batı Marmara
Zira, geri kalanlar›n, yani iflgücüne dahil olmayanlar›n iflgücü piyasas› ile bir ba¤lant›lar› olmad›¤› varsay›l›r; onlar “ifl aramayarak” bu ba¤lant›y› koparm›fl- lard›r. Örne¤in, Türkiye'de iflgücüne kat›lma oran› yüzde 48.7 (2004) yani aktif nüfusun hemen hemen yar›s›, istihdam edilen ya da iflsiz olarak iflgücü piyasa- s›yla ba¤lant›ya sahiptir. ‹flgücüne kat›lma oran› (‹KO), kad›n/erkek (cinsiyet dayal› ay›r›m), kent/k›r (mekâna dayal› ay›r›m) ayr›m›na göre farkl›lafl›r ve bu oranlar yafl gruplar› ve e¤itim düzeylerine göre kendi içlerinde de¤ifliklik göste- rir. ‹flgücüne kat›lma oranlar›n›n yükselifli, iflgücü piyasas›yla ba¤lant›s› olanla- r›n yani üretken kabul edilenlerin say›s›ndaki art›fl› temsil eder. ‹KO’nun büyük- lü¤ünü, iflgücünün ve aktif nüfusun büyüklü¤ü tayin eder; dolay›s›yla genelde nüfusun büyüklü¤ü ve art›fl h›z›, nüfusun cinsiyete ve yafl gruplar›na göre da¤›- l›m› gibi demografik faktörlerin belirleyicili¤i önemlidir.
Nüfusun, üç ana yafl grubu itibar›yla da¤›l›m› düflünüldü¤ünde (0-15, 15-65 ve 65 üstü yafl), 15-65 yafl grubundakilerin büyüklü¤ü aktif nüfusu belirler. Nüfus art›fl h›z› görece yüksek olan ve daha genç nüfus yap›s›na sahip olan geliflmek- te olan ülkelerde (örne¤in Türkiye'de) ‹KO'n›n daha küçük olmas›, bu saptama- y› do¤rular; örne¤in ‹KO ABD 'de yüzde 78.3 olarak saptanm›flt›r. Ancak, bu oran söz konusu oldu¤unda, aktif nüfusun yan› s›ra iflgücünün büyüklü¤ü de be- lirleyicidir. ‹flgücünün büyüklü¤ünü ise, iflsiz ve istihdam edilenler olarak ta- n›mlananlar›n say›s› belirler. Dolay›s›yla, ‹KO ülke geneli için üretken nüfusun büyüklü¤ünü, yani iflgücü piyasas› ile dolayl› ve dolays›z ba¤lant›s› olan insan- lar›n say›s›n›, kad›n ya da erkekler için onlar›n ekonomik statülerini belirler.
Türkiye’de ‹flgücü piyasas›na ait göstergelerden biri olan ‹KO di¤er ülkelerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda OECD ve AB ülkeleri aras›nda en düflük kat›l›m oran›na sa- hip oldu¤u gözlenmektedir. Bu göstergenin düflük oluflunun sonuçlar›ndan biri de çal›flma yafl›ndakilerin çok az›n›n ifl bulabilmesidir. (% 42.8) Sadece Kentsel alanlar› dikkate al›p, bir ölçüde k›rsal kesimi d›flar›da b›rakt›¤›m›z zaman ifl bu- lanlar›n oran› yüzde 36’ya kadar inmektedir (2004).
‹KO’lar›n›n geliflim çizgisi içinde bak›ld›¤›nda, artmas› ya da azalmas› iflgücü devri ile iliflkilidir. Yani iflgücü piyasas›n› terk edenlerin say›s› ile iflgücü piya- sas›na iflsiz ya da istihdam edilen olarak dahil olanlar›n say›s› bu e¤ilimi flekil- lendirir. E¤er, iflgücü piyasas›na “girifl'lerin say›s›, iflgücü piyasas›n› “terk edifl”
say›s›ndan fazla ise, ‹KO'n› artar; tersi durum da ise azalma gösterir.
Türkiye’de 2004 y›l› verilerine göre genel olarak ‹KO’n›n AB ortalamas› ile k›- yaslanmas› halinde oldukça düflük bir kat›l›m oran› görülmektedir. 1950 li y›l- lardan itibaren ‹KO’lar›n›n azalma e¤ilimi tafl›maktad›r. Ancak bu oran son dö- nemlerde daha düflük biçimde azalma göstermektedir. (Bkn. Çizelge 2.1).
Çizelge 2.1. ‹flgücüne Kat›lma Oran› AB-15, OECD (15-64 Yafl) (%)
1990 2000 2001 2002 2003 2004
AB-15 67,3 69,5 69,5 69,9 70,2 70,8
OECD 69,3 70,1 70,0 70,0 69,8 70,1
Türkiye 59,4 52,4 52,3 52,3 51,1 51,5
Kaynak: OECD Employment Outlook 2005.
‹KO’lar›ndaki düflüklük 1990 sonras› aç›s›ndan ortaya üç farkl› sonuç ç›kmak- tad›r. Buna göre 1990’l› y›llardan bu yana OECD ülkelerinde önemli bir de¤i- fliklik gözükmemektedir. AB ülkeleri ise bu dönem içinde ‹KO’lar›nda belirgin bir art›fl, Türkiye’de ise belirgin bir azalma gözlenmektedir. E¤itim düzeyleri aç›s›ndan AB ülkeleri karfl›laflt›r›ld›¤› zaman e¤itimin düzeylerinin yükselmesi ile Türkiye’nin ‹KO’lar› yükselmektedir. Alt e¤itim düzeylerinin iflgücüne kat›- l›mlar› aç›s›ndan Türkiye aleyhine çok önemli farklar oluflmaktad›r. ‹kinci fark- l›l›k afla¤›daki Çizelge 2.2’ye yans›yan biçimde kad›n ve erkek ‹KO’lar› aras›n- da görülen ve kad›nlar›n aleyhine gözüken orand›r. Tar›m›n pay›, azald›kça ka- d›nlar›n iflgücüne kat›l›m oranlar› azalmaktad›r. Kad›nlar kent hayat›na girdikçe iflgücü içinden çekilmektedir. Üçüncü farkl›l›k ise iflgücünün bulundu¤u mevki- e göre farkl›laflmas›d›r. K›rsal kesimde ‹KO (Her iki cins için ) kentsel kesime göre daha yüksektir. Bu durumun nedeni kentte kad›n iflgücüne kat›l›m oran›n›n k›rdaki kad›n iflgücüne kat›lma oran›n›n neredeyse yar›s› kadar olmas›d›r.
Çizelge 2.2. K›r-Kent ve Cinsiyet Ayr›m›nda ‹flgücüne Kat›lma Oran› (%)
1990 2000 2001 2002 2003 2004
Türkiye 56,6 49,9 49,8 49,6 48,3 48,7
Erkek 79,9 73,7 72,9 71,6 70,4 72,3
Kad›n 34,2 26,6 27,1 27,9 26,6 25,4
Kent 47,9 44,1 44,0 44,4 43,8 44,5
Erkek 76,8 70,9 70,6 69,8 68,9 70,8
Kad›n 17,1 17,2 17,4 19,1 18,5 18,3
K›r 66,9 58,7 58,7 57,6 55,5 55,4
Erkek 83,0 77,9 76,4 74,5 72,9 74,7
Kad›n 52,0 40,2 41,7 41,4 39,0 36,7
Kaynak: D‹E, H ‹A
Cinsiyete göre iflgücüne kat›lma oranlar›na bak›ld›¤›nda kad›nlar›n erkeklerin çok gerisinde oldu¤u görülmektedir.
‹KO’lar›n›n yafla göre da¤›l›m›na bak›ld›¤› zaman kad›nlarla erkekler aras›nda belirgin bir farkl›laflma ortaya ç›kmaktad›r. 15-19 yafl dilimlerimde ‹KO’lar› her iki cins için azalma e¤ilimindedir. Buna karfl›l›k kad›nlar›n özellikle kentsel alanlarda ‹KO 20-24 yafllar›nda erkeklerde ise ‹KO 35-39 yafl dilimlerinde en üst düzeye ç›kmaktad›r. Kad›nlar›n evlilik ve çocuk bak›m› gibi geleneksel fak- törlerin etkisi ile ifl hayat›ndan geri çekilmesi kentsel alanlarda daha belirgin ola- rak ortaya ç›kmaktad›r. Evlili¤in Kad›nlar› ifl hayat›ndan vazgeçirmesi oldukça çarp›c›d›r. Bekâr kad›nlar, evli kad›nlardan yaklafl›k iki kat daha fazla iflgücüne kat›lmaktad›r (‹. Tunal›: 39). Ancak e¤itim seviyelerinin yükselmesi ile birlikte kad›nlar›n ‹KO’n›nda yükselme e¤ilimi gözlenmektedir. E¤itim düzeyleri ile
‹KO aras›nda oluflan iliflki e¤itim seviyesinin yükselmesinin ‹KO’lar›n› her iki cins aç›s›ndan artt›rmaktad›r (Bkn. Çizelge 2.3). Ancak istihdam edilen kad›nla- r›n 1988-2004 aras› e¤itim düzeylerinin yükselmesi kentli kad›nlar›n ‹KO’n›
çok küçük oranda artt›rmakt›r (Bkn. Çizelge 2.4).
Çizelge 2.3. ‹flgücünün E¤itim Düzeyine Göre ‹KO ve ‹O, 2004 (%)
‹flgücü ‹stihdam ‹flsiz ‹KO ‹flsizlik Oran›
Toplam 100,0 100,0 100,0 48,7 10,3
Okur-yazar olmayanlar 6,3 6,8 2,3 24,4 3,7
Lise alt› e¤itimliler 63,2 64,1 55,7 48,2 9,1 Lise ve dengi meslek e¤itimliler 20,0 18,9 29,1 56,6 15,1
Meslek Liseleri - - - 67,0 15,8
Yüksekokul ve fakülte 10,5 10,2 13,0 80,0 12,4
Kaynak: D‹E, H‹A
Çizelge 2.4. ‹stihdam Edilen Kad›nlar›n E¤itim Durumu (%) Okur yazar Bir okul ‹lkokul Orta ve Lise ve Yüksek
olmayanlar bitirmeyenler dengi dengi okul
meslek meslek veya fakülte
1988 34,52 8,39 43,27 2,62 7,11 4,09
1989 33,53 8,67 44,03 3,28 6,12 4,37
1990 32,03 7,72 45,25 3,17 7,25 4,59
1991 31,20 7,33 47,18 3,05 6,53 4,73
1992 27,97 7,93 46,94 3,31 8,26 5,62
1993 23,02 7,26 49,73 3,43 10,07 6,51
1994 23,83 6,84 51,01 3,66 8,25 6,43
1995 22,83 5,94 50,81 3,83 9,89 6,73
1996 22,41 4,85 51,89 3,52 10,26 7,07
1997 20,91 3,38 51,87 3,89 11,40 8,56
1998 20,32 3,25 51,49 4,35 11,95 8,67
1999 21,00 4,24 49,83 4,51 11,39 9,03
2000 21,49 3,98 46,31 4,22 13,08 10,91
2001 21,20 4,35 48,00 3,87 11,82 10,75
2002 18,93 4,13 48,10 5,03 12,31 11,50
2003 17,69 3,99 46,29 6,11 13,04 12,88
2004 16,92 4,85 45,68 6,93 13,38 12,22
Kaynak: D‹E HA‹
‹stihdam›n cinsiyet temelinde ayr›m›nda, kad›nlar›n tar›mdan hizmetlere do¤ru geçifli Çizim 2.9’da görülmektedir.
Çizim 2.9. Kad›n ‹stihdam›n Sektörel Da¤›l›m›
95,6 95,0 94,1
89,0 87,5 86,5 85,6
81,3
75,2
2,3 2,8 1,6 5,4 4,4 4,7 4,7 6,9 6,9
1,5 1,8 2,5 4,7 6,9 8,2 9,5 11,6
17,8
0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 120,0
1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 2000
tar?mtarım sanayisanayi hizmetlerhizmetler
Çizim 2.10. E¤itim Durumu ve Cinsiyete Göre ‹fl Gücüne Kat›lma Oran›
(%) Türkiye, 2004
‹flgücüne Kat›l›m oranlar›n›n bölgesel da¤›l›m› da önemli farklar içermektedir.
26 bölgeye göre yap›lm›fl da¤›l›ma göre 16 bölgenin, ortalama ‹KO’lar› Türki- ye ortalamas›n›n alt›nda 10 bölgenin ise ortalaman›n üstünde gözükmektedir.
Çizim 2.11. Düzey 2’ye Göre ‹flgücüne Göre Kat›lma Oranlar› (%)
Ortalama ‹KO’ya göre en düflük olan Kat›lma Oranlar› olan illerin Güneydo¤u Anadolu’da En yüksek ‹KO’lar›n›n da Karadeniz bölgesinde topland›¤› görül- mektedir. En düflük ‹KO’lar›n›n fianl›urfa, Mardin ve eVan illerinde en yüksek
‹KO’lar›nda Samsun, Trabzon ve Erzurum’da gerçekleflmektedir. (D‹E 2004 ista- tistik y›ll›¤›: 156).
12 Bölgeye göre yap›lan s›n›flamaya göre en yüksek ‹KO’n›n Do¤u Karadeniz
19,3
22,8
30,6
71,3
46,8
72,3 73,3
85,3
24,4
48,2
56,6
80,0
0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0 90,0
Okur-yazar olmayanlar Lise alt? e?itimliler Lise ve dengi meslek Y ksekokul ve fak lte
Kadın Erkek Toplam
46,9 56,9
49,1 48,8 57,9
50,0 53,6
43,545,5 45,0 54,6
44,8 42,5
46,3 39,7
49,4
40,4 59,4
68,3
57,5
46,147,1 41,143,0
39,240,2
0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0
TR10 TR21 TR22 TR31 TR32 TR33 TR41 TR42 TR51 TR52 TR61 TR62 TR63 TR71 TR72 TR81 TR82 TR83 TR90 TRA1 TRA2 TRB1 TRB2 TRC1 TRC2 TRC3
bölgesinde görülmektedir. Tar›msal istihdam›n en yüksek oldu¤u bu bölgenin en yo¤un ‹KO sahip olmas› flafl›rt›c› gelmemektedir. Ancak Orta do¤u Anadolu bölgesinin tar›msal istihdam içinde pay› yüzde 50 civar›nda olmas›na ra¤men en düflük ‹KO’ya sahip olmas› ilginçtir. Kentsel alanlar›n bölgesel olarak tasnifin- de tar›msal istihdam›n etkisi ile Do¤u Karadeniz en yüksek oranda ‹KO’n›na sa- hip bölgedir. Daha sonra en fazla s›naî etkinli¤in söz konusu oldu¤u ‹stanbul, Marmara Ege bölgeleri ‹KO’n›n yüksekli¤i aç›s›ndan dikkat çekmektedir.
Çizim 2.11. Düzey 2’ye Göre ‹flgücüne Göre Kat›lma Oranlar› (%)
Özetle, ‹KO’lar›n bölgesel geliflmifllik farklar›na göre ayr›lmaktad›r. Bu farkl›l›¤›n oluflumunda göç alan bölgeler yüksek, göç veren bölgelerinde düflük
‹KO göze çarpmaktad›r. Ancak Do¤u Karadeniz Bölgesi göç vermesine ra¤men tar›msal istihdam›n fazlal›¤› nedeni ile yüksek bir kat›lma oran› ile dikkat çek- mektedir.
0 10 20 30 40 50 60 70 80
TOPLAM KENT KIR
Güney Do¤u Anadolu Orta Do¤u Anadolu Kuzey Do¤u Anadolu Do¤u Karadeniz Bat› Karadeniz Orta Anadolu Akdeniz Bat› Anadolu Do¤u Marmara Ege Bat› Marmara
‹stanbul Türkiye
