amanist Trk Mitolojisinin Erzurum Efsanelerindeki zleri

'

..

Yeni Türkiye

Yayınlan

Tarih Serisi: 8

ORTAASYA'DAN ANADOLU'YA

TÜRK SANATl VE KÜL'IÜRÜ

PROF. NEJAT

DİYARBEKİRLİ'YE

ARMAGAN

Teknik Koordinator

E/nurACAOOıl1

Kapak Tasanm

YENİ TÜRKİYE

KapakResimleri

ön

Kııpak:Prof.

Nejat DiYaThekirli Çin

Seddi/nin

önünde

(1988)

Arka Kapak: Prof Nejat DiYaThekirli

Doğu

Türkistan'da

Tanrı Da§ları

kesiminde

KaıakYurt'u

önünde

İçTasertm

Gökçen Teknik

Baskıve Cilt Semih

Ofset

Baskı Yılı Şubat2006 ISBN 975-6782-90-6 YENİ

TÜRKtYE

MEDYA

HİZMETLERİ

Prof. Dr. YusufHalRçoğluSok. 33/7 Çankaya-AnkaTa Tel: (0312)44262 42 -faks: (0312)44262 52

e...mail:ytder@tr.net www.yeniturkiye.com

MUHARREM KAYA

563

ŞAMANlSTTOllKMtroLOJ1S/N1N

ERZURUME~B1rJ·1ZLER1

ı.

;:

Dr. Muharrem KAYA"

Mitoloji, yab<J11toplumların insanı, nesneleri, doıa}'lf dünyayı, ev-renianlamlandU'tnaçabasıdır.ı_{Buanlaml~dırmailiang,tö~nve}

uygula-maşeklindeortayaçıkar.Xaban toplumlarda PUüçlü, birpirini bütünleyen bir yapı oluşturur.Mitlerin oluşumunda,ger~klik planında.yerdeki do-galolgulara kavram,işlevyüklenerek,kişileştirilerek;haYali planda, gök-te tannlarabaıtıbir sistem içinde mit haline getirmeşeklindebir yolun

iz-lendiği görüıür2_{•Toplumungelişmesive medeniyetseviyesinin}

yükselme-siyle buyapı,yerini yavaş yavaştektanrılıdmlere, geleneldese ve bilim-sel bilgiyebırakır.

Türkiye'deki kültürelyapıya bakıldııtndabunabenzer bir durum-lakarşılaşırız:Orta Asya'dan göçlerle getirilen kültür,İslamiyet'ikabul et-tikten sonra kendi bünyesine Arap ve Fars kültürünü de katmış, Anado-lu'dakiotonom halklaIfn kültürleriylekarşılaşmış,qn dokuzuncuyüzyıl­

dabaşlayan modernleşme çabalarıyla BatıAvrupa kültürlerinden etkilerı-(O) MimarSiJW\ Cüze] Sanatlar Üniversitesi. Fen-Edebiyat Fakültesi - Tork Oili veEdebiyatı

so-Iümü.

(1) Türkiye'de. mitolöji denildigtnde hep Yunan mitolojisi aklagelmiştir.Bununbir sebebi mito-lojinin tektanrılıdinlerindıpnda(luıttakarşısında)yeralınaşı,bundandolayı İslAmtdüşüncenin ha-kim olduguOsmanlı'nın1cültütelortamındaTürk mitolojisinin elealınmamış,sadece Yunan ve Ro-ma mitolojisiyle ilgiliyayınlarlabualamnsınıı:landırllmışolınasıdır.İkincisebebilııe şudur.Tnrkiye

Cumhuriyetikurul4l.1k~sonrıı ~od~eyebltglıolarak,BatıAYl'I.Ipa.kültürüb.ün. temellerin-den ikisi olan Yunan ve Latin kUlturünü tamamen alma", T6rl:Hümaııizmasıhareketind~en uç nok-tasına ul;ışı.; Qı;yanU\listzihniyetin~ylırBatı~akendiniköçl)kg~e. 4olaylsıyl;ıTürk mitolojisinide

roJe

sayma

tavn dagelişir.HattaYaşarKemal gibi Anadolukültürünü, ozan,aşıkve

det\gbtıj geıen.i ga~iyibilen;bukUll:ürl.\~~edebtyöntemlerte esetIerindekullanınışbirya. ~bile lceQdi$ini(bıaştaA,zraErbatolmak. t'tZetY)HI)ln~1.Idjy\! I'riteleyenle.rinbu etiketini ÇOksevmiş olmalıkisürekli olarak, Hemercs'u,ııyadave Odise'yi kendi kt\lti.lr kökeninde göSter-mektedir,

(2)Philiflpl!Dercbain,"TannIaıl'.çeviren:MelunetEminö.ttan.MilobtjileTSöz/illit,Cn, yöne-ten: Yves Bonnefoy, Türkçebllskıyı yayına hazırlayan:LeventYılmaz,Ankara.2000.$.1046.

564

TÜRK SANAn VE KÜLTÜRÜ

miş, böylelikle pek çok katmandanoluşankültürel yapı oluşmuştur.Bu

katmanlarıfark edebilmek. Türkiye'deki kültürelmirasınne kadar zengin oldugunu görmeyisagladıgıgibi, kültürel konulardaki çalışmalarıdaha

saglıldıÇözümlemeyi ve degerlendirmeyldeolanaklıkılar.Aksi halde bil-gilerin birbirinekarıştırıldıgıhatalı,yanlışhatta bilerekçarpıtılmış sonuç-laragidiHf.~eselaislfuniy~t'il1t~meliol~~ur'an,hadis ve tefsirlerindı­

şında tamamenhalk :tsıam'ı olarak göriilebilecek folklorik inançlar, İslami­ yet'in~Şig!Diaım~~ınlrn~~iti~d~o;i~ÇPtpıtınflYflbir öm~k de

temeli mevsimdönÜşümünedayalı.birtörensel kutlama olan Nevruz/un,

başkaamaçlar içinkullanılmasıdır.

i·

Türkdünyasınatarih vecoğrafya açısından bakıldığmdaGök Tan-n inancındae,animizm, totemizm, Budiznt, Taoizm, Zerdüştlük, Manihe-izm, MazdeManihe-izm,. Yahudilik. Hıristiyanhk,isıamiyet'ekadar çok genişbir inanç yelpazesi ilekarşılaşıhr,Buyazıda, Şamanhğınsihir ve büyü sistemi

olmasının yanındaGök Tann inaruşıru,yer/su iyelerini, animizrni, tote-mizrni de içerengenişinanç ve mitolojiyedayanması,Orta Asya'da

yay-gınhgı,Anadolu halk kültOr\Jnegenişetkisisebebiyle $amanist Türk mi-tolojisi merkezealınmıştır.Ayrıca, yazıda,humitolojinin temel. özellikleri

kısacabelirtildikten

sonrabunlann

Erzurum efsanelerindeki izleri üzerin-dedurulacaktır.Efsane Uzerindedurulmasmınsebebi, efsaneleriri mitler-denoluştugutezidir. Efsanelersınıflandınlırkenyaratılışefsaneleri,doga~

ya ve dogaolaylannailişkinefsaneler, yerler veyerleşimbirimleriyle ilgi-li efsaneler,kişilerebag1lefsaneler diyedörtgrubaaynlır3.·Özellikle·yara~ tılış efsanelerigrubundamıtolojikunsurlardaha çok yerabr.Erzurumef~

saneleri üzerindedurulmasınınsebebi BilgeSeyidoğlu'nun hazırladığı Er-zurıım

f.fsaneleri

adlı kit~~abu efsan~erinTürk mitoıoj~~i'yle olanbağları­ tılarırunincel~nmemişolmasıdır,Sade~eefı>anemetinlerininyayınlandığı

otuz birkitabı, sekizyayınlanmamış'yüks~klisans, doktora tezini ve pek çokmakaleyj~yazıyı içe~en4bu genişalan, b\.1 kitaplasırıırlandınlarak ma-kalede ele,uınmıştır.BusınırlandırmaolrI\f'sa Türkmitolojisini~yalnızca efsanelerdekHzleriyl~i~gmbuçalışmabirki~apbo.Y1Jtunu alebilecektir.

Efsane

ve mitı;tr~lndakiJark1ılıklar.vebenzerlikler. konusundaşu bilgileri deV~i'suıamak~erekit.Mitlerkutsal(lıtfakatefsanelerde bu etki

sınırlıdır. İkisi de inançlaradayalıdırve .anlatanlar, dinleyenleranlatılan­

ların ger~kHJdukların~inanırlar.Mitlerdeçok eski Çag1arda geçen olay-lar ele alınır, efsanel~ı-de i~anlatı ZElm

_ıını

günümüzeyakındır.Efsaneler

günümOZd~Oluşa.biıir~amamitoluş.aQl.az.MiHerinQl.~an:bilinen.yer­ l~r deIDıdi~~.fsafleletdE;ise:bU!rien }'edetuz~tine

pekçok

şey anıatılabilir.

(3) Pertev NailiBorata~100SorudR TürkHıılkEdebiy/ll"İstanbul,1984, $.93-108.

(4)SadeceTürkiye'dekiyayınlarlailgitibilgilçinbakınız:Metin Ergun,türkDÜllyllSı EjiıaııderilJ' deDeğipneMiJıifi.Cl. Ankara. 1997;$.54-66.

MUHARREM KAYA

565

Mitlerinşahıskadrosu tann veyayanmımlardan,efsaaelenn ise tarihi ve dini'şahsiyetletle sıradan insc:mıardan oluşur,"

Bu yazıda,mitoloji ve efsanearasındaki etkiler, mitlerin temelde yeralmasındandolayımitolojinin ooliimlerine göre elealınmıştır.

Kutsal-lığa dayalıoLanmitolojikanlatılan şudört: anagrubaayırabiliriz:1. Teogo-ni. 2. KozmegoTeogo-ni. 3. AntrcpcgoTeogo-ni. a, Eskatoloji.

1.

TEoı;oNi

'Ieogonikanlatılar, tanrıların doğuşlan,birbirleriyleilişkileri,insan hayatıvedoğ.:ıylailgiHişlevleri,üzerine kurııludu1'.ŞamanistTürk mito-lojisine ba1<ıl4ı~çla/ farldı 'I'ürktoPIUlııkl~ın,~irbirlerine göre farldı bir.tanplar'ruhlarsis~mi oıuŞturduk1~ gö~ür.Busistem gen~ldegök, yerı

su,.

atalar kQltüylebağlantılıolar*karşımu;açıl<arvegökte, yerde ve yera1tındabulunmalanna göreşuadlarlabeliftilirler:"GökTanrı, Güneş Tanrısı,Ay 'Ianrısı,Ülgen, Yayık,Suyla, Karlık. Utkucı, Yıldırım Tanrısı,

savaş tanrıları, hastalıkverenruhlarırüzgar veyağmur ruhları":"Yo Kan, TalayKan,Umay, AnaMaygıl,Ak Ene, Albasb,ateş,ev ruhtan"; "Erlik">.

Bu konuyla ilgili bilgileri eski Tü1'kYazıtlannd'1Uygurca Oğuz Kağan

destamnda,

Divanii Lugati't-

Tiirk'te'(;)rtaAsra'~a ~~enArap gezginlerin

seyahaman\elerindeıA1man,.~~~·~~~~~tl~falistle~neserlerinde, Çin

yıllıldannda,Otta Asya'da yaptıınış derh~meıerdebulabiliriz.

"PervizoğluCamii" efsanesinde, ihtiyar bir adamın öğrettiği şekil­

de yer altınagiren Molla, oradan pek çokdeğerli eşyave özelllkle sahibi-ne kırkgenç kız, yabancılaraise kırktopuzlu Arap çıkartan kırk kolltı şamdam alıpyeryüzünegetirir";Bu efsanede bulunan yeraltındaki olağa­

nustii mekAn motifi büyük ölçüdeŞamanlarındini ayinlerde ve halk

he-kimliğinde kullandıklanyer altınainme, oradaki ruhlarlabağlantıkurma töreniyle ilgilidir. Yerinaltındabulunan Erlik,yardımcı ruhlarıylabirlikte insanlarakötülükler eder. Bu efsanedekikırkkolluşamdandan çıkan kırk

topuzlu Arap, yeraltındakikötü ruhlan düşündürmektedir.Buşamdan

Molla'mn yarannakullanılır,Efsane, ıslamibir motif olan Hızır/ın

yar-dımcıIık işlevinidevreyesokmaktadır,Efsanelerde, destanlarda. masallar-da karşımıza çıkan an1atının a:na.kahramanmayardıttledenHızır motifı,

- (5)satm~u, A~".Tatt~rimJeTıışKeriihneMotifi~BuF.Jı-eIerilITipKshıtoğu,

Arü<ara. 1980,s.21; Bilge Seyidoglu.Enuf'U/tl Efsantleri,ErzurumKitaplıgı,2.baskı. İstanbul,1997. 5.13-17.

(6) Abdülkadirİnan,TllrihtevııBugiinŞtımııniz/tl,Arü<ara. 1986.$.26-41;YaşarÇoruhlu,Ti;mMi· tolo/igin;nAmı Hiıtlim, lııtanbu1,2002.&.16-6ı.

buradayeralttMinenşamafunk~yueurunu gibfOirroıüstlenıniştir.

Buradaşunuda

belirtmek

gerekirkiTiirklerinıslamiyet'ikabul etmesin-den önce c1~tanl~a 1<arşın:uzaçıkanGök Sakallı Koca motifi,

İslami-Yet'jn~~lın~~lı1den$Q~~Y~J\i Iiızır'

a

1?l1'~ı§pr9,

"HaZillZiyateti"adlielsanede;.Hazaladbkadıhınkardeşiile

sava-şa kabldı~, ,kadının,saç

tellerim,n

takıldıgtyetlerde ceviz agaçlarının

ye-şerdigi,bir

ara

kaybettigikardeşiniararkenı:ePen41zirvesinde öldügü,

te-"

pede elindeışıklaruhunun gezdigianlatılır',Bu efsanenin konumuzla

il-,Sili olantım\fıa~kültüyle,ata.ruhlanylabeğlantılı olm~ı;,;l'ürl~tnjt()­

{ojisine göre, üstüngücü olan, yigit, bilgili insanlar öldütpzamanruhları,

ke~dikavimlerininb~und~~ yerden,uzakl~maz,oman kOrumaya

de-y~m

eder;

~unıar:tntUh1~~ ~ını'da 'dag."ve tepelerin ,zirvesi ,olarak

kabtı1edilit;böylelilde'ata1aiıl1 ruhlarına töremer d(1ienıeni~.

kurbanlar

kesilir!O, Bu efsanedekiH3zai da ata kültüylebagıantılıolarak kutsal

ka-buledil~.birruhtut,makamıtepedir.veoradaelintlei~ılda dolaşır. Ayrı­ catsllmiyefin Torklertarafındankabul edilmesinden önce varlığını sür-düren ata kültünllOtıslamiyet'inkabul edilmesinden sonra evli yakültüne

dönüştügünüde

belirnnemiz

gerekirll.

"AhiBaba"adlıefsanede ise ata kültüve evliya kültünün,evi ko-ruyal) ev iyeleriYlt\l(eviı:ı ~~i,eviı:ıkoruy\lcu rulW)12bit"leştigıgörü~qr.

8ui~fsanede~evinj~~kiavluda

Ahi

Baba'ou;ıkabripil)bulunduğu, ev-de g~ce ken4iligil)~~ocagtl) ;yaI\dığı,e\!inç(\!şrne~iI\den su aktığı ve KUr'an s~i~\l;yW4l.1Şq.~~~lır)~,Eyi}(qf!lyanruh,inancıYlal:ıağlanb1ı olan

Ahi

Baba'nınruhu, evinbereketini desagıar,

"Evin Dedesi"~~•••' ; " Çlmeıyan,Evliadlı ~fsanel~e de yine evi koruyan ruhlailgili,

~la

",.,'" ".

'alır.

Evin Dedesi'nde evin yatak ve

yor-ganlarının toplandı~ yükHl~~ı:ıperşeıt\be akşfl~lanSesgeldigit Evin De-desi'nin abdestalması için evin Saldrilerinil) ibrikle sukoydu~ ertesi sa-bahkalktıklarındada suyunbitmiş,evdeki seccadenin yereserilmiş oldu-gunu, evdekilerin buşahsihiç göremediklerianlatılır".Bu ev ruhunun ab-destalmasıylailgili unsura "Tekin,Olmayan Ev" efsanesinde derastlarız.

Bu efsanedeahşapbir evden iniltilergeldiği,buevdeinsanların leğenve ibrik koyduktan sonrayattıkları,sabah da suyunbittiği,Kur'an

okunur-(8) aahaeddinÖg~ı,Türk Mitolojsill, Ankara,1995, 6.89-100. (9) Seyidogh.l,a.g.~.,s.51-,53.

(U))DagV~. kült!U'9t'm~elerdeld,izleri i9n~~:AhmetYaşarOcak,Ak't]; ....

B~kttlŞi inançlıınnın ishımÖııcesiTemelleri,İ$tanbul,2000,ş.llHı2.

(11)AhmetYaşar Ckak,.TdrkHıılklt14n,J.ırmdllwE/klIiyatıfldllEmiyttMettkl4teleri,Ankara,ı984, s.7~19,

, (12)EvikoruyanbunıhIarlailgili inançlariçinbakınız: YaşarI<aJafat,DoğuAnadolu'da E5kiTilrk

IlJ4Jlf1m'mınlz.Itm,Ankata,1995, 6..59-61; , (13)$eyidogıu,a.g.e., $.76-'77.

MUHARRF.41KAYA

567

kendekapılm kapabevde bit kedinindolaştığıanlatılırl 5_{•Evi koroyan bu}

ruhhırinsı:ı:nlata za~ı:ı:tvetmez,.insanlarda()n1ara saygıduyarlar.İkinci ef-san,ede bun.munk~ şel<1inegirdijidesöylenebilir.

"KülharuBana" et$anesin~ede bir tek m

_um.

ilehamamı ısıtanbir evli ya ~ab11r.Bu şahsın sı~~rtaY~çıkhğıı:ıda dünyasını değiştirir,.o günden sonrada oŞi\hsın ~una,külhanda gece~düzmum yakılır". Burada da yine belirlimekAnlarıkoruyan, oranı:;sahibi ruhlarla, cinlerle

ilgilıteogOJ;\il<inançlı:ı:ıın,evliyak()ltilyle };lajlantıIt olarakefsaneleştirildi­ ğinigörlirliz.

"AlKarısı" adını taşıyanon iki efsanede,Ioğusa kad1nlarındgerle­

rini yemek..kı~çocuklannıdabnğmakisteyen, kurusoğana yaklaşmayan, AlIah'ın adıarnııncakaybolan,iğne batıalarak yakalandıgındaeve bere-ketgetiren,~vişlerini gören,AIRtıhuarilatılmıştir1 7_{•AtAlbastı,Albız,}

Ai-mız,Alb1ş,~baS1t~1 Karısı adlarıylabilinen b~kötilruhun, loğusa kadın­

lara ve çocu1<.lara musallat oldujunainanılır.Bu rohla ilgili inançlar ve an-latilar, OrtaAsya'da ve Ariadtililda~ok yaygındır.ls

"Peri Kızı" adb efsaJ;lede de

Su

perileJ:'inden birisininelbise1erini saklayarak onunla evlenen, bu evlilikten bir de çocuk sahibi olaa..:M,urqt

adlı bir insan anlatıhr;MUrat, durumundanşüphelenerekahırdakiineği kesrrıesiniisteyen köylülerekarş:ı, ahırqasaklanan

Ped

kızınınbütun bun-laradirerunesİ gerektiği şekliJ;\qeki ögti,tleri[\İ tut<mıaz. Petikızıve çocuk

kuşolupuçar giderler.lllTürkrrıjtoI9jisinq~~~, hayatkaymığıoldugu için

kutsaldır. Bu kutsallıkgöze, ıpmak, gqı' deniı içinde geçerlidir. Bu

yerle-rindekpruyu~ruh1anol~ugunainarulır~.Buruhlarlainsanların evlen-mesi dünya mitolojisindedegörüıiWl_•

_{Dede Korkut}

_{Kitabı'ndaki "Iepegöz"} de buşekildedünyayagelmiştir,fakat o yeraltıruhlanndan birisidir, kö-tüdür,Oğuzlarınbaşınabela olur.

"Iepegöz"hikayesine benzeyen bir efsane "YediBaşlıEjder" adıy­

laaJ;\latılır. Bu efsanede bir köylükızına aşıkolan YeqiBaşlı Ejder,kız ve-rilmeyince köylülere kötülükler yapmayabaşlar.Yediyaşındakibir çocuk, YediBaşlıEjder'inkaldığı mağarayagizlice girer. Çocukkızgındemiri ca-navann gözüne spkarak kör eder, köylüler de etkisiz hale gelen ejderi

61-(15)Seyidoğlıı,a.g.e., 8.169-170. (16) Seyidoglu.a.g.e.,s.ı01-102.

(17)Seyidoğlu,a.g,e.,s.ı33-146.

(18) Abdülkadir lfl!ltl,MAl RuhuHakkında",l<t4kıı1elervelncelemelerı, Ankara. 1987, s.259-267.

(L9)Seyidoğlu,a.g.e., $.146--148.

(20) Öge!,.,g.ıı., s.315422; 1narı, Şıımanizm,s.46-65;İnan, }"ınka/ekrwİncelemeler 1. 5.491.495;k·

an-Paul Roux,TürklermveMoğııl/arıııE$kiDini,çev.AykutKazancıgil,2.baskı, İstanbul, ı998,s.no·

113; TurgutAkpıtw,M&kive Bugünkü Türkler'de Su-Kül tü ve BununlailişkiliAdetler".Tiirkler'ın DiliveHukukTarihi.İstanbul.1999,5.59-81;Çoruhlu,<ı.g.e.,5.38-39.

568

TüRK SANAT! VE KÜLTüRü

dürür.:l2 Yunan mitolojisindeld"Kiklop",

DedeKorkıtı Kitabı'ndaki

"Tepe-göz" ve bu

efsımedeki"Yedi Başlı

Ejder" degözleri kör edilerek etkisiz

ha-Le getinlir veya öldürülür.

Yedi

Bilşıı

Ejder'in·yet

altındaki· ruh1arlabağ­

lanbhollilrak

göstenImiş,

aynça

mağarada yaşa,q.ı.asıyıa

da

kuvvedendiril-miştir. Aslında. yedihaşlı

ejder

ın?tifi,

Hint mitolojisindeki çok

başlı

koz-mik

yılan kavramından gelmektedir.:!3Bilindi~

üzere

mağaralar

da.yer

al-tı

ile yet üstünün

birleştigi

yerletdir, tekin degillerdir.

"AladağlıOev' adlı

efsanede,yer

~tındaki

kötü ruhlara

karşı

Sava-şan insanın yanında

yet

alan.

gökyüzündeki

aydınlık

ve

iyi

unsurlardan

,.

biriolan aygörü!ijr.

Aladağ'ın.yakınındal<ibir mağarada yaşayan sarışırı

bir de,,! insanlm yok

etmeyebaşlar.

1(öyHUet de

n~ çatıl

yijrekli

yiğit

olangmlce

yiılvanr,

o da bu

devlesa'l''lşmakiçin savaş duasınıokur,

gök-yüzündeki aya,yardun

etm~i

içinbirtürkü söyler.Ay, bu

yalvarmayı

kar-şılıksız bıral<maz,

gökyüzündenkopup 9ital

yijreklit:ıin \,aşına

kanar,

bir-likte

devinmağarasınagiderler,' Oew.karşıstİ\da/ilyınparlak ışı~nı

görün-ce

aydınlıldar adına

yemin eder,

~tiıl.

yürekliden af dHer. Post olan çatal

yijrekli ile dev

$lrrolurlaxa·~Sanşındev, dağın yakınındaki

bir

mağarada yaştU';Hem mağata yerattıileilgiliwrhemdesarı

renk

hastalık

ve ölüm

simgesidir. Böylelikle insanlara felaket getirmeSttdn sebebi

belirtilmiş

ôlur. Yer

iıltındakikötü'

ruhlara

karşıgüç'

ise gökyüzündeki

ışıklı

iyi

ruh-18rdır,

Buefsanede de bunu ayalarak görürüz. Türk mitolojisinde ay, Ulu

Tannum

yarattı~

kutsal bir

varlıkur;

sadece Mani ve Buda dinlerinin

etki-sine giren Uygur Türklerinde Ay Tannsmdan bahsediHr:zs,

"Çin"

adını taşıyan

efsanelerden birind

vebeşiJ;ı.dsin4eev

iyeleriy-le

baglantı

kuf41al:>ilecek unsurlara

I'~tlarız.

"Cin"

adlıefsanelerden

birin-dsinde

siUt\anlıkta

görülen gözleri'.

açık

mavi, .beyaz·e1l:>iseli bir cinden

bahsedilir.

SamaNığın

da tekin

olmadığın.a,~ktebesmele

çekilmesi..

ge-rakti.gine

inanıbr.:ıtı Beş numaralı

"Cin" efsanesinde de kedi sesi ile gelen,

ayaklanters

takılmışinsanşeklindeki

cinlerin, ayete'l-kürsi okurtunca

in-sanlara

dokunmadığınave

evin

eşiginde yaşadığıha inanıldığı

üzerinde

durulurP:? Cin,

İslam

dininee de kabul edilir, fakat bu efsanelerde

anlatılan

uttsurlar,Türkmitolojisinde görülen evikôrUyan ruhlarla

baglantılıdır.

Bu

ruhlarla

ilgiliinanışlara,

nogu

Anadolu bölgeSinde de

rastlanır,

bu

ruhun

makamı

evin

eşigi olduğu

için buraya

basılmaz~.

(22)5eyidogıu, ıı·g·e~$.207-208.

(23)Y. . .Çcıri.lhlll,Tih'k$flnatıııdaHayııpnSembotWni,~, ı995, &.43-7ı,

(24) 5eyidog!u,a.g,e~&.1(1)..l9ı.

(45)BmelEsin."ı<un-AyAyYıldızMotifinin Proto-Turk DevrindenHakaIUtlara Kadarlkonog-rafisi",VIL. TiiTk TMrihKongresi BildiriJeriI,Ankara,1972"ş,313-359;ögeı.tl.8.e.•$.202.

(~6)5eyidogtu. a.s~e

..

5.210"211. (27)Seyidogttı,a'8,e., $.212-214.

MUHARREM KAYA

569

"Ziyaretli. Ziyareti"ef~esindede yine su ruhlany.,a. ilgili unsur-ladakarşılaşıyoruz.DavutBaba'nınöncerüyasındasonra da uyanık.ken

gördügü tilkinin gittigi yol üzerinde arkaçılır;kurban kesilince de bu

ark-tanstı gelmeyebaştar;Davut Baba'nın çayırida bu suyakurban kesilme-si için vakfedilir1'. Burada Suyla ilgilikült:ürı oluşumsüreciaçıklanmışbr. Aslındasuyun.nıhunume:ınnunetrnekiçinkurban kesilmektedir. Bu ef-sanedeki tilki unsuru da dik.kafçekicidlr. YerıHbndaldkötüruhlarınbaşı olan Erlik. bil' Altay

destarund"

kleManildı ile yer

_,

alırve yine ona

yar-dırncıkötü ruhlardan birisi olankızıda yeryüzüne siyah tilki olarakçıkar,

yigitlerin~~dini.takip etmesinisağlayarakyeraltınaçeker,onları

Ielake-tegötiiıiir30.ElealdlgımlZefsanede tilki yine yol gösterici birişlev

üstlen-miştir ama eski mitolojik inancıyla bagıntyitirmişolan Anadolu halkı,

onun yeraltındankc)tü1ük getirmesiniunutmuşgibidir.

"Aygıl' Gölü'~vedörtnumaralı"Ejderha"adlıefsanelerde su iyele-riylebagtahtılı

unsurlarbUh.mut;

AygıtGölü'nde suaygırlançevreden

ge-çen

atlatıgölesôkupöldtirarler.Blfltısa:nhileyle bir su aygınnıyakalar, insanlarin hizmetine sakat. Fakat bi.fsuaygıngeri dönünce, diger su

ay-gırlaninsanlara hizmet ettigi için onuöldürürıer.3_}

Su kökenli atlar Türk mitolojisine has bir

unsurdut.

Pek çok destan-da ve halkhikayesinde de yer abr.32_{Aynca sudançıkanatlarıninsanlara}

zarar

verdigineinant1ır;:n

"Ejderha" başlıklıefsanelerden dördüncüsünde de suyun başını tutmuşbirejderhanın insanları yuttuğu,birdervişiri duasıile bu

ejderha-nın taşkesildigianlablır~.Suyunbaşınıtutan kötü ejderha, Sultan Sekisi

dağınadumanlar içindeinmiştir.Bu yüzden buejderhanınyer altından

degil, gökoo gelip insanlara musaHat oldugu görülür.

"Meymansır'dakiMatara" efsanesinde ise kutlumağaramotifini buluruz. Bereketli hayvanlara sahip olmak isteyen köylülerhayvanlarım

bu rnağarayagötürüpiçerde duaederler.35_{Mağara,Altayyaratılış} mitle-rinde ana rahmi görevigorrnüştüt; ayrıcayer külderinin birparçasıdır", Bu sebeple atamağarasınagidip orayasaygıduyuldutunu göstermekiçin dua etmek, bu efsanede, bereketi sağlamakiçin dua etmeyedönüşmüştür.

(29)Seyjdoglu.;Lg.e.,s.6Q-6ı. (30)Ögel, a.g.e., 8.263. (Sı) Seyidogl~a.g.e.,ı;.22&-2Z9.

(32}Ş~E1çin,"Atlann.l)oguşlan ile Ugili Efsaneler"',Hıılt EdibiyatıArııştırm4ltırı Il,Ankara,

ı988,8.414'416-(;3j}Seyidoglu.a.g.e~&.229. (34)Seyjdogıu. a.g.e..ı;.2S6. (35)Seyid~U. "'8.e~$.246-247.

570

TÜRK SANATI VE KüLTüRÜ

2.

KOZMOOONİ

l(04mQgonikllr:ılanlard~evrenin, dünyanın,yeryüzü şekillerinin,

tabiat.unsurlarının oluşma s~bebi,insanlarla olanbağlantıs;üzerinde du-rulur. Pek çok nesnenin varollılşununkôkeniyleilgili açıklamalar yapılır.

Türkmitolojisinde evren- dünyatasarımlarıyIailgili malzemeler bolca bu-lunur. Bu yüzden bu tipanlarılaradetaTürk mitolojisinintamamıgibi

gö-rülmektedir. '

I<ozınogon1k aniatılarda gök, gögün direği, güneş, ay,yıldızlar,

f!.'

burçlar. dünyanın şekli, yeraltı, yıldırım,rüzgar, su, ırmak, göl, deniz,

dağ, ağaç, ateşönemli bir yertutmaktadırJ?

"Kırklar" adlıefsanede Türkmitolojisinin dünyatasarımını bulu-ruz. Kırklatkuş !<Uığınagirip tamirnn müezziniai kendi ülkelerine götü-rürler.. çennet gibi bir yerde birevekapataklarımuezzinisınamakisteyen

kırldar,on1J.Ilb~kabir odaya gitmesini yasaklarlar. Fakatmüezzinyasağa

uymaz, bir odayagirer ve oradadünyanınbir kalbur içinde öküzün

boy-nuzlarında durduğunugörür.38

Türk mitolojisine göre kubbe şeklindekigökve tabakşeklindeki

dünya, dört tane gök renkli öküzün boynuzlarıüzerinde durmaktadır.

Hint mitolojisinde budört öküzün yerini dört fil, Çin rnitoloristnde ise dört sütunalır.38_{Kırklarefsanesinde Isedünyanınbir öküzün boynuzlan} üzerindedurmasındanbahsedilmiştir.40

3.

ANTROPOGONİ

Antrop~gonik anlatılarda, insanın yaratılışı. yaratılışsebebi, görev-leri, i~sanIar ar~sındaki farklılığınsebepleri yer alır. Bu tip sorular ve ce-vaplar zateninsanınvar olma sebebini açıklayıcı konulardır.Bu yüzden

. t:mEmelEsiil,Türkk.azınoJajisine Giriş, İstanbul.2001.5.198;Ögel, a.g.e.,s.145-532; Roux,a.g.c., S.8I,123;ÇorulUu,a.g.e,,5.89-120,

(38)5eyidogıu,a.g.e., 5.194-196. {39l~, Tiıtk MlhıkıjisiII, 5.248-250.

(40)Aşık Ru1lsatf.gin bir şiirinde de aynı düşüncenin izlerini ~rürüz: "Y~ altında san öküzi Yüzon

qört

binyaşında,lı!iMevlA'manı hoş yaratnuşiBütün dünyabaşındadır" (DoğanKaya. SiıtllS't" AşıkJıkGeleneğitJtIA,iıkRu:hsatl,Cumhuriyet üniversitesiYayım, Sıvas,1994,5.470.)Dünyanın balı$ın~!if dw:masıruniı:iııedeAll4doh.ıtekke şiirinde Azmı'ninbil'şiirinderastlanz: "Kazan-lardakatranlantıkaynarmışiVeraltında balıkların oynarmışi

on

budünya kadar ejderhanvarmış /Şerbetmisatarsın yılancı mısın"(Saadetlin Nüzhet~ım,HalkEd4ıiY4/1 Aııtolojis;,Devlet Basnne-vi,İstan1:'t.ıı, 19$8,5.230.)Türk mitolojisinde dünyanınsadece öküzün boynuzunda degil.

balı~ınüze-rindedurduğuylailgilidüşüncelerdevardır(Ogel, a.g.e., s.53,t).Ayrıcabuşiirdegörülen <iderha motifi de Çin mitolojisindedUnyanın üzerındedurdugutemelolarak geçer. Ejderha unsuru da Türk mitolojisinde ve halk inançtanndadünyanınüzerinde durduguyılan şeklindeyeralır.

MUHARREM KAYA

571

her dinde, her inanç grubunda, gerekkutsallaştırılarakgereksefelsefi bir savşeklindebu konularişlenir,

"TaşhlşanKöy" adlıefsanede suyun.başınıtutan bir canavar, oraya

yaklaşanköylüleri ve.hayvanlan korkuturkaçırır.Köyünkadınlansu

ke-narındayken yine su canavarıçıkarı kadınlşr Tanrı'ya bu canavarıyok ederse kurban keseceklerini söyleyerek yakanrlar.Tanrı,canavan taşa çe-virir fakatkadınlarkurban kesrnek yerinebit öltilürürlet; Sadece birkadın

kurban keser. TanrıbusaygısıZııgılkurban keSenbukadın dışında hepsi-ni taşaçevirerekcezaıandırır.4lBtlef$an~deyetalbruhlarıyIa baglantıb kötübitsu ruhuolarısu canavan motif! yer almaklabirlikte, efsanede

be-şatolan unsurinsarılarınTanrı'ya karşıgörevlerin;yerine

getirmezorun-luluklarıdır, Tanrı insanlarıkorur fakatkendisineadanmışkurbanın kesil-mesini de bekler. Buinsanlarıngörevidir. Görev yerine getirilmeyince ce-zakaçınılmazolur. Altayyaratılışmitinde.'Tanrı'nınelçisiŞal-Yime insan-lara,Tanrıiçinyapılmasıgereken görevleri öğretır, Tanrı'yaverilen sözler mutlaka yerine getirilmelidir",İki numaralı"Ejderha" efsanesinde de Al-lah'a kurban kesmeyince çoban ve sürüsü de taşaçevrilirv,

"Kümbet Köyü" efsanesinde Çoban Ahmet'in gelecekten haber vermesi ve kuşlar gibi uçarak sırtındainsan taşımasına dayalı kerameti

anlatılır.Çoban Ahmet, ibadetiniaçıkçayapmayan birisidir, zorla camiye götürülmeyeçalışılınca mağarasına kapanıpkaybolur. Hac'dahastalanarı HacıAhmet'i sırtına alıp,uçarak köyüne getirir, onun öleceğı günü de söyler. HacıAhmet de vadesinindolduğunugörünce bu adama borcunu ödemek için birkümbetyaptınr.u

Insanlarla tannlar ve kutsal ruhlararasındakibağlantıyıbüyük öl-çüdeşamanlarsağlar. Şamanlannen önemli özelliklerinden biri de

gayb-tan

ve gelecekten haber vermeleridir. Gaybtan ve gelecekten haber vere-rekhastaları iyileştirmek şamarı geleneğindeçok güçlüdür. Bunun geçici olarak bedenindenayrılıpgizli alemlere gidip bilgiler almak ve göğe yük-selerekTanrı'nınyanınaveya kutsal ruhlaraulaşıpgelecekteki bilgileriöğ­

renmekşeklindegerçekleştirir.Kur'an-ıKerim, hadisler vemenakıbname­

lerde de geçen buinanışı, şamarı geleneğinebağlamakbu efsanelerinbağ­ larıdığıkökleri aydınlatmak açısındandaha ônemli gözükmektedir,"Şa­ marılar göğeyükselirkenkuş şekline girmişolanyardımcı ruhların üzeri-ne biüzeri-nerler. Bu efsaüzeri-nede de Çoban Ahmet'in kendisi kutsal bir ruh gibi uçabilmektedir,

(4ı) Seyidoğlu,a.g.e., 5.204-205. (42) Ögel, TürkMitolcıjisiI, 5.462-465. (43)Seyidoğlu,a.g.e .. 5.254-2.;5. (44)Seyidoğlu,a.g.e., 5.198-200.

572

TORK SANATI VE KÜlTÜRÜ

4.

ESKA.TOLO.Jİ

Eskatolojikanlatılarda kıyametinniçin venasıl çıkacagı işlenin

Ahi-retdüşüncesiyleilgili unsurlara yer'verilir. Bu konuylailgilitrzımm!

Efsa-neleri'nde

herhangi bir

unsurarastlanmamıştır,

Mitolojik anlatılar, yabcm toplumlann diinyasını aydınlattıgtiçip

bizehalkdüşüpeesininve kültürüpün temelleriyleilgili çok önemli

mal-"

zernelerverirler, Erzurum'da derıenmişolanefsanelerle ilgili yapılanbu

çalışmad;ıda Tqrk mitolojisiyle,ilgili yer yeraynıyeryer de tektanrılıbir

i' dip olan Warniyet'in örtüsüiçitlçi,degişerekvarlıgını

sürdüren

inanışla­

rınizlerini buluruz. Halkedebiyatın.ınb~atürlerinde de bu

tW

çalışma­