Taşra İradesi
• Valilik ve Vilayetlerin İdaresi
• Hz. Peygamber Dönemi
• İslamiyet Medine dışına yayılmaya başlayınca Hz. Peygamber, Arap yarımadasının çeşitli bölgelerine, şehirlere ve bazı kabilelere valiler tayin etmiştir. Kaynaklarda bunlara "emîr" ve "âmil" de denilmektedir. Ayrıca valilerin
dışında zekat tahsildarları da görevlendirmiştir. Bunlara âmil denilmektedir. Amiller zekat tahsil ettikleri gibi ganimet ve cizye gibi devlet gelirlerinin tahsili ile de ilgilenirlerdi. Hz. Peygamber herhangi bir sebeple Medine dışına çıktığı zaman yerine vekil bırakırdı. Ordunun veya küçük askerî birliklerin başında kendisi sefere çıkamadığı zaman sahâbîlerden birini komutan tayin ederdi.
• Hz. Peygamber memurlarını tayin ederken atandıkları göreve ehil kimseler olmalarına önem verirdi. Eski
idareciler müslüman olduklarında, onları kendi valisi olarak genellikle görevinde bırakırdı. Fakat yeni valiler de tayin ederdi. Kabilelere genellikle kendileri arasından zekat memuru tayin ederdi. Hz. Peygamber'in vali tayin ettiği bölge ve şehirlerler şunlardır: Yemen, Bahreyn, Umman, Mekke, Taif ve Necran.
• Valilerin görevleri; 1. bulunukları yerde Hz. Peygamber'i temsil etmek, 2. idarî işlere bakmak, 2. davalara bakmak, 3. adaleti uygulamak, 4. emniyet ve asayişi sağlamak, 5. namaz kıldırmak, 6. İslam'ın yayılmasına çalışmak, 7.
bazen de zekat toplamak gibi hususlardı. Nitekim merkezden vergi tahsidarı gönderilmediği durumlarda vali vergileri toplar, bu maksatla memurlar tayin ederdi.
• Dört Halife Dönemi
• Hz. Peygamber döneminin sonlarına doğru olduğu gibi, Hulefâ-i Râşidîn döneminde de İslam devletinin vilayetlerinin her birinde birer vali görev yapıyordu. Valiler vilayetlerde halifenin
otoritesini temsil ediyorlardı. Genel olarak görevleri Hz. Peygamber dönemi valilerininki ile aynı idi. Bu görevler de 1. namazlarda imamlık yapmak, 2. savaş sırasında orduyu düzenlemek, 3.
savaşı idare etmek, 4. fetihlerden sonra ele geçen yerlerin halkı ili antlaşma yapmak, 5. vergileri toplamak, 6. devlet görevlilerinin maaşlarını dağıtmak, 7. ganimetleri taksim etmek ve
hazinenin payını Medine'ye göndermek, 8. esirlerin durumunu karara bağlamak, 9. emniyet ve asayişi sağlamak, 10 halka İslam esaslarını öğretmek şeklinde özetlenebilir.
• Hz. Ebû Bekir prensip olarak Hz. Peygamber tarafından tayin edilen valileri değiştirmemiştir.
Ancak gerekli gördüğünde bu valilerin görüşlerini de almak suretiyle daha iyi hizmet vereceğini tahmin ettiği göreve atamıştır. Mesela Amr b. As'ı, daha faydalı olacağını düşündüğü bir başka göreve atamak üzere Uman valiliğinden almak istediğini kendisine yazmış; bu suretle kendisinin muvafakatını alarak onu Suriye'ye gönderdiği ordulardan birisine komutan tayin etmiştir.
• Hz. Ömer döneminde, fetihlerle birlikte İslam devleti genişlemiştir. Bu gelişme de doğal olarak devletin idaresini kolaylaştırmak maksadıyla yeni düzenlemelerin
yapılmasını gerekli kılmıştır. Hz. Ömer bu amaçla devleti büyük vilayetlere ayırmıştır.
Bu vilayetler şunlardır: Ahvâz ve Bahreyn; Sicistan, Mekrân ve Kirmân; Taberistan;
Horasan; Kûfe; Basra; Fâris; Musul; Dımaşk(şam); Hıms; Filistin; Mısır; Yemen ve el- Cezîre.
• Hz. Ömer döneminde vali veya amil, "emîr" diye isimlendirilmiştir."emîr" diye isimlendirilen ilk vali Muğîre b. şu'be'dir. Daha sonra bu unvan diğer vali ve
komutanlar için de söylenmeye başlanmıştır. Emîr veya vali her şeyden evvel görevli
bulunduğu vilayette halifenin otoritesini temsil ediyordu. Hz. Ömer kazâî ve mâlî işleri
genel idareden ayırdı; kazâî işler için kadılar, harac ve zekat işleri için ayrıca memurlar
tayin etti. Kadılar ve harac amilleri halife tarafından tayin ve azledilirdi. Bu sistem bu
şekilde Hulefâ-i Râşidîn dönemi sonuna kadar devam etmiştir.
• Hz. Osman, üç vilayetten meydana gelen Şam (Suriye)'ı bir genel valinin, Muaviye b. Ebû Süfyan'ın idaresine verdi. Eskiden burası Dımeşk, Ürdün ve Filistin vilayetlerinden oluşuyordu. Hz. Osman döneminde Trablus, Kıbrıs,
Ermenistan veTaberistan ayrı vilayetler şeklinde idare ediliyordu. Devletin sâir taksimatı eski hali üzerine bırakıldı.
• Hz. Ali halife olur olmaz, çoğu Benî Ümeyye'den ve bir kısmı da onların
yakınlarından oluşan Hz. Osman'ın valilerini azletmekle işe başlamıştır. Muğîre b. şu'be Abdullah b. Abbas gibi bazı sahâbîler, durum sakinleşip idaresinin güç kazanmasına kadar eski valileri görevde bırakmasını tavsiye ettiler. Ancak Hz. Ali bunu kabul etmedi. Ensardan Sehl b. Huneyf'i Muaviye'nin yerine şam valiliğine tayin etti. Ancak Sehl b. Huneyf Tebûk'e varınca Muaviye'nin adamları
tarafından geri çevrildi.
• Emevîler Dönemi
• Emevî devletinin hakimiyeti altındaki bölgeler de halifelerin tayin ettiği aliler tarafından yönetiliyordu. Bu dönemde şehir valilerine âmil unvanı verilirdi. Eyalet yöneticileri ise hanedana mensup idarecilere verilen emîr unvanıyla da anılırdı. Bu dönemde devlet şu eyaletlerden meydana geliyordu: Hicaz, Irak, el-Cezîre, Mısır, Suriye ve İfrîkıyye.
• Hicaz: Mekke, Medine ve Taif çevresini içine alan bu eyaletin valisi Medine'de otururdu. Yemen ise bazen bu eyaletin idaresine verilir, bazen de müstakil bir eyalet haline getirilirdi.
• Irak: Bu eyalete Irak-ı Arab ve Irak-ı Acem, Umman, Bahreyn, Kirman, Sicistan, Horasan, Maveraünnehir ve Sind ve Pencap bölgeleri dahildi. Bütün bu bölgeler Kûfe'de oturan genel valiye bağlı üç birim halinde yönetilir, herbirinin yöneticisine de yine vali denirdi. Horasan ve Mâverâünnehir bölgesinin merkezi Merv idi. Bahreyn ve Umman bölgesinin idaresi de Irak valisi tarafından tayin edilen Basra valisine aitti. Sind ve Pencap bölgesinin valisi de Kûfe valisi tarafından tayin edilirdi.
• el-Cezîre: Ermeniyye, Azerbaycan ve Anadolu'nun bazı kesimleri bu valiye bağlı idi.
• Mısır: Aşağı ve yukarı Mısır bölgeleri ile birlikte Mısır valiliği müstakil bir vilayet idi.
• İfrîkıyye: Kuzey Afrika, Sicilya ve Sardunya'yı içine alıyordu. Endülüs de buraya bağlı idi. Eyaletin merkezi Kayravan şehriydi.
Buranın valisi de Akdeniz'deki adalar, Tanca ve Endülüs'ü yönetecek valileri tayin etme yetkisine sahipti. Dolayısıyla Emevîler döneminde eyalet valileri kendilerine bağlı şehirlerin valilerini bizzat tayin etme hakkına sahip bulunuyorlardı.
• Abbâsîler Dönemi
• Abbâsîlerde de idare merkeziyetçi bir karaktere sahipti. Eyaletler yine vali ve emîr tarafından idare edilirdi.
Hilafet merkezinden uzak eyaletlere hanedana mensup kişiler veya son derece güvenilir kumandanlar
tayin edilirdi. Ancak bu göreve tayin edilen kumandanlar zamanla Bağdat veya Sâmerrâ'da oturmayı tercih ederek yerlerine vekiller göndermeye başladılar. Merkezî otoritenin zayıflaması üzerine bu valiler veya vekilleri bağımsızlıklarını ilan ettiler. İfrîkıyye'de Ağlebîler, Mısır'da Tolunoğulları ve İhşidîler,
Azerbaycan'da Sâcoğulları, Horasan'da Tâhirîler ve Mâverâünnehir'de Sâmânîler bu şekilde kurulmuşlardır.
• Abbâsîler döneminde nazarî olarak iki çeşit valilik vardı: İmâret-i âmme (genel valilik) ve İmâret-i hâssa (özel valilik). Valiler vezirlerin tavsiyesi ile tayin edildiği için kendilerini halifeye arz ve takdim eden vezir görevden alınınca genellikle valiler de görevden alınırdı.
• Abbâsîler döneminde başlıca eyaletler şunlardır: İfrîkıyye, Mısır, Suriye ve Filistin, Hicaz ve Yemâme, Basra, Irak, el-Cezîre, Azerbaycan, Cibâl, Hûzistan, Fars, Kirman, Mukran, Sicistan, Kumis, Kûhistan, Taberistan, Cürcân, Horasan, Hârizm, Fergana, Şâş (Taşkent), Suğd (Buhârâ, Semerkant).
•
• Adlî Teşkilat
• Kur’an’da adalete sık sık vurgu yapılmış, Hz. Peygamber’in de yargı işleriyle görevlendirildiği bildirilmiştir.
Buna paralel olarak, adaletin ikamesi ve toplumun huzur içinde yaşamasının sağlanması için İslam
medeniyeti tarihinde Hz. Peygamber döneminden itibaren adalete önem verilmiş ve bununla ilgili kurumlar gelişmiştir. İslam toplumlarının siyaset geleneğinde yargı bir kamu hizmeti olarak telakki edilmiş, hilafete dahil görevlerden biri kabul edilmiştir.
• İlk dönem İslam tarihinde devlet başkanları / halifeler hukuki anlaşmazlıkları çözmek ve karara bağlamakla bizzat kendileri ilgilenmişlerdir. Ancak târihî süreçte devletin sınırlarının genişlemesi ve duyulan ihtiyaç üzerine bu görev için kadılar / hakimler tayin edilmiştir. Kadı tayin yetkisi de siyasi otoriteyi temsil eden devlet başkanına ait kabul edilmiş ve kadı onun vekili sayılmıştır. Yine târihî süreç içinde kadılarda aranan nitelikler, tayin ve azilleri, görev ve yetkileri, sorumlulukları ve denetimi ile ilgili esaslar belirginleşmiştir.
Sözgelişi kadının / hakimin sorumluluğu konusunda, yargının bağımsız olması, hiçbir makam veya kişinin yargıya müdahele etmemesi, kadıların da bağlı bulundukları hukûkî prensiplere ve vicdânî kanaatlere göre karar vermesi temel esas kabul edilmiştir. Öte yandan neticede bir insan olan olan kadının / hakimin de yanılması, görevi ihmali, süistimalde bulunması ihtimal dahilinde bulunduğundan, denetlenmeleri üzerinde de durulmuştur.
• İslam adliye teşkilatı Hz. Peygamber döneminde oluşmaya başlamıştır. Hz.
Peygamber döneminde her türlü dava ve ihtilaflar, ceza ve hukuk davaları, onun tarafından çözüme kavuşturuluyordu. O, bu davaları Kur'an hükümleri çerçevesinde çözüyor, Kur'an'da bulunmayan hususlar için de ilkeler
koyuyordu. Hz. Peygamber'e gelen sözgelişi hırsızlık, zina, sarhoşluk, adam öldürme, yaralama vb. olaylarda suçlulara cezalar uygulanıyordu. Ona gelen hukuk davaları arasında miras ihtilafları, toprak meseleleri, su kuyusu
mülkiyeti davaları, su hakkı ihtilafları, neseb, borç vs. gibi davalar
bulunuyordu. Bu arada davaları karara bağlarken, gelecek yüzyıllarda
uygulanacak yargı usulü hakkında prensipler ortaya konmuş oluyordu. Hz.
Peygamber, Medine ve çevresinin yargı işlerini yürütmekle beraber, Arap
yarımadasının her tarafından kendisine davalar getiriliyordu.
• Hulefâ-yi Râşidîn döneminde adlî işlere gelince, Hz. Ebû Bekir döneminde Medine'de yargı hizmetini Hz. Ömer üzerine almıştır. O, halifeliği döneminde başta Medine olmak üzere Mısır, Suriye ve Irak’taki şehirlere kadılar tayin etmiştir. Hz. Osman zamanında ise
Medine'de bu işe Muğîre b. Nevfel b. Hâris bakıyordu. Kûfe kadısı Abdullah b. Mes'ud aynı zamanda beytülmâl görevlisi idi. Daha sonra bu şehre Kadı Şüreyh tayin edildi. Basra valisi olan Ebû Mûsâ el-Eş'arî aynı zamanda kadılık görevi yapıyordu. Osman b. Kays Mısır kadısı idi.
• Adil halife olarak tanınan Hz. Ömer kadılık görevine tayin ettiği kimselere yargılama usulü ile ilgili yazılı talimatlar vermiştir; yargılama usulü ile ilgili bellibaşlı esaslar koymuştur.
Bunlar şu şekilde özetlenebilir: ‘Kadı’nın tarafsız olması, tarafların delil getirmekle yükümlü olmaları, barışma, hakimin yanlış kararından dönmesi, Kitap ve Sünnette bulunmayan
hususlarda kıyasa başvurulması, yalancılığı anlaşılıncaya kadar her müslümanın şahit kabul edilmesi, delillerin bulunmadığı hallerde yemine başvurulması vs.
