Zihinsel Yetersizliği Olan Çocuğa Sahip Annelerin Sürekli Kaygı ve Uyum Düzeyleri
Gestalt Yaklaşımına Dayalı Psikolojik Danışma Etkisi
Dr. Gürcan Topçu Seçim
Ankara 2019
Zihinsel Yetersizliği Olan Çocuğa Sahip Annelerin Sürekli Kaygı ve Uyum Düzeyleri
Gestalt Yaklaşımına Dayalı Psikolojik Danışma Etkisi Dr. Gürcan Topçu Seçim
©Tüm Hakları Saklıdır. 2019.
Bu kitabın basım, yayın, satış hakları Anı Yayıncılık Eğitim ve Danışmanlık San. Tic. Ltd.
Şti.‘ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri herhangi bir bilgi depolama ve erişim sistemiyle veya mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, aktarılamaz veya dağıtılamaz.
Yayıncı Sertifika No : 16003 Matbaa Sertifika No : 33748
ISBN : 978-605-170-292-6
Kapak Tasarımı : Keziban KILIÇOĞLU Mizanpaj : Keziban KILIÇOĞLU Baskı : Vadi Grafik Tasarım Ltd. Şti.
Adres : İvedik Org. San. Bölgesi 88 Oto 3. Bölge 2284. Sok. No: 101 Yenimahalle/ANKARA
Tel : 0 312 395 85 71
KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI Topçu Seçim, Gürcan
Zihinsel Yetersizliği Olan Çocuğa Sahip Annelerin Sürekli Kaygı ve Uyum Düzeyleri Gestalt Yaklaşımına Dayalı Psikolojik Danışma Etkisi
Anı Yayıncılık, 1.Baskı, Ankara/Türkiye 2019, 128 Sf, 135 x 210 mm ISBN 978-605-170-292-6
Psikoloji, Kaygı, Zihinsel Yetersizlik, Araştırma, Veri Toplama, Test, Yöntem, Yorum
Anı Yayıncılık Kızılırmak Sokak 10/A Bakanlıklar/Ankara Tel: 0 312 425 81 50 pbx
e-posta: aniyayincilik@aniyayincilik.com.tr http://www.aniyayincilik.com.tr A harfinin evrimi
İÇİNDEKİLER
Önsöz ... 6
1. BÖLÜM Giriş ... 7
Önemli Kavramlar ... 12
Yetersizliği Olan Bireylerin Anneleri ile Bireysel Psikolojik Danışma ... 14
Konu ile İlgili Yayın ve Araştırmalar ... 15
Gestalt Yaklaşımı ... 15
Gestalt YaklaşımındaTemel Kavramlar ... 17
Gestalt Yaklaşıma Göre Yapılan Danışmanın Amaçları ... 22
Gestalt Yaklaşımda Terapötik Süreç ... 24
Kaygı ... 45
Uyum ... 52
Kaygı ile İlgili Araştırmalar ... 60
Uyum ile İlgili Araştırmalar ... 67
Yetersizliği Çocuğa Sahip Ailelerle İlgili Araştırmalar ... 70
Gestalt Yaklaşımı ile İlgili Araştırmalar... 79
2. BÖLÜM Araştırma: Zihinsel Yetersizliği Olan Çocuğa Sahip Annelerin Sürekli Kaygı ve Uyum Düzeyleri Üzerinde Gestalt Yaklaşımına Dayalı Psiko- lojik Danışma Etkisinin İncelenmesi ... 83
Araştırma Problemi ... 83
Denenceler ... 83
Araştırmanın Yöntemi ... 84
Çalışma Grupları ... 84
Araştırma Deseni ... 85
Veri Toplama Araçları ... 86
Bilgi Formu ... 86
Durumluk-Sürekli Kaygı Envanteri ... 86
Hacettepe Kişilik Envanteri ... 88
İstatistiksel Analizler ... 90
Araştırmanın Bulguları ... 90 Gestalt Yaklaşıma Dayalı Olarak Yapılan Danışmanın Sürekli Kaygı
Düzeyine Etkisi ... 91
Gestalt Yaklaşıma Dayalı Olarak Yapılan Danışmanın Genel Uyum Düzeyine Etkisi ... 92
Gestalt Yaklaşıma Dayalı Olarak Yapılan Danışmanın Kişisel Uyum Düzeyine Etkisi ... 94
Gestalt Yaklaşıma Dayalı Olarak Yapılan Danışmanın Sosyal Uyum Düzeyine Etkisi ... 95
Bulguların Tartışması ve Yorum ... 97
Vargı ve Öneriler ... 102
KAYNAKÇA ... 103
EKLER Deney ve Kontrol Grubuna Ait SKE ve HKE Puanları Betimsel İstatistikler ve Öntest Uygulamalarının U Testi Sonuçları ... 112
Bilgi Formu ... 121
Danışma Oturumlarından Örnekler ... 122
TABLOLAR ve ŞEKİLLER Tablo 1: SKE ön ve Son Test Puanlarının Betimsel İstatistikleri... 91
Tablo 2: Deney ve Kontrol Gruplarının SKE Puanlarına İlişkin ANOVA Sonuçları ... 92
Tablo 3: Genel Uyum Ön ve Son Test Puanlarının Betimsel İstatistikleri ... 93
Tablo 4: Deney ve Kontrol Gruplarının Genel Uyum Puanlarına İlişkin ANOVA Sonuçları ... 93
Tablo 5: Kişisel Uyum Ön ve Son Test Puanlarının Betimsel İstatistikleri ... 94
Tablo 6: Deney ve Kontrol Gruplarının Kişisel Uyum Puanlarına İlişkin ANOVA Sonuçları ... 95
Tablo 7: Sosyal Uyum Ön ve Son Test Puanlarının Betimsel İstatistikleri ... 96
Tablo 8: Deney ve Kontrol Gruplarının Sosyal Uyum Puanlarına İlişkin ANOVA Sonuçları ... 96
Tablo 9: Deney ve Kontrol Grubundaki Deneklerin SKE Ön ve Son Test Puanları ... 112
Tablo 10: Deney Grubuna Ait HKE Ön ve Son Test Puanları ... 113
Tablo 11: Kontrol Grubuna Ait HKE Ön ve Son Test Puanları ... 114
Tablo 12: Deney ve Kontrol Grubuna Ait HKE Ön Test Puanlarının Alt Ölçeklere Frekans Dağılımı ... 115
Tablo 13: Deney ve Kontrol Grubunun HKE ön Test Uygulamasında Alt Ölçeklerden Aldıkları Betimsel İstatistikleri ... 116
Tablo 14: Deney ve Kontrol Grubu HKE Son Test Puanlarının Alt Ölçek- lere Frekans Dağılımı ... 117
Tablo 15: Deney ve Kontrol Grubunun HKE Son Test Uygulamasında Alt Ölçeklerden Aldıkları Puanların Betimsel İstatistikleri ... 118
Tablo 16: Deney ve Kontrol Gruplarının SKE Ön Test Puanlarının U Test ... 118
Tablo 17: Deney ve Kontrol Gruplarının HKE Ön Test Uygulaması Genel Uyum Puanlarının U Testi ... 119
Tablo 18: Deney ve Kontrol Gruplarının HKE Ön Test Uygulaması Kişi- sel Uyum Puanlarının U Testi ... 119
Tablo 19: Deney ve Kontrol Gruplarının HKE Ön Test Uygulaması Sos- yal Uyum Puanlarının U Testi ... 120
Şekil 1. Bir Gestalt’ın Oluşumu ve Yıkımı ... 27 Şekil 2. Kaygının Sürekliliğini Sağlayan Faktörler ... 51
ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜR
Bu kitap, “Gestalt yaklaşımına dayalı bireyle psikolojik danış- manın, zihinsel yetersizliği olan çocuğa sahip annelerin sürekli kaygı ve uyum düzeylerine etkisi” isimli yayınlanmamış doktora tezinden üretilmiştir. Çalışmada araştırmanın özgün yapısı ve bütünlüğü korunmuştur. Çalışmanın basılı hale getirilmesin- deki amaç, benzer güçlükleri yaşayan annelerle çalışma yürü- ten uzmanlara kaynak yaratmaktır.
Bu çalışmada isimlerini anmadan geçemeyeceğim değerli tez danışmanım Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak, jüri başkanı Prof. Dr.
Üstün Dökmen ve jüri üyesi Prof. Dr. Süleyman Doğan’a, cevap aradığım sorularda ilgisi ve desteğini esirgemeyen hocalarım Prof. Dr. Füsun Akkoyun, Prof. Dr. Fidan Korkut Owen, Prof. Dr.
Şener Büyüköztürk ve Prof. Dr. Selahattin Gelbal’a bir kez daha içtenlikle teşekkür ederim.
Gürcan Topçu Seçim Ankara, 2019
1. BÖLÜM
GİRİŞ
Bütün aileler doğacak çocuklarına ilişkin bazı beklentilere sa- hiptirler. Bu beklentiler ailenin sahip olduğu sosyo-kültürel ve ekonomik koşullarla etkileşerek oluşur. Doğumdan sonra ise ai- lenin ve çocuğun sahip olduğu özelliklerle ilişkili olarak biçim- lenir. Bu özellikler içinde çocuğun sahip olduğu güçler ve güç- lükler en önemli belirleyicilerdir.
İlk kez ya da yeniden bir çocuğa sahip olma ailenin yaşam biçi- mini tümüyle etkileyen bir durumdur. Normal gelişen bir ço- cuğa sahip olan ailelerin bile yeni durumlarına uyum sağla- mada güçlükleri olurken, çocuğun herhangi bir yetersizlik ile ai- leye katılması durumu daha da zorlaştırmaktadır. Aile siste- minde meydana gelen bu değişimi, anne babaların bu duruma ilişkin tepkilerini, uyum düzeylerini ve çocuğa yönelik tutumla- rını araştıran pek çok araştırma bulunmaktadır. Kalıtım yoluyla geçebilecek hastalığı olduğunu bilen bazı ebeveynler dışında çok az ana-baba zihinsel yetersizliği olan bir çocuğu olabilece- ğini düşünür ya da bekler. Çocuğunun zihinsel açıdan yetersiz- liği olduğunu öğrenen anne-babanın vereceği tepkiler önce şok, sonra depresyon, hayal kırıklığı, kronik elem duygusu, olaya geçmişte yapılan bir hatanın yol açabileceği düşüncesin- den kaynaklanan suçluluk ve sağlıklı çocuk dünyaya getireme- miş olmanın verdiği yetersizlik duyguları (Gray 1981; Green- berg 1983; Cunnigham 1984; Akt: İnceer ve Özbey 1990), bun- ların yanı sıra dış dünyanın tutumuyla yüzyüze gelmekten ka- çınma, öz-güven ve öz-saygıda azalma gibi duygular ve tepkiler olarak belirtilmektedir (Schild 1971; Küçüker 1993). Aileler
8 / Zihinsel Yetersizliği Olan Çocuğa Sahip Annelerin Sürekli Kaygı ve Uyum Düzeyleri
böyle stresli durumlarda genel olarak pozitif ve negatif duygu- larla bir ambivelans içine girerler. Ambivelansın göstergesi ola- rak aşırı koruma da görülebilir. Çocukla ilgili duyguları karışıktır.
Kızgınlık, hayal kırıklığı ve engellenme gibi negatif duygular ya- nında sevme, etkili biçimde bakım sağlamaya çalışma ve başa çıkma çabası gibi pozitif oluşumlar da görülür (Schild 1971).
Birçok araştırmacı tarafından ortaya konan bir gerçek, ailelerin en büyük güçlüğü zihinsel yetersizliği olan bir çocuğa sahip ol- duklarını öğrendiklerinde yaşadıkları yönündedir. Muray (1968) ve Kramm (1963), ailelerin fiziksel yetersizliği kabul et- tiklerini ama zihinsel yetersizliği olan bir çocuğu bir türlü kabul edemediklerini belirtmişlerdir (Akt: İnceer ve Özbey 1990).
Ross (1963)’e göre, çocuklarında zihinsel yetersizlik olduğunu öğrenen birçok aile, şiddetli özgüven kaybı, eşi bu durumdan sorumlu tutma, genetik geçişliliği gözönüne alarak yeniden ço- cuk sahibi olmaktan kaçınma, yaşam felsefesinin ve yaşam bi- çiminin değişmesi durumlarını yaşamaktadır. Ayrıca sosyal red, acınma, alay edilme ve prestij kaybedeceği beklentisi içinde olabilmekte ve sosyal katılımdan geri çekilebilmektedir. Bazı ai- lelerin ise çocuklarına karşı kararsız duygular içinde oldukları görülebilir. Zwerling (1954) ise ailelerin sıklıkla yaşadığı olum- suz duygulardan birinin de kaygı oluğunu belirtmektedir (Akt:
Schild 1971). Çocuğun geleceği ile ilgili kaygılar ve hayal kırıklığı ebeveynleri en çok rahatsız eden duygulardır.
Murray (1973; Akt: Mohrig ve Lambie 1993) ailelerin yetersiz- liği bir çocuğa sahip olma nedeniyle girdikleri karmaşık psikoloji yanında, çevrelerinde ve sosyal kabul konusunda yaşadıkları problemlere de işaret etmektedir. İnsanların onları normalde olduğu gibi meslekleri ve isimleriyle anmak yerine, yetersizliği çocuğun ailesi, Downs’ Sendromlu çocuğun ailesi gibi isimlerle anmak eğilimindedirler. Çocuğun yetersizliğinden kaynaklanan bakımla başa çıkma güçlüğü, yaşamları üzerindeki kontrollerini kaybettikleri; doktorlar ve psikolojik danışmanlar gibi uzmanla- rın kontrolü altına girdiklerini hissedebilirler (Kew 1975; Tavor-
Zihinsel Yetersizliği Olan Çocuğa Sahip Annelerin Sürekli Kaygı ve Uyum Düzeyleri / 9
mina; Boll; Dunn; Luscomb ve Taylor 1981; Akt: Mohrig ve Lam- bie 1993).
Yetersizliği bir çocuğa sahip olmanın anne babaların ruh sağlığı üzerinde çok önemli etkileri olduğu açıktır. Özellikle çocukla sü- rekli bir bağımlılık içinde olmaları, çocuğun özel bakım ve eği- time gereksinim duyması ve gelecek kaygısını sürekli yaşama- ları, streslerinin önemli boyutlarını oluşturmaktadır (Akkök, Aş- kar ve Karancı, 1992). Annelerin ve babaların çocuklarının ye- tersizlik durumunu öğrendikten sonra yaşadıkları şokta, aileye bu durumu açıklarken verilen bilgilerin ve yaklaşım şeklinin de etkili olduğunu bilinmektedir. Aileler çocuklarının özür duru- munu öğrendiklerinde neden arama, kızgınlık, reddetme ve depresyona girme gibi değişik psikolojik duyguları yaşamakta- dırlar. Bu aşamalarda aileye uzman bir personel ve yakınları ta- rafından destek verilmesi oldukça önem taşımaktadır. Bu yar- dım, ailenin durumu kabullenmesinde ve çocuğunun gelişimi ve eğitimi için çaba sarfetmesinde de etkili olmaktadır (Metin ve San 1992).
Ailelere yetersizliği çocuğa sahip oldukları açıklamasının yapıl- dığı andan itibaren, yaşayacakları sorunlarla başa çıkmalarında, sistemli ve profesyonel olarak yardım edilmesi gereklidir. Ak- kök (1982)’e göre bu süreçte psikolojik danışmanın, özel eği- time muhtaç çocuğun ailesine yardımcı olacağı ortak problem- ler şunlardır; Yetersizliği olan bir çocuğa sahip oldukları gerçe- ğini kabullenmelerine yardımcı olmak, başkalarıyla paylaşama- dıkları duygusal problemlerini paylaşmak, yetersizliği olan bir çocuğa sahip oldukları için kendilerini suçlu hissetmeleri ve bu- nun kendi günahları sonucu olduğu karmaşasının çözümüne yardımcı olmak, başkalarından gelecek yanlış, eksik ve farklı değer yargılarına dayalı fikirlere karşı onları aydınlatmak.
Psikolojik danışmanın aileyle etkili bir iletişim içine girebilmesi için, öncelikle kendisinin yetersizliği olan çocuğu olduğu gibi ka- bul edebilmesi, onu sevebilmesi ve benimsemesi ön şarttır. Ai- lenin yetersizliği olan bir çocuğun doğumuyla yaşadığı aşama-
