TÜİK
TÜRKİYE İSTATİSTİK KURUMU
TÜİK
ULUSAL SERAGAZI
EMİSYON ENVANTERİ RAPORU
1990-2009
ULUSAL SERAGAZI
EMİSYON ENVANTERİ RAPORU
1990-2009
DIA1N"ßBDDBD1ß1FAF4F
TÜİK
ULUSAL SERAGAZI
EMİSYON ENVANTERİ RAPORU
1990-2009
İstatistiki veri ve bilgi istekleri için Bilgi Dağıtım Grubu Tel: ÈßÂã¸èÃ߸ùßùè߸ß߸ùßùèß
Faks: ÈßÂã¸èÃ߸Üßùßãè
Yayın istekleri için ßDöner Sermaye İşletmesi
Tel: ÈßÂã¸èÃßèßãßèãß߸ùßùß®Ýß߸ùßùèß
Faks: ÈßÂã¸èÃ߸ÜßßÝ
Yayın içeriğine yönelik sorularınız için Çevre İstatistikleri Grubu
Hava İstatistikleri Takımı Tel: ÈßÂã¸èÃ߸ùßùãßݸßßÝèßßÝ
Faks: ÈßÂã¸èÃßèßù®ß¸
ß İnternet http://www.tuik.gov.tr
E-posta bilgi@tuik.gov.tr
Yayın No
Türkiye İstatistik Kurumu
Yücetepe Mah. Necatibey Cad. No: 114 06100 Çankaya-ANKARA / TÜRKİYE
Bu yayının 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa göre her hakkı Türkiye İstatistik Kurumu Başkanlığına aittir. Gerçek veya tüzel kişiler tarafından izinsiz çoğaltılamaz ve dağıtılamaz.
Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası, Ankara Tel: 0312 410 01 64 * Faks: 0312 418 50 82
Ağustos 2011 07% $GHW
3
ÖnsözTürkiye, Birleúmiú Milletler øklim De÷iúikli÷i Çerçeve Sözleúmesi’ne ve Kyoto Protokolü’ne taraf olarak øklim De÷iúikli÷i ile mücadele etme iste÷ini ortaya koymuútur.
Seragazı emisyon envanteri, iklim de÷iúikli÷i ile mücadelenin temel taúıdır. Bu kapsamda, Türkiye østatistik Kurumu koordinasyonunda hazırlanan ulusal seragazı emisyon envanteri raporu, iklim de÷iúikli÷ine yönelik politikaların uygulanması, tedbirlerin alınması için önemli bir kaynak olacaktır.
Ulusal seragazı emisyon envanteri çalıúmaları kapsamında, Hükümetlerarası øklim De÷iúikli÷i Paneli (IPCC) Rehberinde önerilen yaklaúımlar kullanılarak enerji, endüstriyel iúlemler, solvent ve di÷er ürünlerin kullanımı, tarımsal faaliyetler ve atıklardan kaynaklanan emisyonlar ile yutak alanlarda karbon alımı, Türkiye ölçe÷inde yıllık olarak hesaplanmıútır. Elektrik üretiminden kaynaklanan emisyonlar tüm santrallerin yakıt tüketimleri esas alınarak Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlı÷ı, ulaútırma sektöründen kaynaklanan emisyonlar ise Ulaútırma Bakanlı÷ı tarafından hesaplanmıútır. Arazi kullanım de÷iúikli÷i ve ormancılık baúlı÷ı altında emisyonlar ve karbon alımı, Tarım ve Köyiúleri Bakanlı÷ı ile Çevre ve Orman Bakanlı÷ı tarafından hesaplanmıútır. Elektrik üretimi dıúındaki di÷er sektörlerdeki yakıtların yanmasından kaynaklanan emisyonlar, kömür madencili÷i, endüstriyel iúlemler, solvent ve di÷er ürün kullanımı, tarımsal faaliyetler ve atıklardan kaynaklanan emisyonlar TÜøK Baúkanlı÷ı tarafından hesaplanmıútır.
Bu raporda 1990-2009 yılları arası seragazı emisyonları, emisyon kaynakları, emisyon faktörleri, referans ve sektörel yaklaúımlar arasındaki farklılıklar, emisyon hesaplamalarındaki sektörel eksiklikler, emisyonlardaki e÷ilimler, dalgalanmalar, de÷iúimler, belirsizlik tahminleri ve anahtar kaynaklar açısından detaylı bir úekilde de÷erlendirilmiútir.
Raporun, iklim de÷iúikli÷i konusunda çalıúmalar yürüten kullanıcı kitlesi, politikacılar ve araútımacılar için faydalı olaca÷ı inancıyla, raporun hazırlanmasında katkı sa÷layan tüm kurum ve kuruluúlar ile TÜøK çalıúanlarına teúekkür ederim.
Ömer TOPRAK Baúkan V.
Türkiye østatistik Kurumu A. Ömer TOPRAK
Başkan V.
5 Yönetici Özeti
Türkiye 2004 yılında Birleúmiú Milletler øklim De÷iúikli÷i Çerçeve Sözleúmesi’ne (BMøDÇS), 2009 yılında da Kyoto Protokolü’ne taraf olmuútur. Sözleúmenin Ek-1 ülkesi olarak Türkiye, Montreal Protokolü ile kontrol edilemeyen seragazı emisyonları ile yutaklarını Hükümetlerarası øklim De÷iúikli÷i Paneli (IPCC) metodolojisi ile hazırlayıp, ulusal seragazı emisyon envanterini BMøDÇS Sekreteryası’na göndermekle yükümlüdür.
Türkiye’nin, 1990-2004 yılları için hazırlanan ilk Ulusal Seragazı Emisyon Envanteri Raporu ve Genel Raporlama Formatı (CRF) tabloları 2006 yılında Birleúmiú Milletler øklim De÷iúikli÷i Çerçeve Sözleúmesi (BMøDÇS) Sekreteryası’na gönderilmiútir. Ulusal seragazı emisyon envanteri raporu ve CRF tabloları, ulusal seragazı emisyon envanteri odak noktası olan Türkiye østatistik Kurumu (TÜøK) tarafından hazırlanarak BMøDÇS Sekreteryası’na iletilmektedir. Bu yayın, Türkiye’nin 1990-2009 yılı ulusal seragazı emisyon envanteri raporunu kapsamaktadır.
Ulusal seragazı emisyon envanteri, 6 do÷rudan seragazı x Karbondioksit (CO2)
x Metan (CH4) x Nitrozoksit (N2O) x Hidroflorokarbon (HFC) x Kükürthekzaflorit (SF6) x Perflorokarbon (PFC) ile 4 dolaylı seragazını kapsamaktadır.
x Azotoksit (NOx) x Karbonmonoksit (CO)
x Metan dıúı uçucu organik bileúikler (NMVOC) x Kükürtdioksit (SO2)
Ulusal seragazı emisyon envanteri raporu, IPCC metodolojisine göre, enerji, endüstriyel iúlemler, solvent ve di÷er ürün kullanımı, tarımsal faaliyetler, arazi kullanımı ile arazi kullanım de÷iúikli÷i ve ormancılık (LULUCF) ve atık kategorilerinde de÷erlendirilmiútir.
TÜøK, Türkiye’de ulusal seragazı emisyon envanterinin koordinasyonundan sorumludur.
Envanter, TÜøK koordinasyonunda, Tarım ve Köyiúleri Bakanlı÷ı, Çevre ve Orman Bakanlı÷ı, Ulaútırma Bakanlı÷ı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlı÷ı’nın ortak çalıúması ile hazırlanmıútır. Her bir kurum sorumlu oldu÷u kategorileri hazırlamıú ve TÜøK tarafından çalıúmalar birleútirilmiútir.
Ulusal seragazı emisyon envanteri raporu, CRF tabloları, anahtar kaynak, e÷ilim ve belirsizlik analizlerini de içermektedir.
6
�ema.1Ulusal seragazı emisyon envanter sistemi
�lgili Kurumlar ve ÇOB
Veriler derlenerek standart formata dönü�türülür
Veriler uygun Turkiye Ulusal Seragazı Emisyon
Envanteri
Evet Hayır
IPCC metodolojisi kullanılarak emisyon envanterinin hazırlanması
Emisyon envanterlerinin de�erlendirilmesi Ula�tırma, F gas, LULUCF
emisyon envanterleri
Seragazı Envanteri Hayır
Evet Bakanlıklar ve
Kurumlardan gelen
T�K EB UB D��ER
ÇOB
CRF Tablolarının TÜ�K’te
doldurulması Çalı�maların
Yedeklenmesi
� Raporlama
� Analizler (E�ilim, Belirsizlik, Anahtar Kaynak)
� Do�rulama NIR
Evet Hayır
Ulusal Emisyon Raporu
7
øÇøNDEKøLERSayfa
Önsöz III
Yönetici Özeti V
øçindekiler
ùema, Grafik, Tablo Listesi VIII Simge ve Kısaltmalar Listesi XI
Bölümler
1. Giriú 1
2. Seragazı Emisyonları 5
3. Enerji 10
3.1. Yakıtların Yanması 10
3.2. Yakıtlardan Kaynaklanan Kaçak Emisyonlar 38
4. Endüstriyel øúlemler 42
5. Solvent ve Di÷er Ürün Kullanımı 58
6. Tarım 61
7. Arazi Kullanımı, Arazi Kullanımı De÷iúikli÷i ve Ormancılık 69
8. Atık 69
Kaynakça 75
Ekler
E.1 Anahtar Kategoriler 77
E.2 Yöntem 83
E.3 Kalite Güvencesi ve Kalite Kontrolü 87
E.4 Referans ve Sektörel Yaklaúım 88
E.5 Tamlılık 90
E.6 E÷ilim Analizi 92
E.7 Belirsizlik Analizi 97
8
ùema, Grafik, Tablo Listesi
Sayfa ùema
1 Ulusal seragazı emisyon envanter sistemi VI
Grafik
1.1 Türkiye nüfusu, 1990 - 2009 3
1.2 GSYH, 1990 - 2009 4
2.1 Seragazı emisyon e÷ilimi, 1990 - 2009 6
2.2 Sektörlere göre seragazı emisyon e÷ilimi, 1990 - 2009 7
2.3 Kiúi baúı CO2 emisyonu, 1990 - 2009 8
2.4 Temel seragazı emisyonlarının e÷ilimi, 1990 - 2009 8
3.1 Yakıtların yanmasından kaynaklanan CO2 emisyonları, 1990 - 2009 11
3.2 Yanma kaynaklı CO2 emisyonlarının da÷ılımı 12
3.3 Yakıtların yanmasından kaynaklanan N2O emisyonu, 1990 - 2009 13 3.4 Yakıtların yanmasından kaynaklanan CH4 emisyonu, 1990 - 2009 13 3.5 Ulaútırma sektörü emisyonlarının toplam CO2 eúde÷eri, 1990 - 2009 20 3.6 Ulaútırma tiplerine göre CO2 emisyonlarının e÷ilimi, 1990 - 2009 21 3.7 Uluslararası havacılık için CO2 eúde÷eri, 2008 - 2009 24 3.8 Uluslararası havacılık CH4 ve N2O emisyonlarının CO2 eúde÷eri, 2008-2009 24
3.9 Yolcu trafi÷i, 2005 - 2009 25
3.10 Yük trafi÷i, 2005 - 2009 25
3.11 Yurtiçi havacılık için CO2 eúde÷eri, 1990 - 2009 27 3.12 Yurtiçi havacılık CH4 ve N2O emisyonlarının CO2 eúde÷eri, 1990 - 2009 28
3.13 1. ve 2. yaklaúıma göre NOx emisyonları, 2009 31
3.14 Karayolu ulaútırması için CO2 eúde÷eri, 1990 - 2009 31 3.15 Karayolu ulaútırması CH4 ve N2O emisyonlarının CO2 eúde÷eri, 1990-2009 31 3.16 Araç tiplerine göre CO2 emisyonlarının da÷ılımı, 2009 32 3.17 Yakıt tiplerine göre CO2 emisyonlarının da÷ılımı, 2009 32
3.18 Demiryolları için CO2 eúde÷eri, 1990 - 2009 33
3.19 Demiryolları CH4 ve N2O emisyonlarının CO2 eúde÷eri, 1990 - 2009 33 3.20 Uluslararası denizcilik için CO2 eúde÷eri, 2008 - 2009 34 3.21 Uluslararası denizcilik CH4 ve N2O emisyonlarının CO2 eúde÷eri, 2008 -
2009 35
3.22 Ulusal denizcilik için CO2 eúde÷eri, 1990 - 2009 35 3.23 Ulusal denizcilik CH4 ve N2O emisyonlarının CO2 eúde÷eri, 1990 - 2009 36
9
Sayfa 3.24 Kömür madencili÷inden kaynaklanan CH4 emisyonları, 1990 - 2009 39
3.25 Kömür miktarı, 1990 - 2009 39
4.1 Endüstriyel iúlemlerden kaynaklanan CO2 emisyonu, 1990 - 2009 43 4.2 Endüstriyel iúlemlerden kaynaklanan CH4, N2O, NOx, CO ve NMVOC
emisyonları, 1990 - 2009 44
4.3 HFC emisyonları, 2000 - 2009 54
4.4 PFC emisyonları, 1990 - 2006 55
4.5 SF6 emisyonları, 1996 - 2009 56
5.1 Toplam otomobil üretimi, 1990 - 2009 59
5.2 Büyüklü÷üne göre otomobil üretiminden kaynaklanan NMVOC
emisyonları, 1990 - 2009 59
5.3 Kimyasal ürünler, imalat ve iúlemeden kaynaklanan NMVOC emisyonları, 1990 - 2009
60 6.1 Tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan CH4 emisyonları, 1990 - 2009 61 6.2 Tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan N2O emisyonları, 1990 - 2009 63 8.1 FOD modeline ve 1. yaklaúıma göre atık bertaraf sahalarından
kaynaklanan CH4 emisyonları, 1990 - 2009 70
8.2 Regresyon modeli seçimi, 1990 - 2009 71
8.3 Atık bertarafından kaynaklanan CH4 emisyonları, 1990 - 2009 71 8.4 Evsel nitelikli atıksudan kaynaklanan CH4 emisyonu, 1990 - 2009 72 8.5 Evsel nitelikli atıksudan kaynaklanan N2O emisyonu, 1990 - 2009 73
8.6 ùehir ve köy nüfusu, 1990 - 2009 74
Tablo
2.1 Sektörlere göre toplulaútırılmıú seragazı emisyonları 6 2.2 Toplulaútırılmıú seragazı emisyonları (LULUCF hariç) 7
2.3 Sektörlerin toplam emisyona katkısı 8
3.1 Yakıt yanmasından kaynaklanan emisyonlar 11
3.2 CO2 emisyon ve çevrim faktörleri 12
3.3 (1.A.1) kategorisi emisyon faktörü zaman serisi tutarlılı÷ı 15
3.4 (1.A.2) kategorisi için zaman serisi tutarlılı÷ı 18
3.5 Ulaútırma kaynaklı seragazlarının toplam CO2 eúd. emisyonuna katkısı 20 3.6 Ulaútırma türlerine gore seragazı hesaplamalarında kullanılan metodlar 22
3.7 Uluslararası havacılıktan kaynaklanan emisyonlar 23
3.8 Hava trafi÷i, 2009 26
3.9 Seyir ve LTO için ortalama emisyon faktörleri ve emisyonlar 27 3.10 Araç sınıflarına göre yıllık katedilen mesafe (tahmini) 29
10
Sayfa
3.11 Araç sınıflarına göre emisyon faktörleri 30
3.12 Uluslararası denizcilik yakıtından kaynaklanan emisyonlar 34 3.13 (1.A.4) kategorisi için emisyon faktörü zaman serisi tutarlılı÷ı 37
3.14 Kömür madencili÷inden kaynaklanan CH4 emisyonu 39
3.15 (1.B.1) kategorisi için emisyon faktörü zaman serisi tutarlılı÷ı 41
4.1 Çimento üretiminin CO2 emisyon oranı 42
4.2 CORINAIR emisyon faktörleri 45
4.3 (2.A) kategorisi emisyon faktörleri zaman serisi tutarlılı÷ı 46 4.4 (2.B) kategorisi emisyon faktörleri zaman serisi tutarlılı÷ı 49 4.5 (2.C) kategorisi emisyon faktörleri zaman serisi tutarlılı÷ı 51 4.6 (2.D) kategorisi emisyon faktörleri zaman serisi tutarlılı÷ı 52
4.7 HFC emisyonları 54
4.8 PFC emisyonları 54
4.9 SF6 emisyonları 56
4.10 (2.G) kategorisi emisyon faktörleri zaman serisi tutarlılı÷ı 57 5.1 (3.A, 3.C) kategorisi emisyon faktörleri zaman serisi tutarlılı÷ı 58
5.2 Araç büyüklüklerine göre emisyon faktörleri 59
6.1 Yıllara gore hayvan sayıları 62
6.2 Gübre yönetimi ve enterik fermantasyon emisyon faktörleri, 2009 63 6.3 (4.A) kategorisi emisyon faktörleri zaman serisi tutarlılı÷ı 64 6.4 (4.B) kategorisi emisyon faktörleri zaman serisi tutarlılı÷ı 65 6.5 (4.C) kategorisi emisyon faktörleri zaman serisi tutarlılı÷ı 66
6.6 Ürün artıkları için kullanılan ürün tipleri 67
6.7 (4.D.1) kategorisi için emisyon faktörleri zaman serisi tutarlılı÷ı 67 6.8 (4.F) kategorisi için emisyon faktörleri zaman serisi tutarlılı÷ı 68
8.1 Regresyon modeli sonuçları 71
8.2 (6.A) kategorisi için emisyon faktörleri zaman serisi tutarlılı÷ı 72
8.3 Evsel atıksu BOø de÷erleri 73
8.4 (6.B.2) kategorisi için emisyon faktörleri zaman serisi tutarlılı÷ı 74
E1.1 Anahtar kaynak kategorileri (1. Yaklaúım) 78
E1.2 Anahtar kaynak kategorileri 78
E2.1 Ulusal emisyon envanterinde kullanılan emisyon faktörleri 83
E4.1 Çevrim faktörleri (referans yaklaúım) 88
E4.2 Yakıt yanması kaynaklı CO2 emisyonu karúılaútırması (sektörel ve referans
yaklaúım) 89
E5.1 Emisyon envanterinde kapsanmayan seragazları ve kaynaklar 90
E6.1 E÷ilim analizi 92
E7.1 Belirsizlik hesabı (1. Yaklaúım) 97
E7.2 Belirsizlik analizi 98
11
Simge ve Kısaltmalar
... Bilgi elde edilememiútir - Bilgi yoktur
$ ABD Doları
0 Kullanılan birimin yarısından azdır
(*) 5429 sayılı Kanun gere÷i gizlilik ilkesine göre istatistiki birim sayısı üçten az oldu÷u için birimlere iliúkin bilgiler verilememiútir.
BMøDÇS Birleúmiú Milletler øklim De÷iúikli÷i Çerçeve Sözleúmesi BOø Biyolojik Oksijen øhtiyacı
CO Karbonmonoksit
COPERT Karayolu Kaynaklı Emisyon Hesap Programı CO2 Karbondioksit
CH4 Metan
CRF Genel Raporlama Formatı ÇOB Çevre ve Orman Bakanlı÷ı EF Emisyon Faktörü
ETKB Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlı÷ı FOD Birinci Derece Bozulma
Gg Gigagram
GPG øyi Uygulama Kılavuzu GSYH Gayrisafi Yurtiçi Hasıla
GW Gigawatt
GWh Gigawatt saat HFC Hidroflorokarbon
IPCC Hükümetlerarası øklim De÷iúikli÷i Paneli
LULUCF Arazi Kullanımı, Arazi Kullanımı De÷iúikli÷i ve Ormancılık LTO øniú Kalkıú Döngüsü
Mt Milyon ton
Mtep Milyon ton eúde÷er petrol
MW Megawatt
N20 Nitrozoksit NOx Azotoksit
NMVOC Metan Dıúı Uçucu Organik Bileúikler PFC Perflorokarbon
SF6 Kükürthekzaflorit SO2 Kükürtdioksit
TPES Toplam Birincil Enerji Arzı TL Türk Lirası
TJ Terajul
TÜøK Türkiye østatistik Kurumu TWh Terawatt saat
UB Ulaútırma Bakanlı÷ı
Not. Tablolardaki rakamlar yuvarlamadan dolayı toplamı vermeyebilir
1
1. GøRøùTürkiye 2004 yılında Birleúmiú Milletler øklim De÷iúikli÷i Çerçeve Sözleúmesi’ne (BMøDÇS), 2009 yılında da Kyoto Protokolü’ne taraf olmuútur. Sözleúmenin Ek-1 ülkesi olarak Türkiye’nin, Montreal Protokolü ile kontrol edilemeyen seragazı emisyonları ile yutakları, Ulusal Seragazı Emisyon Envanteri için Revize 1996 IPCC Rehberi ve IPCC Ulusal Seragazı Emisyon Envanterinde Belirsizlik Yönetimi ve øyi Uygulama Kılavuzu kullanılarak hazırlanmaktadır.
Envanter IPCC rehberlerinde belirtilen tüm emisyon ve yutak kaynaklarını içermektedir.
Ulusal seragazı emisyon envanteri çalıúmaları kapsamında Hükümetlerarası øklim De÷iúikli÷i Paneli (IPCC) Rehberinde önerilen yaklaúımlar kullanılarak enerji, endüstriyel iúlemler, çözücü ve di÷er ürünlerin kullanımı, tarımsal faaliyetler ve atıklardan kaynaklanan emisyonlar ile yutak alanlarda karbon alımı, Türkiye ölçe÷inde yıllık olarak hesaplanmaktadır. Enerji kaynaklı emisyonlar, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlı÷ının (ETKB) enerji-denge tabloları kullanılarak TÜøK tarafından hesaplanmaktadır. Elektrik üretiminden kaynaklanan emisyonlar tüm santrallerin yakıt tüketimleri esas alınarak ETKB, ulaútırma sektöründen kaynaklanan emisyonlar ise Ulaútırma Bakanlı÷ı tarafından hesaplanmakta ve TÜøK Baúkanlı÷ına aktarılmaktadır. Arazi kullanım de÷iúikli÷i ve ormancılık baúlı÷ı altında emisyonlar ve karbon alımı, Tarım ve Köyiúleri Bakanlı÷ı ile Çevre ve Orman Bakanlı÷ı tarafından hesaplanmaktadır. Elektrik üretimi dıúındaki di÷er sektörlerdeki yakıtların yanmasından kaynaklanan emisyonlar, kömür madencili÷i, endüstriyel iúlemler, tarımsal faaliyetler ve atıklardan kaynaklanan emisyonlar TÜøK Baúkanlı÷ı tarafından hesaplanmaktadır. Türkiye ölçe÷inde oluúturulan emisyon envanteri TÜøK tarafından birleútirildikten sonra BMøDÇS Sekreteryasına gönderilmektedir.
Ulusal seragazı emisyon envanteri raporu, do÷rudan seragazları, karbondioksit (CO2), metan (CH4), nitrozoksit (N2O), hidroflorokarbon (HFC), perflorokarbon (PFC), kükürthekzaflorit (SF6) ve öncül seragazları azotoksit (NOx), karbonmonoksit (CO), metan olmayan uçuçu organik bileúikler (NMVOC), kükürtdioksit (SO2) emisyonlarını kapsamaktadır.
Bu raporda 1990-2009 yılları arası seragazı emisyonları, emisyon kaynakları, emisyon faktörleri, referans ve sektörel yaklaúımlar arasındaki farklılıklar, emisyon hesaplamalarındaki sektörel eksiklikler, emisyonlardaki e÷ilimler, dalgalanmalar, de÷iúimler, belirsizlik tahminleri ve anahtar kaynaklar açısından detaylı bir úekilde de÷erlendirilmiútir.
2
IPCC øyi Uygulama Kılavuzu’na (GPG, 2000) göre; CO2 eúde÷eri olarak ülkenin toplam emisyonlarının %95’ini oluúturan emisyon kaynakları, anahtar kaynak olarak nitelendirilmektedir.
Anahtar emisyon kaynakları, IPCC kategorilerine göre 2009 yılı için;
x 5. Arazi kullanımı ve arazi kullanım de÷iúikli÷i (LULUCF) (CO2), x 1.A.1.a Elektrik üretimi (CO2),
x 1.A.3.b Karayolu ulaútırması (CO2),
x 2.A.1 Çimento üretimi (mineral ürünler) (CO2),
x 1.A.4.b Konutlarda taúkömürü, do÷al gaz, linyit ve LPG kullanımı (CO2), x 4.A Enterik fermantasyon (CH4),
x 1.A.4.c Tarım/Ormancılık/Balıkçılık (CO2), x 6.A.1 Atık bertarafı (düzenli depolama) (CH4), x 6.A.2 Atık bertarafı (düzensiz depolama) (CH4), x 1.A.2.f Di÷er sanayi (CO2),
x 1.A.2.f Çimento üretimi (CO2),
x 1.A.3.a Sivil havacılık (ulaútırma) (CO2), x 1.A.2.a Demir çelik sanayi (CO2),
x 4.D.1.1 Tarımsal toprak (sentetik gübre)(N2O), x 1.A.1.b Petrol damıtma (CO2),
x 2.F HCF’lerden kaynaklanan emisyonlar (HFC-134a), x 2.A.2 Kireç üretimi (mineral ürün) (CO2),
x 4.B Gübre yönetimi (N2O),
x 6.B.2 Evsel nitelikli atıksuların arıtılması (CH4), (N2O) olarak belirlenmiútir.
Aúa÷ıdaki kaynak kategorileri ise önceki yıllarda anahtar kaynak niteli÷inde olup, 2009 yılı analizlerinde %95 içinde yer almamasına ra÷men anahtar kaynak olarak de÷erlendirilmektedir.
x 4.D.1.2 Tarımsal toprak (kullanılan hayvansal gübre) (N2O)
3
x 1.B.1.a.2 Madencilik (açık ocak) (CH4)
CO2 eúde÷eri olarak 1990 yılı emisyonlarına göre 2009 emisyonlarının e÷ilim analizi yapıldı÷ında en yüksek de÷iúim, yakıt yanmasından kaynaklanan emisyonlarda gözlenmiútir. Ayrıca toplam emisyonlardaki e÷ilim ile sektörel emisyonların e÷ilimleri farklılık göstermektedir.
Emisyonlardaki belirsizliklerin tahminleri, do÷rudan uzman görüúü kullanılarak hesaplanmıútır.
Toplam belirsizlik, ormanlar tarafından alınan CO2 verisindeki yüksek belirsizlikten dolayı
%12.1’dir.
Uzman görüúlerine dayalı olarak belirsizlik analizleri için yapılan iúlemler;
x Her bir faaliyetin belirsizli÷i emisyon faktörü belirsizli÷i ve veri belirsizli÷i kullanılarak hesaplanmıútır.
x Her bir gaz (CO2, CH4, N2O, HFC’ler, PFC’ler ve SF6) için emisyon hesaplanmıútır.
x Sanayi verileri için kullanılan belirsizlik TÜøK tarafından tahmin edilmiútir.
x Sektörel enerji kullanım belirsizlikleri ETKB tarafından tahmin edilmiútir.
x Tarımsal faaliyetlerin belirsizlikleri TÜøK tarafından tahmin edilmiútir.
x Ulaútırma sektörü belirsizlikleri Ulaútırma Bakanlı÷ı tarafından tahmin edilmiútir.
1.1 Türkiye nüfusu, 1990 - 2009
0 10 20 30 40 50 60 70 80
1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008
(Milyon kiúi)
4
BMøDÇS Sekreteryası tarafından emisyon envanterleri de÷erlendirirken, nüfus ve Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYH) verileri de temel göstergeler olarak ele alınmaktadır. Türkiye nüfusu 2009 yılında 72.6 milyon olup GSYH’sı 616.8 milyar dolardır.
1.2 GSYH, 1990 - 2009
0 100 200 300 400 500 600 700 800
1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008
(Milyar $)
5
2. SERAGAZI EMøSYONLARIUlusal seragazı emisyon envanteri hesaplamaları, aúa÷ıdaki temel iúlemlerden oluúmaktadır;
x Veri toplama x Verilerinin iúlenmesi
x Tahminler için emisyon faktörlerinin belirlenmesi x Emisyonların hesaplanması
x Anahtar seragazı emisyon kaynaklarının belirlenmesi x Sonuçların de÷erlendirilmesi (Belirsizlik ve e÷ilim analizleri)
Ulusal seragazı emisyon envanteri için veri kaynakları;
x Enerji denge tabloları - Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlı÷ı, x Sanayi üretim verileri - TÜøK,
x Tarımsal üretim ve tarım verileri - TÜøK,
x Arazi kullanım de÷iúikli÷i hesaplamaları ve verileri - Tarım ve Köyiúleri Bakanlı÷ı, x Orman yutak ve emisyon hesaplamaları ve verileri - Çevre ve Orman Bakanlı÷ı, x Atık verileri - TÜøK,
x Ulaútırma kaynaklı emisyon hesaplamaları ve verileri - Ulaútırma Bakanlı÷ı,
x HFC’ler, PFC’ler ve SF6 emisyon hesaplamaları ve verileri - Çevre ve Orman Bakanlı÷ı’dır.
Emisyon faktörlerinin seçiminde Revize 1996 IPCC Rehberi ve øyi Uygulama Kılavuzu (2000) temel kaynak olarak kullanılmaktadır.
Hesaplamalarda, veri gizlili÷i önemli bir problemdir. Gizli veriler kullanılarak hesaplanan IPCC kategorilerine ait emisyon miktarı gizlenerek mümkünse üst kategorilerde toplulaútırılmakta veya envantere hiç dahil edilmemektedir.
1990-2009 arası toplam seragazı emisyonları Tablo 2.1’de verilmektedir. Arazi Kullanımı, Arazi Kullanım De÷iúikli÷i ve Ormancılık (LULUCF) dahil edilmeksizin CO2 eúde÷eri olarak, 1990 ve 2009 yılında toplam seragazı emisyonları sırasıyla, 187.03 ve 369.65 milyon ton (Mt) olarak tahmin edilmiútir. Ayrıca aynı tabloda toplam emisyonların (LULUCF hariç), 1990 yılına göre de÷iúimi görülmektedir (1990=%100). 2009 yılı emisyonu, 1990 yılı emisyonuna göre %97.6 artıú göstermiútir.
6
2.1 Sektörlere göre toplulaútırılmıú seragazı emisyonları
(Milyon ton CO2 eúd.)
Sektör 1990 1995 2000 2005
Toplam (arazi kullanım hariç) 187.03 237.51 297.01 329.90
Enerji 132.13 160.79 212.55 241.75
Endüstriyel iúlemler 15.44 24.21 24.37 28.78
Tarım 29.78 28.68 27.37 25.84
Atık 9.68 23.83 32.72 33.52
Arazi kullanımı ve arazi kullanım de÷iúikli÷i -44.87 -61.84 -67.56 -69.53 1990 a göre % de÷iúim (arazi kullanım hariç) 100.00 126.99 158.80 176.39
2006 2007 2008 2009
Toplam (arazi kullanım hariç) 349.64 379.98 366.50 369.65
Enerji 258.56 288.69 277.71 278.33
Endüstriyel iúlemler 30.70 29.26 29.83 31.69
Tarım 26.50 26.31 25.04 25.70
Atık 33.88 35.71 33.92 33.93
Arazi kullanımı ve arazi kullanım de÷iúikli÷i -75.94 -76.27 -80.58 -82.53
1990 a göre % (arazi kullanım hariç) 186.95 203.16 195.96 197.64
2009 yılı emisyonları, LULUCF dahil edilmeksizin incelendi÷inde CO2 eúde÷eri olarak en büyük payı %75.3 ile enerji kaynaklı emisyonlar alırken, ikinci sırayı %9.2 ile atık bertarafı almaktadır.
Endüstriyel iúlemler ise %8.6 paya sahiptir.
2.1 Seragazı emisyon e÷ilimi, 1990 - 2009
0 50 100 150 200 250 300 350 400
1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008
CO2 eúd. (milyon ton)
7
2.2 Toplulaútırılmıú seragazı emisyonları (LULUCF hariç)
(Milyon ton CO2 eúd.)
Gaz 1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009
Toplam 187.03 237.51 297.01 329.90 349.64 379.98 366.50 369.65
CO2 141.36 173.90 225.43 259.61 276.72 307.92 297.12 299.11
CH4 33.50 46.87 53.30 52.38 53.33 55.58 54.29 54.37
N2O 11.57 16.22 16.62 14.18 15.55 12.35 11.57 12.53
HFCs 0.00 0.00 0.82 2.38 2.73 3.17 2.67 2.84
PFCs 0.60 0.52 0.52 0.49 0.40 0.00 0.00 0.00
SF6 0.00 0.00 0.32 0.86 0.91 0.95 0.84 0.80
1990-2009 yılları arasındaki CO2 eúde÷eri olarak toplam emisyonlar Grafik 2.1’de görülmektedir.
2.2 Sektörlere göre seragazı emisyon e÷ilimi, 1990 - 2009
-150 -100 -50 0 50 100 150 200 250 300 350
1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008
CO2 eúd. (milyon ton)
Enerji
Endüstriyel prosesler Tarım
Atık
Arazi kullanımı ve arazi kullanım de÷iúikli÷i
Grafik 2.2’de 1990-2009 yılları arasında enerji kaynaklı seragazı emisyonlarının toplam emisyon içinde en büyük paya sahip oldu÷u görülmektedir.
Kiúibaúı CO2 emisyonu Grafik 2.3’te görüldü÷ü gibi artıú e÷ilimi göstermektedir. Yıllar arasında görülen de÷iúim Türkiye’nin toplam emisyonu ile paralellik göstermektedir.
8
2.3 Kiúi baúı CO2 emisyonu, 1990 - 2009
0 1 2 3 4 5 6
1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008
(CO2 eúd./kiúi)
2.3 Sektörlerin toplam emisyona katkısı
(%) 1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009
Enerji 92.94 91.53 92.63 92.85 94.47 95.06 97.13 96.94
Endüstriyel Prosesler 10.86 13.78 10.62 11.05 11.21 9.64 10.43 11.04
Tarım 20.95 16.33 11.93 9.92 9.68 8.66 8.76 8.95
Atık 6.81 13.57 14.26 12.88 12.38 11.76 11.86 11.82
Arazi Kullanımi ve Arazi Kullanım
De÷iúikli÷i -31.56 -35.20 -29.44 -26.71 -27.74 -25.11 -28.18 -28.74
Temel seragazı emisyonlarının Grafik 2.4’te verilen e÷ilimlerine bakıldı÷ında CO2 emisyonlarının genel bir artıú e÷ilimi gösterdi÷i, N2O ve CH4 emisyonlarının ise çok fazla de÷iúmedi÷i gözlenmiútir.
8
2.3 Kiúi baúı CO2 emisyonu, 1990 - 2009
0 1 2 3 4 5 6
1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008
(CO2 eúd./kiúi)
2.3 Sektörlerin toplam emisyona katkısı
(%) 1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009
Enerji 92.94 91.53 92.63 92.85 94.47 95.06 97.13 96.94
Endüstriyel Prosesler 10.86 13.78 10.62 11.05 11.21 9.64 10.43 11.04
Tarım 20.95 16.33 11.93 9.92 9.68 8.66 8.76 8.95
Atık 6.81 13.57 14.26 12.88 12.38 11.76 11.86 11.82
Arazi Kullanım ve Arazi Kullanım
De÷iúikli÷i -31.56 -35.20 -29.44 -26.71 -27.74 -25.11 -28.18 -28.74
Temel seragazı emisyonlarının Grafik 2.4’te verilen e÷ilimlerine bakıldı÷ında CO2 emisyonlarının genel bir artıú e÷ilimi gösterdi÷i, N2O ve CH4 emisyonlarının ise çok fazla de÷iúmedi÷i gözlenmiútir.
9
Veri ve metodoloji ile ilgili dikkate alınması gereken baúlıca hususlar;
x Biyokütle kaynaklı emisyonlar 2005 yılından itibaren ayrıútırılmıútır.
x Toplulaútırılmıú miktarda verilen emisyonlar, sanayi sektöründeki kireçtaúı ve dolomit kullanımı gibi, sektörlerdeki veri gizlili÷inden kaynaklanmaktadır. Üretim verileri 5429 sayılı kanun gere÷ince gizlenmiútir.
x Atık verisi tüm belediyelerden anket ile derlenmektedir. Ancak, uygulanan anket her yıl düzenli yapılmadı÷ından 1994, 1995, 1996, 1997, 1998, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006 ve 2008 verileri mevcut olup di÷er yıllar için atık verileri tahmin edilmiútir.
x Yerli linyit, taú kömürü ve petrol ürünleri emisyon hesaplarında, referans yaklaúımı için ulusal enerji çevrim faktörleri kullanılmıútır. Linyit, taú kömürü için ortalama çevrim faktörleri, bu yakıtların kalitesindeki de÷iúkenlikten dolayı yıllık de÷iúim göstermektedir.
x Uluslararası deniz ve havayolları taúımacılı÷ı (bunkerlerden) kaynaklanan emisyonlar veri eksikli÷inden dolayı dahil edilmemiú, seriler tamamlanamamıútır.
x Yakıtların taúınımı, enerji denge tablolarında zaman serisi olarak olmadı÷ından, seragazı emisyonları tahmin edilmemiútir. Hesap yöntemi üzerinde çalıúılmaktadır.
x Demir ve çelik sanayiinde yakıtların yanmasından kaynaklanan emisyonlar, 1990-2007 döneminde küçük ve orta ölçekli iúletmelerden kaynaklanan emisyonlar ayrı olarak elde edilemedi÷i için sadece büyük ölçekli demir çelik üretim tesislerinde tüketilen yakıtların yanmasına göre hesaplanmıútır.
10
3. ENERJø3.1 Yakıtların Yanması
Türkiye’de seragazlarının temel kayna÷ı fosil yakıtlardır. Yakıtların yanmasından kaynaklanan emisyonlar TÜøK tarafından, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlı÷ı (ETKB) ve Ulaútırma Bakanlı÷ı (UB) ile birlikte hazırlanmaktadır. ETKB, termik santrallerden kaynaklanan emisyonları, UB ise ulaútırmadan kaynaklanan emisyonları hesaplamaktadır.
IPCC’ye göre; enerji sektöründen kaynaklanan emisyonlar a÷ırlıklı olarak yakıt yanmasını içermektedir. Bütün ülkelerde oldu÷u gibi, Türkiye’de de enerji sektörü seragazlarının anahtar kaynak sektörüdür. Toplam CO2 emisyonlarının yaklaúık %90’ı yakıt tüketimi sonucu salınmaktadır. Enerji sektöründen kaynaklanan seragazlarının hesaplanmasında enerji denge tablolarındaki sektörel sınıflandırma esas alınmıútır. Buna göre emisyonlar; enerji, sanayi, imalat sanayi, ulaútırma ve di÷er sektörler (ısınma, tarım, ormancılık ve balıkçılık) bazında hesaplanmıútır. Enerji sektöründen kaynaklanan ulaútırma ve elektrik üretimi dıúında kalan emisyonlar, IPCC 1. yaklaúımı kullanılarak tahmin edilmiútir. Ulaútırma ve elektrik üretimi için, 2.
yaklaúım kullanılarak hesaplanmaktadır.
Yanma kaynaklı emisyonların hesaplanmasında kullanılan yakıt verisi enerji denge tablolarından alınmıútır. Enerji denge tabloları, ETKB tarafından, hem orijinal kütle birimleri hem de enerji çevrim birimleri cinsinden ithal ve ihrac edilen yakıtlar da dikkate alınarak hazırlanmaktadır.
Ulaútırma sektörü; karayolu, yurtiçi sivil havacılık, demiryolu ve ulusal denizcilik faaliyetlerini kapsamaktadır. Envanterde uluslararası bunker kaynaklı emisyonlar veri eksikli÷i nedeniyle 2008 yılından itibaren hesaplanabilmiútir. Havacılık sektöründe emisyonlar IPCC 2. yaklaúımı kullanılarak hesaplanmaktadır. Denizcilik sektörü verilerindeki kısıtlamalardan dolayı, 1. yaklaúım dıúında baúka bir yaklaúım kullanılmamıútır. Karayolu taúımacılı÷ından kaynaklanan emisyonların hesabında IPCC 2. yaklaúımı kullanılmıútır. IPCC önerileri baz alınarak emisyon hesaplamalarında ülkeye özgü emisyon faktörleri kullanılmıútır.
Yakıtların yanmasından kaynaklanan CO2, CH4, N2O, NOx, CO, NMVOC ve SO2 emisyonları 1990- 2009 dönemi için hesaplanmıútır.
11
3.1 Yakıt yanmasından kaynaklanan emisyonlar
(Gg)
Yıllar CO2 CH4 N2O NOx CO NMVOC
1990 126 701.07 143.02 3.21 628.65 3 445.45 445.99 1991 132 470.80 146.04 3.25 634.17 3 422.75 445.61 1992 138 638.26 147.30 3.29 652.98 3 593.41 472.20 1993 145 246.92 143.04 3.44 723.75 3 891.86 515.23 1994 143 208.79 132.54 3.43 743.43 4 294.52 572.99 1995 155 347.30 137.27 3.59 789.51 4 491.64 610.59 1996 173 367.39 136.96 3.89 869.29 4 609.80 637.46 1997 185 596.47 142.00 3.94 897.78 4 723.85 654.21 1998 185 004.09 132.50 3.88 888.57 4 649.10 649.92 1999 185 203.17 124.00 3.93 920.20 4 438.16 634.04 2000 207 054.44 122.46 4.20 1 009.66 4 090.47 588.01 2001 190 878.73 109.01 3.97 969.21 3 691.24 538.27 2002 198 951.36 111.65 4.13 1 000.92 3 604.69 524.29 2003 212 964.27 114.08 4.36 1 061.18 3 511.87 516.27 2004 222 283.61 115.94 4.78 1 117.47 3 407.55 509.10 2005 236 355.33 114.38 4.89 1 049.19 3 036.11 459.78 2006 253 150.17 113.31 4.57 1 088.29 3 141.82 485.26 2007 282 833.96 115.89 5.12 1 175.51 3 093.49 489.98 2008 270 862.11 160.28 4.97 1 269.66 2 702.07 517.11 2009 271 109.03 176.58 4.89 1 410.41 3 276.37 519.77
3.1 Yakıtların yanmasından kaynaklanan CO2 emisyonları, 1990 - 2009
0 50 100 150 200 250 300
1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008
(Bin Gg)
Di÷er sektörler Ulaútırma
ømalat sanayi ve inúaat Enerji sanayi
Karbondioksit (CO2) : Dünyadaki seragazı etkisinin yaklaúık %60’ı karbondioksit gazından kaynaklanmaktadır. Grafik 3.1’den de görülebilece÷i gibi, yakıt yanmasından kaynaklı toplam CO2 emisyonu 1994 yılına kadar önemli bir de÷iúiklik göstermemektedir. 1995 ve 1997 yılları arasında ise yüksek bir artıú dikkat çekmektedir. 1997,1998 ve 1999 yılları için sabit bir e÷ilim
11
(Gg)
Yıllar CO2 CH4 N2O NOx CO NMVOC
1990 126 701.07 143.02 3.21 628.65 3 445.45 445.99 1991 132 470.80 146.04 3.25 634.17 3 422.75 445.61 1992 138 638.26 147.30 3.29 652.98 3 593.41 472.20 1993 145 246.92 143.04 3.44 723.75 3 891.86 515.23 1994 143 208.79 132.54 3.43 743.43 4 294.52 572.99 1995 155 347.30 137.27 3.59 789.51 4 491.64 610.59 1996 173 367.39 136.96 3.89 869.29 4 609.80 637.46 1997 185 596.47 142.00 3.94 897.78 4 723.85 654.21 1998 185 004.09 132.50 3.88 888.57 4 649.10 649.92 1999 185 203.17 124.00 3.93 920.20 4 438.16 634.04 2000 207 054.44 122.46 4.20 1 009.66 4 090.47 588.01 2001 190 878.73 109.01 3.97 969.21 3 691.24 538.27 2002 198 951.36 111.65 4.13 1 000.92 3 604.69 524.29 2003 212 964.27 114.08 4.36 1 061.18 3 511.87 516.27 2004 222 283.61 115.94 4.78 1 117.47 3 407.55 509.10 2005 236 355.33 114.38 4.89 1 049.19 3 036.11 459.78 2006 253 150.17 113.31 4.57 1 088.29 3 141.82 485.26 2007 282 833.96 115.89 5.12 1 175.51 3 093.49 489.98 2008 270 862.11 160.28 4.97 1 269.66 2 702.07 517.11 2009 271 109.03 176.58 4.89 1 410.41 3 276.37 519.77
3.1 Yakıtların yanmasından kaynaklanan CO2 emisyonları, 1990 - 2009
0 50 100 150 200 250 300
1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008
(Bin Gg)
Di÷er sektörler Ulaútırma
ømalat sanayi ve inúaat Enerji sanayi
Karbondioksit (CO2) : Dünyadaki seragazı etkisinin yaklaúık %60’ı karbondioksit gazından kaynaklanmaktadır. Grafik 3.1’den de görülebilece÷i gibi, yakıt yanmasından kaynaklı toplam CO2 emisyonu 1994 yılına kadar önemli bir de÷iúiklik göstermemektedir. 1995 ve 1997 yılları arasında ise yüksek bir artıú dikkat çekmektedir. 1997,1998 ve 1999 yılları için sabit bir e÷ilim
12
göstermiú, bundan sonra genel olarak düzenli bir úekilde artmıú, 2000 ve 2007 yıllarında pik de÷erlere ulaúmıútır.
Türkiye’de yanma kaynaklı CO2 emisyonlarında 1990 yılına göre en yüksek artıú %201.4 ile enerji sanayiinde gözlenmiútir. Ulaútırma sektöründe %80 ve imalat sanayiinde %46.8 artıú gözlenmiútir. 1990 yılına göre enerji kaynaklı toplam CO2 emisyonu artıúı ise %114’tür.
Yanma kaynaklı CO2 emisyonlarında 1990 yılında sanayi sektörü en yüksek paya sahipken 2009 yılında elektrik üretiminin payı en yüksektir.
CO2 emisyon hesaplamalarında kullanılan emisyon ve çevrim faktörleri Tablo 3.2’de verilmiútir.
3.2 CO2 emisyon ve çevrim faktörleri
CO2 EF
(tC/TJ) Etkinlik C-CO2
Taú kömürü 25.80 0.98 3.67
Linyit 27.60 0.98 3.67
Asfalt 25.80 0.98 3.67
økinci yakıt kömür 25.80 0.98 3.67
Petrol koku 25.80 0.98 3.67
Do÷algaz 15.30 1.00 3.67
Petrol koku 20.00 0.99 3.67
Artık yakıt 21.10 0.99 3.67
Gaz ya÷ı/Motorin 20.20 0.99 3.67
Benzin 18.90 0.99 3.67
LPG 17.20 0.99 3.67
Rafineri gazı 20.00 0.99 3.67
Jet Kerosen 19.50 0.99 3.67
Nafta 20.00 0.99 3.67
13
Nitrozoksit (N2O): Yakıtların yanmasından kaynaklanan N2O emisyonu 1990-2009 döneminde yaklaúık olarak %52.5 oranında artmıútır. N2O emisyonlarındaki en yüksek artıú, %132.7 ile ulaútırma sektöründe gerçekleúmiútir. ømalat sanayiinde meydana gelen artıú ise yaklaúık %37.8 dir. N2O emisyonlarındaki artıúın enerji talebindeki artıúla do÷ru orantılı oldu÷u söylenebilir.
3.3 Yakıtların yanmasından kaynaklanan N2O emisyonu, 1990 - 2009
0 1 2 3 4 5 6
1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008
(Gg)
Metan (CH4): Yakıtların yanmasından kaynaklanan metan emisyonu da artıú e÷ilimi göstermektedir. CH4 emisyonları 1990 yılına göre yaklaúık %23.5 oranında artmıútır. Grafik 3.4’den de görülece÷i üzere emisyonlar 1997 yılından itibaren azalmıú 2008 yılından itibaren tekrar artıú göstermiútir.
3.4 Yakıtların yanmasından kaynaklanan CH4 emisyonu, 1990 - 2009
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200
1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008
(Gg)
14
Yanma kaynaklı di÷er gazlar; NOx, CO ve NMVOC emisyonları da 1990-2009 dönemi için hesaplanmıútır. NOx emisyonları genel bir artıú e÷ilimi gösterirken, CO ve NMVOC emisyonlarında 1997 yılından itibaren düúüú e÷ilimi göstermektedir (Tablo 3.1).
Yanma kaynaklı emisyonlar, aúa÷ıdaki IPCC alt kategorileri bazında hesaplanmıútır.
3.1.1 Enerji Sanayii ( 1.A.1)
Kaynak kategori tanımı: Bu kaynak kategori a÷ırlıklı olarak elektrik üretimi ve petrol rafinerisi için Türkiye’de yo÷unlukla kullanılan taú kömürü, linyit ve do÷algaz gibi fosil yakıtlardan kaynaklanan emisyonları içermektedir. Yakıt tüketimleri enerji denge tablolarından alınmaktadır.
Yöntem: Yakıt tüketim verileri, emisyon faktörleriyle çarpılarak do÷rudan ve dolaylı seragazlarının emisyon tahmini gerçekleútirilmektedir. Elektrik üretiminden kaynaklanan emisyonlar, ETKB tarafından herbir termik santral için kullanılan yakıt özellikleri baz alınarak IPCC yöntemine göre hesaplanmaktadır.
Rafinerilerde yakıt kaynaklı emisyonlar TÜøK tarafından IPCC 1. yaklaúımına göre hesaplanmaktadır. Yakıt verisi enerji denge tablolarından alınmıútır. IPCC rehberinde önerilen emisyon faktörleri kullanılmıútır.
Belirsizlikler ve zaman serisi tutarlılı÷ı: Yakıt verileri enerji denge tablolarından alınmaktadır. Kullanılan yakıt verisindeki ve emisyon faktöründeki belirsizlikler ilgili kurum uzmanlarınca belirlenmektedir. CO2, N2O, CH4 emisyonları hesaplandıktan sonra, küresel ısınma potansiyeli ile çarpılarak CO2 eúde÷erine dönüútürülmektedir. IPCC øyi Uygulama Kılavuzu’nda önerilen belirsizlik analizi yöntemi kullanılarak bu kategorideki emisyonların toplam emisyon içindeki belirsizli÷i hesaplanmaktadır. Aktivite verisi ve emisyon faktörlerindeki belirsizlik ek 7’de detaylı bir úekilde verilmiútir.
Kaynak özgü kalite güvence/kalite kontrol (KG/KK) ve do÷rulama: Ulusal seragazı emisyon envanteri kalite güvence ve kalite kontrol (KG/KK) iúlemlerinde IPCC øyi Uygulama Kılavuzu kullanılmıútır. Kalite kontrolü amacıyla, IPCC 2. yaklaúımı kullanılarak elde edilen emisyon de÷erleri 1. yaklaúım kullanılarak hesaplanan emisyonlar ile karúılaútırılmaktadır. Her iki yöntemle elde edilen emisyon de÷erleri arasındaki farkın %5 düzeyinde olması uygunluk için
15
gerekli görülmektedir. 2009 yılı için fark %5’den küçüktür. Ayrıca sektörün yıllar itibariyle e÷ilimine bakılarak çok yüksek de÷iúim gözlendi÷inde emisyonların do÷rulu÷u araútırılmaktadır.
3.3 (1.A.1) kategorisi emisyon faktörü zaman serisi tutarlılı÷ı Kaynak
kategori Gaz Yakıt
tipi Zaman serisi tutarlılı÷ı
1.A.1 CO2 Bütün Yakıtlar
(1.A.1.a) sektörü için EF 2004 yılına kadar de÷iúiklik göstermemektedir. 2009 yılı için (1.A.1.a) sektörü hesaplamaları ETKB sorumlulu÷unda olup ülkeye özgü EF kullanılmıútır.
1.A.1 N2O, CH4
Bütün Yakıtlar
(1.A.1.a) sektörü için EF 2004 yılına kadar de÷iúiklik göstermemektedir. 2009 yılı için (1.A.1.a) sektörü hesaplamaları ETKB sorumlulu÷unda olup ülkeye özgü EF kullanılmıútır.
Yeniden hesaplama: 1990-2009 yılları için kirletici baúına 1.A.1 sektöründe yeniden hesaplama yapılmamıútır.
3.1.1.1 Elektrik ve Isı Üretimi (1.A.1.a)
Kaynak kategori tanımı: Emisyon seviyeleri ve e÷ilimleri bakımından elektrik ve ısı üretimi anahtar kategoridir. Elektrik ve ısı üretimi kaynak kategorisi altında bütün elektrik santrallerinde üretilen elektrik ve ısı üretimini içerilmektedir. Bu sektör için yakıt tüketim verileri, enerji denge tablolarından alınmıútır.
2009 yılında, elektrik üretimi, seragazı emisyonları üzerindeki ana rolünü korumuútur. Elektrik üretim kapasitesi bir önceki yıla göre %7.08 artarak 44.76 GW’a ulaúmıútır. Bu de÷er 1990 yılı de÷erinden yaklaúık olarak 2.75 kat daha fazladır. Toplam net elektrik üretimi 2008 yılındaki 161.9 TWh de÷erini alırken 2009 yılında 156.9 TWh olarak gerçekleúmiútir. Elektrik üretiminde
%49.3 ile do÷algaz yüksek bir paya sahipken, bunu %28.35 ile kömür, %18.8 ile hidro ve jeotermal, %0.94 ile di÷er yenilenebilir enerji kaynakları ve %2.5 ile fueloil takip etmektedir.
Elektrik üretimi, hidroelektrik santrallerinde ve özellikle do÷algazla çalıúan termik santrallerde yapılan kapasite artıúı ile 2008 yılında gerçekleúen 33 TWh de÷erinden %9.1 artıúla 2009 yılında 36 TWh olarak gerçekleúmiútir. 2009 yılında termik santraller toplam kurulu kapasitenin
%65.5’ini oluúturmakta ve toplam talebin %80.6’sını karúılamaktadır.
16
Rüzgar enerjisi kurulu kapasitesi 2008 yılında 364 MW’dan 2009 yılında 792 MW’a yükselmiútir.
2005 yılında kabul edilen ve daha sonra 2011 yılında revize edilen Yenilenebilir Enerji Kanunu ile yenilenebilir kaynaklardan üretilen elektri÷in satın alınmasına yönelik devlet deste÷i olumlu sonuç vermiútir.
Ayrıca hayvansal ve bitkisel atıklardan elektrik üretiminde de geliúme kaydedilmektedir. Atıktan üretilen elektrik miktarı geçen sene ile karúılaútırıldı÷ında %36.6 artarak 82 MW kurulu güce ulaúmıú, 2009 yılında 340 GWh üretim gerçekleúmiútir.
2009 yılında, Türkiye’nin toplam birincil enerji arzı (TPES) 106.14 Mtep olup 2008 yılı ile karúılaútırıldı÷ında %0.18’lik bir düúüú gerçekleúmiútir. Toplam birincil arzın 30.44 Mtep’i kömür ve 32.78 Mtep’i do÷algaz ve 30.57 Mtep’i petrol oluútururken, yenilenebilir kaynaklar ise 8.7 Mtep’ini sa÷lamaktadır.
Birincil enerji üretimi (yurtiçi) %3.5 artarak, 2008 yılında 29.3 Mtep’den 2009 yılında 30.32 Mtep de÷erine ulaúmıú ve toplam enerji arzının %28.6’sını sa÷lamıútır. Ülkenin 2009 yılında enerji ithalatı ba÷ımlılı÷ı %71.5’dir.
Hayvansal ve bitkisel atıklar hariç, fosil yakıtların üretimi, 2009 yılında %2.57 artarak, 2008 yılında 19.87 Mtep de÷erinden 20.38 Mtep de÷erine yükselmiútir. Yerli ham petrol üretimi
%3.57 artmıútır. Yerli do÷al gaz üretimi, 2008 yılında 931 Mtep de÷erinden %32.65 azalarak 2009 yılında 627 Mtep de÷erine ulaúmıútır. Temel yerli enerji kayna÷ı olarak kömür üretimi 2009 yılında 79.5 Mt olarak gerçekleúmiútir.
1.A.1.a kaynak kategorisi için, yakıtların ısı bileúimleri, elektrik üretim tesislerinden derlenen verilerin a÷ırlıklı ortalaması alınarak hesaplanmıútır.
3.1.1.2 Petrol Rafinerisi (1.A.1.b)
Petrol Rafinerisi, rafineri gazı ve do÷al gaz tüketiminden kaynaklanan CO2 emisyonu bakımından anahtar kategoridir. Toplam enerji kaynaklı CO2 emisyonuna katkısı yıllar itibariyle %1.6 ile
%3.3 arasında de÷iúmektedir. Rafinerilerdeki yakıt girdileri, enerji denge tablolarından alınmıú olup, emisyon faktörleri için IPCC kılavuzu kullanılmıútır. Yakıt verisinin belirsizli÷i ise ETKB uzmanları tarafından hesaplanmıútır.
17
3.1.1.3 Katı Yakıt Üretimi ve Di÷er Enerji Sanayii (1.A.1.c)
Katı yakıt üretimi ve di÷er enerji sanayii kategorisi ulusal seragazı emisyon envanteri raporunda ayrı bir baúlık altında de÷erlendirilmeyip, elektrik ve ısı üretimi ve kömür madencili÷i kategorilerine dahil edilmiútir.
3.1.2 ømalat Sanayii ve ønúaat (1.A.2)
Kaynak kategori tanımı: Bu kaynak kategorisi, imalat sanayi sektörlerini içermektedir. IPCC demir-çelik, demir dıúı metal, kimya, ka÷ıt hamuru, ka÷ıt ve baskı, gıda iúleme, içecek ve tütün sektörlerinin ayrıútırılmasını öngörmektedir. Ancak enerji denge tabloları bu detayı içermedi÷inden ka÷ıt hamuru, ka÷ıt ve baskı, gıda iúleme, içecek ve tütün sektörleri di÷er baúlı÷ı altında de÷erlendirilmiútir. Aynı úekilde 1990-2004 yılları arasında “çimento üretimi”,
“úeker üretimi”, “gübre sanayi” ve “di÷er sanayi” enerji denge tablolarında ayrıútırılmıú olarak verilmedi÷inden bu sektörler de di÷er baúlı÷ında ele alınmıútır. 2005 yılından itibaren sözkonusu sektörler di÷er baúlı÷ının altında ayrıútırılarak verilmektedir.
Enerji denge tablolarında sanayi sektöründe üretilen elektrik üretiminde kullanılan yakıt miktarları ayrıútırılmadı÷ından bu sektörde elektrik üretimi kaynaklı emisyonlar ayrı olarak verilememiútir.
Yöntem: Bu sektörden kaynaklanan seragazı emisyonları IPCC 1. yaklaúımına göre hesaplanmıútır. Emisyonlar enerji denge tablolarından elde edilen yakıt verileri ile IPCC rehberinde önerilen emisyon faktörleri ile çarpılarak hesaplanmaktadır. Emisyon faktörleri ek 2’de verilmiútir.
Belirsizlikler ve zaman serisi tutarlılı÷ı: Yakıt verileri enerji denge tablolarından alınmaktadır. Kullanılan yakıt verisindeki ve emisyon faktöründeki belirsizlikler ilgili kurum uzmanlarınca belirlenmektedir. CO2, N2O, CH4 emisyonları hesaplandıktan sonra, küresel ısınma potansiyeli ile çarpılarak CO2 eúde÷erine dönüútürülmektedir. IPCC øyi Uygulama Kılavuzu’nda önerilen belirsizlik analizi yöntemi kullanılarak bu kategorideki emisyonların toplam emisyon içindeki belirsizli÷i hesaplanmaktadır. Aktivite verisi ve emisyon faktörlerindeki belirsizlik ek 7’de detaylı bir úekilde verilmiútir.
18
3.4 (1.A.2) kategorisi için zaman serisi tutarlılı÷ı
Kaynak kategori Gaz Yakıt tipi Zaman serisi tutarlılı÷ı
1.A.2 CO2 Bütün
yakıtlar Bütün emisyon faktörleri tüm zaman serisi boyunca sabittir
1.A.2 N2O,
CH4
Bütün
yakıtlar Bütün emisyon faktörleri tüm zaman serisi boyunca sabittir
Kaynak özgü KG/KK ve do÷rulama: Ulusal seragazı emisyon envanteri kalite güvence ve kalite kontrol (KG/KK) iúlemlerinde IPCC øyi Uygulama Kılavuzu kullanılmıútır. Sektörün yıllar itibariyle e÷ilimine bakılarak çok yüksek de÷iúimlerde emisyonların do÷rulu÷u araútırılmaktadır.
Yeniden hesaplama: 1990-2009 yılları için kirletici baúına 1.A.2 sektöründe yeniden hesaplama yapılmamıútır.
3.1.2.1. Demir Çelik Sanayi (1.A.2.a)
ømalat sanayi ve inúaat sektörü altında demir çelik kaynak kategorisi, ikincil yakıt kömürü, taú kömürü ve do÷al gaz tüketiminden kaynaklanan CO2 emisyonu bakımından anahtar kaynak kategoridir. Demir çelik sanayiinde kullanılan ikincil yakıt kömür dahil, ilgili yakıt tüketim miktarları, enerji denge tablolarından alınmıútır. Demir çelik sanayiinden kaynaklanan emisyon, di÷er sektörlerle karúılaútırıldı÷ında daha yo÷un kömür kullanıldı÷ından bir hayli yüksektir. Bu sektörde yakıtların yanmasından kaynaklanan emisyon, yalnızca büyük ölçekli demir çelik üretim sanayisinden kaynaklanan emisyonları içermektedir. Küçük ve orta ölçekli demir çelik iúletmelerinden kaynaklanan emisyon, 2008 yılına kadar yakıt tüketim verileri ayrıútırılamadı÷ından di÷er sanayi kısmına dahil edilmiútir. 2008 yılından itibaren demir çelik sektörü baúlı÷ında sektörün tümü kapsanmıútır. Bu nedenle sektörün emisyonu artmıútır.
3.1.2.2 Demir Dıúı Metal Sanayi (1.A.2.b)
Bu kategori, 2009 yılı Ulusal Seragazı Emisyon Envanteri’nde anahtar kategori de÷ildir. Toplam CO2 emisyonu, imalat sanayi ve inúaat sektöründen kaynaklanan toplam CO2 emisyonunun
%0.47 ile %12.39 arasında bir paya sahiptir.
3.1.2.3 Kimya Sanayi (1.A.2.c)
Kimya sanayi kaynak kategorisi anahtar kaynak kategori olmayıp emisyonunun büyük bir kısmı do÷al gaz yanmasından kaynaklanmaktadır.
19
3.1.2.4 Ka÷ıt Hamuru, Ka÷ıt ve Baskı (1.A.2.d)
Bu sektör ve ürünleri için tüketilen enerji miktarı, enerji denge tablolarında ayrıútırılmadı÷ından, bu sektörün emisyonu di÷er 1.A.2.f baúlı÷ı altında de÷erlendirilmiútir.
3.1.2.5 Gıda øúleme, øçecek ve Tütün Sanayi (1.A.2.e)
Bu sektör ve ürünleri için tüketilen enerji miktarı, enerji denge tablolarında ayrıútırılmadı÷ından, bu sektörün emisyonu di÷er 1.A.2.f baúlı÷ı altında de÷erlendirilmiútir.
3.1.2.6 Di÷er-Çimento Üretimi (1.A.2.f)
CO2 emisyonu bakımından çimento üretimi anahtar kategoridir. Çimento üretiminde yüksek miktarda linyit, taú kömürü veya petrol koku kullanılmaktadır.
3.1.2.7 Di÷er-ùeker Üretimi (1.A.2.f)
Bu sektör anahtar kaynak kategori de÷ildir. Yakıt verisi enerji denge tablolarından alınmaktadır.
3.1.2.8 Di÷er-Gübre (1.A.2.f)
Bu sektör anahtar kaynak kategori de÷ildir. Yakıt verisi enerji denge tablolarından alınmaktadır.
3.1.2.9 Di÷er (1.A.2.f)
Yukarıda ayrıútırılamamıú olan di÷er imalat sanayi sektörleri bu kategoride kapsanmıútır.
Kategoriye dahil edilen sektörlerde tüketilen do÷al gaz, linyit, dizel yakıtı ve taú kömürü kullanımından kaynaklanan CO2 emisyonu bakımından anahtar kaynak kategoridir. Yakıt verisi enerji denge tablolarından alınmaktadır.
3.1.3 Ulaútırma
Ulaútırma kaynaklı emisyonlar Türkiye’de ana emisyon kaynaklarından birisidir. 2009 yılı emisyonu, 1990 yılı emisyonundan %64.97 daha fazla olup (Grafik 3.5) ortalamada yıllık %4.03 bir artıú gözlenmektedir.
20
3.5 Ulaútırma sektörü emisyonlarının toplam CO2 eúde÷eri, 1990 - 2009
0 10 20 30 40 50 60
1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008
(Bin Gg)
2009 yılında ulaútırma sektörü toplam CO2 eúde÷er emisyonuna 47.48 Mt katkıda bulunmuútur.
1990 yılından 2009 yılına kadar da÷ılımlar ve de÷iúimler Tablo 3.5 ve Grafik 3.6’da görülmektedir.
3.5 Ulaútırma kaynaklı seragazlarının toplam CO2 eúd. emisyonuna katkısı
CO2 Eúde÷er Emisyonları (Gg)
Ulaútırma sektörü içindeki paylar (%)
Ulaútırma Tipi 1990 2008 2009 2009
Karayolu 24 350.70 40 565.29 40 199.62 84.74
Sivil Havacılık 914.98 5 240.75 5 158.93 10.87
Demiryolu 521.52 458.15 444.8 0.94
Denizcilik 499.39 1 540.57 1 636.36 3.45
2008-2009 1990-2009
De÷iúimi De÷iúimi
CO2 Eúd. (Gg) (%) CO2Eúd. (Gg) (%)
Karayolu -365.67 -0.9 15 848.92 65.09
Sivil Havacılık -81.82 -1.56 4 243.96 463.83
Demiryolu -13.34 -2.91 -76.72 -14.71
Denizcilik 95.79 6.22 1 136.97 227.67
Kaynak: Ulaútırma Bakanlı÷ı
21
Hesaplamalara göre, karayolu ulaútırması en önemli emisyon kayna÷ı olup, toplam ulaútırma emisyonunun %84.6’lık kısmı karayollarından kaynaklanmaktadır. Yurtiçi havacılı÷ın payı %11 iken, yurtiçi denizcilik faaliyetlerinin payı %3.5, demiryolu faaliyetlerinin payı ise % 0.9’dur.
3.6 Ulaútırma tiplerine göre CO2 emisyonlarının e÷ilimi, 1990 - 2009
0 10 20 30 40 50 60
1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008
(Bin Gg)
Sivil Havacılık Karayolu Ulaútırması Demiryolu Denizyolu Toplam
Lineer Karayolu Ulaútırması Lineer Toplam
Kaynak Kategori Tanımı: Bu kaynak kategorisi ulaútırma amaçlı faaliyetlerden kaynaklanan emisyonları yansıtmaktadır. Havacılık, demiryolları, karayolu ve denizcili÷i kapsamaktadır.
Bunlara ek olarak, uluslararası havacılık ve uluslararası denizcilik bu kategoriye dahil edilmiútir.
Sivil havacılıktan kaynaklanan emisyonlar, uluslararası havacılık ve yurtiçi havacılık olmak üzere (1.A.3.a.i) ve (1.A.3.a.ii) kategorisi altında ele alınmıútır.
Karayolu ulaútırmasından kaynaklı emisyonlar, ulaútırma faaliyetleri kaynaklı emisyonlar içerisinde en büyük paya sahip olup, tahminler sadece benzinle çalıúan araçlar için de÷il aynı zamanda dizel ve LPG yakıt kullanan çeúitli araç tipleri için yapılmıútır.
Demiryollarından kaynaklanan mobil emisyonlar (1.A.3.c.) kategorisi altında raporlanmıútır.
Denizcilik faaliyetlerinden kaynaklanan emisyonlar, kıyı taúımacılı÷ını (1.A.3.d.ii) ve uluslararası deniz bunkerlerini (1.A.3.d.i) kapsamaktadır.
Yöntem: Ulaútırmadan kaynaklanan seragazları emisyonu, yakıt verisinin ilgili emisyon faktörleri ile çarpılarak elde edilir. Bütün emisyon faktörleri IPCC 2006 Rehberinden alınmıútır.
22
Ulaútırma sektörü hesaplamalarında kullanılan IPCC yaklaúımları Tablo 3.6’da verilmiútir.
3.6 Ulaútırma türlerine göre seragazı hesaplamalarında kullanılan metodlar
Ulaútırma Türleri CO2 CH4 CO N20 NOx NMVOC SO2 TIER I TIER
II
Sivil Havacılık ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ X X
Uluslararası Havacılık ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ X
Karayolu ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ X X
Demiryolu ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ X
Yerel Denizcilik ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ X
Uluslararası Denizcilik ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ X
Boruhattı Ulaútırması ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ ¥ X
Kaynak: Ulaútırma Bakanlı÷ı
Bu kaynak kategorisinden salınan emisyonun tahmininde aúa÷ıdaki veri kaynakları kullanılmıútır.
x 1.A.3.a.i, 1.A.3.a.ii, 1.A.3.b, 1.A.3.c, 1.A.3.d.i, 1.A.3.d.ii ve 1.A.3.e kaynak kategorileri için yakıt tüketim verileri enerji denge tablosundan alınmıútır. Bu de÷erler gerekti÷i takdirde Petrol Sanayi Derne÷i (PETDER)’den alınan verilerle karúılaútırılmaktadır.
x Yurtiçi Sivil Havacılık (1.A.3.a.ii) için kullanılan hava trafik verisi Devlet Hava Meydanları øúletmesi Genel Müdürlü÷ü’nden alınmıútır. Emisyonlar; IPCC 2006 rehberinde açıklanan 2. yaklaúım kullanılarak tahmin edilmiútir. Hesaplama metodolojsi, her bir havaalanındaki yakıt tüketimine ve hava trafik verisine dayanmakta ve faaliyetler için varsayılan emisyon faktörleri kullanılmaktadır. øniú ve kalkıú döngüsü ve seyirden oluúan hava trafik verisi Türkiye’deki 45 havaalanı için kayıt altına alınmaktadır. 914 m altındaki bütün faaliyetler iniú ve kalkıú döngüsüne eklenmiú, 914 m yükseklik üstündeki hareketler ise seyir safhasında ele alınmıútır. Bütün hava taúıt tipleri için, yurtiçi uçuúlarda tüketilen yakıt miktarı tahmin edilmiútir. Her bir uçak tipi için emisyon faktörleri IPCC Rehberinden elde edilmiútir.
x Karayolu ulaúımından kaynaklanan emisyonlar IPCC 2. yaklaúımı kullanılarak hesaplanmaktadır. Hesaplama için gerekli araç tipleri ve di÷er bilgiler Karayolları Genel Müdürlü÷ü, Türkiye østatistik Kurumu, Emniyet Genel Müdürlü÷ü ve Otomotiv Sanayi Derne÷i’nden alınmıútır.
23
x Ulaútırma sektörü emisyon tahmini için gerekli di÷er veriler, Kara Ulaútırması Genel Müdürlü÷ü, Devlet Demiryolları Genel Müdürlü÷ü, Denizcilik Müsteúarlı÷ı, Sivil Havacılık Genel Müdürlü÷ü, Demiryollar, Limanlar ve Hava Meydanları ønúaatı Genel Müdürlü÷ü’nden alınmıútır.
Kaynak özgü KG/KK ve do÷rulama: Ulusal seragazı emisyon envanteri kalite güvence ve kalite kontrol (KG/KK) iúlemlerinde IPCC øyi Uygulama Kılavuzu kullanılmıútır. Kalite kontrolü amacıyla, IPCC 2. yaklaúımı kullanılarak elde edilen emisyon de÷erleri 1. yaklaúım kullanılarak hesaplanan emisyonlar ile karúılaútırılmaktadır. Her iki yöntemle elde edilen emisyon de÷erleri arasındaki farkın %5 düzeyinde olması uygunluk için gerekli görülmektedir. 2009 yılı için fark
%5’den küçüktür. Ayrıca sektörün yıllar itibariyle e÷ilimine bakılarak çok yüksek de÷iúim gözlendi÷inde emisyonların do÷rulu÷u araútırılmaktadır.
3.1.3.1 Sivil Havacılık (1.A.3.a)
Sivil havacılık, jet yakıtı tüketiminden kaynaklanan CO2 emisyonu bakımından anahtar kategoridir.
3.1.3.1.1 Uluslararası Havacılık (1.A.3.a.i)
Uluslararası havacılıkta kullanılan yakıt tipi jet yakıtıdır. Uluslararası havacılıktan kaynaklanan CO2, CH4, N2O, NOX, CO, NMVOC ve SO2 emisyonlarının 2008-2009 yılları arasındaki farkı Tablo 3.7’de görülmektedir. 2009 yılında yakıt tüketiminden kaynaklanan düúüúten dolayı, 2008 yılı ile karúılaútırıldı÷ında, emisyonlarda da bir düúüú gözlenmektedir. Grafik 3.7 ve Grafik 3.8 toplam emisyonu, nitrozoksit ve metan emisyonunun CO2 eúde÷er olarak düúüú e÷ilimini göstermektedir. Buna göre; toplam emisyon 1.15 Mt CO2 eúde÷ere ulaúmıútır.
3.7 Uluslararası havacılıktan kaynaklanan emisyonlar
(Bin ton)
CO2 CH4 N2O NOx CO NMVOC SO2
2008 1 256.56 0.04 0.15 21.96 7.32 3.66 0.20
2009 1 147.58 0.08 0.01 4.82 1.61 0.80 0.18
Kaynak: Ulaútırma Bakanlı÷ı
