MADDENİN ÖZELLİKLERİ KONU ANLATIMI 4.SINIF Madde: Çevremizdeki canlı ya da cansız, belli bir yer kaplayan duyu
organlarıyla algılayabildiğimiz kütlesi ve hacmi olan her şeye madde denir.
NOT: Işık, ısı, Sıcaklık ve ses madde değildir.
Okuduğumuz kitap, yazdığımız defter, kalem, silgi, masa, sandalye, soluduğumuz hava, içtiğimiz su, bitkiler, hayvanlar, gökyüzündeki yıldızlar, Ay ve hatta Güneş bile birer maddedir.
Maddeler farklı özelliklerine göre sınıflandırılır. Bunlar; Görülebilir (Gözlemlenebilen) özellikler ve Ölçülebilen özelliklerdir.
MADDENİN GÖRÜLEBİLİR ÖZELLİKLERİ
Maddenin gözlemlenebilen özellikleri; Görme, işitme, koklama, tatma ve dokunma duyularından biri veya bir kaçı ile algılanır. Örneğin; Maddelerin saydamlığı sadece görme, pürüzlüğü görme ve dokunma duyuları ile algılanabilir. Şimdi maddenin bu özelliklerini daha yakından tanıyalım.
SAYDAM - OPAK
Maddeler ışığı geçirme durumlarına göre; Saydam madde ve Yarı saydam madde ve Opak (saydam olmayan) madde olmak üzere üç guruba ayrılır.
Hava, ince cam, sığ su gibi ışığı geçiren maddelere saydam maddeler denir.
Buzlu cam, yağlı kağıt gibi ışığı az geçiren maddelere yarı saydam maddeler denir. Tahta, karton, taş gibi ışığı hiç geçirmeyen maddelere ise; opak (saydam olmayan) maddeler denir.
PARLAK - MAT
Üzerine düşen ışığı; İyi yansıtan maddelere parlak maddeler denir. Örnek: Altın, gümüş, alüminyum, çinko vb.
Üzerine düşen ışığı yansıtmayanlar ise mat maddelerdir. Örnek: Kükürt, karbon, ağaç, toprak, taş vb.
PÜRÜZLÜ - PÜRÜZSÜZ
Yüzeyinde, girinti- çıkıntı olan maddeler pürüzlü (duvar, taş, tahta, vb.), girinti- çıkıntı olmayan (cam, ayna, fayans, vb.) maddeler ise pürüzsüzdür.
ESNEK - BERK
Kuvvet uygulayınca şekil değiştiren, kuvvet kalkınca tekrar eski haline dönen, uzayıp kısalabilen maddelere esnek madde (silgi, paket lastiği, sünger gibi) denir.
Esnek olmayan sert ve sağlam maddelere ise berk madde (taş, çivi, kurşun kalem gibi) denir.
Kuvvet uygulanınca; Esnek maddeler kolayca bükülebilir. Berk maddeler bükülmez ve kırılabilir. Berk madde kırılırsa şekil değişikliği kalıcı olur.
MIKNATISLA ÇEKİLEN - MIKTANISLA ÇEKİLMEYEN
Demir, nikel, kobalt gibi maddeler mıknatısla çekilirken, toprak, cam, tahta, kağıt ve plastikten yapılmış maddeler mıknatısla çekilmez.
Mıknatısla çekilen maddeler; Toplu, iğne, çivi, çatal vb...
Mıknatısa çekilmeyen maddeler; cetvel, kağıt, kürdan, defter vb...
SUDA YÜZEN - SUDA BATAN
Bir madde, su içine atıldığında; bir bölümü su dışında kalırsa suda yüzer. Tamamı suyun dibine inerse suda batar. Mantar tıpa, plastik top, tahta parçası gibi
maddeler suda yüzerken, bozuk para, cam bilye, anahtar gibi maddeler suda batarlar.
Suda yüzme veya suda batma maddenin büyüklüğüne değil, cinsine ve şekline bağlıdır. Örneğin; büyük bir plastik top suda yüzerken, küçücük bir demir bilye suda batar.
SAĞLAM - KIRILGAN
Darbelere karşı dayanıklı maddelere sağlam, kolaya kırılıp zarar görenler ise kırılgan maddeler denir. Demir ve çelikten yapılan eşyalar sağlam iken cam eşyalar kırılgandır.
SUYU ÇEKEN - SUYU ÇEKMEYEN
Su ile temas ettiğinde; suyu içine hapseden maddelere suyu çeken, suyu içine almayanlara suyu çekmeyen maddeler denir. Tuvalet kağıdı, havlu, atlet gibi maddeler suyu çekerken, şemsiye, yağmurluk, plastik poşet gibi maddeler suyu çekmez.
SERT - YUMUŞAK
Bazı maddelere dokunarak sert ya da yumuşak şeklinde tanımlarız. Demir, bakır, taş gibi maddeler sert, pamuk, yün, sünger, çamur, silgi gibi maddeler yumuşaktır Doğadaki en sert maddelerden biri elmastır. Cam kesmek için kullanılır.
RENKLİ - RENKSİZ
Maddeleri renkli veya renksiz olarak ayırabiliriz. Renkli ise hangi renkte olduğunu belirtiriz. Maddeleri sadece renklerine göre ayıramayız. Çünkü; farklı maddeler aynı renkte olabilir. Beyaz renkteki tuz ve şekeri rengine bakarak ayırt edemeyiz.
Aynı maddeler farklı renkte olabilir. Plastikten yapılmış kırmızı ve mavi renkli toplar gibi.
KOKULU - KOKUSUZ
Bazı maddeleri çok belirgin kokulardan tanırız. Kolonya, benzin, naftalin, soğan, sarımsak, bozulmuş yumurta gibi. Gümüş, altın, bakır, tuz gibi maddelerin ise ayırt edici kokuları yoktur.
TATLI- ACI- EKŞİ
Bazı maddeleri tadına bakarak tanıyabiliriz; Limon - ekşi, pasta - tatlı, biber- acıdır. Bilmediğiniz maddelerin tadına bakmamalıyız çünkü zehirli ve yakıcı olabilirler.
MADDENİN ÖZELLİKLERİNE GÖRE KULLANIM ALANLARI
Günlük yaşamımızda kullandığımız nesneler maddelerin çeşitli özellikleri dikkate alınarak üretilmemektedir.
» Atlet ve fanila gibi çamaşırlar suyu çeker. Böylece terimiz çamaşırda kalır.
alınarak üretilmektedir.
Hasta olmayız.
» Yağmurluk ve şemsiye gibi eşyalar ise suyu çekmez. Yağmurda ıslanmamıza engel olur.
» Çerçevelerde cam kullanılır. Böylece içindeki resmi görebiliriz.
» Kanepe ve koltuklarda sünger kullanılır. Böylece oturan kişi rahat eder.
» Ambalajlarda plastik kullanılır. Böylece içindeki ürün dış etkenlerden korunur.
4.SINIF MADDENİN HALLERİ KONU ANLATIMI Maddenin halleri Katı, sıvı ve gaz olmak üzere 3 çeşittir.
MADDENİN SIVI HALİ Sıvı haldeki maddeler;
» Belirli bir şekle sahip değildir.
» Konuldukları kabın şeklini alırlar.
» Akıcıdırlar.
MADDENİN KATI HALİ
Katı halde bulunan maddeler;
» Belirli bir şekle sahiptir.
» Dışarıdan bir etki olmadıkça şekilleri aynı kalır.
» Herhangi bir etki sonucu şekillerinde değişiklik olabilir. Örneğin; kırılan bardak, ezilen kola kutusu gibi. Şeker, tuz gibi küçük taneli katılar konuldukları kabın şeklini alır ve sıvı gibi akarlar. Ancak mercimek akıcı değildir. Sünger gibi bazı esnek katı maddeler sıkıştırılabilir ve eski haline geri dönebilirler.
MADDENİN GAZ HALİ Gazlar;
» Elle tutulup, gözle görülmeyen,
» Duyu organlarımızla varlığını hissettiğimiz,
» Deneylerle varlığı kanıtlanan maddelerdir. Örneğin; elimize aldığımız bir yelpazeyi salladığımızda yüzümüze vuran havanın varlığını hissederiz.
Gaz maddeler;
» Belirli bir şekle sahip değildir.
» Konulduğu kabın her tarafını doldurur.
» Bulundukları ortamda kolayca yayılır.
Örneğin; odaya sıkılan parfümün kokusu odanın her tarafında hissedilir. Şişedeki parfüm sıvı haldedir. Kokusunu hissettiğimiz parfüm ise gaz halindedir. Gaz maddeler sıkıştırılabilir.
Gazlar çok küçük deliklerden kaçabilirler. Gazların çok küçük deliklerden
kaçabilmesinin olumsuz sonuçları da olabilir (evde oluşan gaz zehirlenmeleri gibi).
Gazlar; serbest hareket eder ve boşlukta yer kaplarlar. Örneğin; içinde kağıt bulunan bardağı ters çevirip suya batıralım. Bardağın içindeki kağıt ıslanmaz.
Çünkü boş sandığımız bardağın içinde hava vardır. Havanın doldurduğu yere su girmez.
Doğal gaz, oksijen, hava, su buharı, gaz maddeleridir. Sıkıştırılmış gaz maddeler;
Yangın söndürme tüplerinde, Tüp gazlarda, Oksijen tüplerinde ve Parfüm şişelerinde bulunur.
DOĞAL İŞLENMİŞ ve YAPAY MADDELER
DOĞAL MADDELER
» Doğada bulunan;
» Kendiliğinden oluşan,
» İnsan emeğiyle değiştirilebilen,
» İşlenilmemiş maddelere doğal maddeler denir. Örneğin; topraktan çıkarılan madenler, süt, tuz gölünde tortulaşan tuz, ağaçtan elde edilen tahta doğal maddelerdir.
Doğal maddeler çeşitli ürünler elde edilirken ham madde olarak kullanılır.
Giysilerimizde pamuk, yun ve keten ham madde olarak kullanılır. Zeytin yağının ham maddesi zeytin, ekmeğin ham maddesi buğday, benzin ve mazotun ham maddesi petroldür.
İŞLENMİŞ MADDELER
Doğal maddeler kesme, parçalama ve eritme gibi yöntemlerle işlenmiş maddeler elde edilir. Örneğin;
topraktan çıkan demir fabrikalarda işlenerek tren rayı elde edilir. Tuz gölünden çıkarılan doğal tuz, işlenerek mutfak tuzuna dönüşür. Süt işlenerek süt ürünleri olan yoğurt, tereyağı gibi işlenmiş
maddelere dönüşür. Tahta işlenerek mobilyalar üretilir.
YAPAY MADDELER
Doğal ya da işlenmiş maddelerin insanlar tarafından karıştırılıp birleştirilmesi ile elde edilen maddelere yapay maddeler denir.
Örneğin;
» Tutkal ve talaş kullanılarak elde edilen yapay tahta (sunta),
» Petrol ürünleri kullanılarak yapılan plastik (naylon) maddeler insanlar tarafından birden fazla maddenin birleştirilmesi sonucu elde edilmiş yapay maddelerdir.
İnsan nüfusundaki artış sonucu; tüketimin artması, doğal kaynakların ihtiyacı karşılayamamasına neden olmuştur. Bu yüzden doğal maddelerin yerine yapay maddeler almıştır.
DOĞAL KAYNAKLARIN KORUNMASI
Doğada kendiliğin bulunan maddelere doğal kaynak denir. Doğal kaynaklar çok uzun zaman sürecinde oluşmuştur. Doğal kaynaklar sınırlı olduğu için değerlidir. İhtiyacımız için kullandığımız tüm maddeler (doğal, yapay ve işlenmiş) doğal kaynakların birer ürünüdür. Doğal kaynakların bilinçli kullanılması, onların tüketilmesini geciktirir. Ayrıca doğal kaynakların hızlı tüketilmesi sadece insanlar için değil tüm canlılar için tehlike oluşturur.
Örneğin; petrol ve madenler enerji ihtiyacındaki hızlı artış nedeniyle bilinçsizce tüketilmektedir. Bunun sonucu olarak doğal kaynaklar gelecek nesillere
kalmamaktadır. Hava, toprak ve su hızla kirlenmektedir. Su, toprak, ormanlar, hava, doğal kaynaklarımızdan bazılarıdır. Hava, toprak ve su kirliliği;
» Canlı türlerinin azalmasına,
» Tarımsal verimliliğin düşmesine,
» Su kaynaklarının yetersizleşmesine,
» Çevre sorunlarına neden olur.
Ormanlar yok edildiğinde toprak aşınır, hava kirlenir ve yağış dengesi bozulur. Bu yüzden;
» Bilinçli bir tüketici olmalı,
» Kağıt, cam ve plastik gibi tekrar kullanılabilen atıkları geri dönüşümle üretime kazandırmalıyız.
DOĞAL OLAYLARININ MADDELERE ETKİSİ Doğa olaylarından;
» Rüzgar,
» Akarsu,
» Yağmur,
» Sıcaklık değişimi gibi olaylar maddeyi değiştirir.
RÜZGAR
» Maddelerin yerlerini değiştirir,
» Aşınmasına, ufalanmasına ve şekillerinin değişmesine neden olur.
» Ekilebilen verimli toprakların sürüklenerek yok olmasına (erozyon) neden olur.
AKARSU
Akarsular kayaları ve toprakları aşındırarak uzun yıllar sonra vadileri oluşturur.
Ayrıca beraberinde taşıdıkları kum, toprak, çakıl vb. maddelerle deniz ve göl kenarlarında delta oluşturur.
YAĞMUR
Şiddetli yağmur eriyen kar suları sele dönüşerek;
» Toprak ve kayaları aşındırarak şekillerini değiştirir.
» Tarım alanlarına zarar verir.
» Yolları, köprüleri, evleri vb. yıkar, mal ve can kaybına neden olur.
» Tarihi eserler ve eski yapılara zarar verir.
» Hava kirliliği durumunda, asit yağmurları oluşturarak, tarım alanına, ormanlara ve tüm canlılara zarar verir.
Yağmur suları ve rüzgarın aşındırma etkisiyle bazı bölgelerde mantara benzer ilginç yapılar oluşmuştur. Örneğin: Peri bacaları.
SICAKLIK DEĞİŞİMİ
Yüksek sıcakta ve ya ortam sıcaklığının gece ile gündüz arasında büyük farklılık gösterdiği yerlerde: Doğal ve yapay maddelerin yapıları değişir, bozulmaya uğrarlar. Örneğin; kayaçların arasında biriken su donar. Donan su kaynaçların parçalanmasına neden olur. Kayaçlar rüzgarın ve suyun aşırması sonucu toprağa dönüşür.
MADDENİN ÖLÇÜLEBİLİR ÖZELLİKLERİ
Maddenin ölçülebilir özellikleri kütle ve hacim özellikleridir. Kütle ve hacim bütün maddelerde var olan ve ölçülebilen özelliklerdir.
1) KÜTLE
Madde miktarına kütle denir. Kütle birimi gram veya kilogramdır. "g" ve "kg"
sembolleri ile gösterilir. Madde miktarı sıcaklık ve basınç gibi dış etkilere bağlı değildir. Maddenin kütlesi her yerde aynıdır (Değişmez).
Katıların Kütlesi Nasıl Ölçülür?
Katı maddelerin kütlesi eşit kollu terazi ile ölçülür. Bir kefeye ölçülecek madde, diğerine de kütlesi bilinen birimler konulur ve denge sağlanınca ölçüm yapılmış olur
Sıvıların Kütlesi Nasıl Ölçülür?
Sıvıların kütlesi ölçülürken aşağıdaki adımlar yapılır;
» Boş kabın kütlesi ölçülür. Buna dara denir.
» Sıvı boş bir kaba konur. Sıvı ile boş kabın kütlesi ölçülür. Buna brüt kütle denir.
» Brüt kütleden boş kabın kütlesi çıkarılır. Böylece sıvının net kütlesi bulunmuş olur.
Sıvının net kütlesi = Brüt kütle – Dara
Gazların Kütlesi Nasıl Ölçülür?
Gazların kütlesi de sıvılara benzer şekilde ölçülür. Aşağıdaki adımlar uygulanır;
» Bir balonun içerisi hava doldurularak, içi hava dolu balonun kütlesi hassas terazide ölçülür.
» Daha sonra balonun havası boşaltılarak, boş olan balonun kütlesi ölçülür.
» İçi hava ile dolu kütle değerinden, boş iken ölçülen kütle değeri çıkarılır.
Böylece havanın net kütlesi ölçülmüş olur.
2) HACİM
Maddenin boşlukta kapladığı yere hacim denir. Birimi Litre veya Mililitre'dir. Katı sıvı ve gazların hacimleri farklı farklı şekillerde ölçülür.
Katıların Hacimleri Nasıl Ölçülür?
Düzgün şekilli katıların hacimleri ölçülürken aşağıdaki formül kullanılır;
HACİM = EN x BOY x YÜKSEKLİK
Düzgün şekle sahip olmayan katıların hacimleri ise dereceli silindir ile ölçülür.
Nasıl ölçüldüğünü örnek vererek açıklayalım;
» Dereceli silindirin içine 40 mL su konur.
» Daha sonra su içinde çözünmeyen katı maddeyi (taş, bilye benzeri) dereceli
silindire atarız.
» Dereceli silindirdeki su seviyesi yükselecektir. Dereceli silindirdeki yeni hacim değeri ölçülür. (Örneğin 80 mL)
» Ölçülen bu değerden katı maddeyi içine atmadan önceki değer çıkarılarak katı maddenin hacmi bulunmuş olur. (80 mL - 40 mL = 40 mL)
KATI MADDENİN HACMİ = Suyun Son Hacmi – Suyun İlk Hacmi
Katıların hacmi taşırma kabı ile de ölçülebilir. Önce kap taşma seviyesine kadar su ile doldurulur. Sonra hacmi ölçülecek cisim suya atılır. Katı madde kendi hacmi kadar su taşıracaktır. Taşan suyun hacim değeri ölçüldüğünde, içine atılan katı maddenin hacmi bulunmuş olur.
NOT : Kum, tuz, şeker gibi bazı katı maddelerin tanecikleri arasında boşluk olduğu için dereceli kaplarda okunan değerler gerçek hacim değerleri değildir.
Sıvıların Hacimleri Nasıl Ölçülür?
Dereceli silindir ile ölçülür. Hacmi ölçülmek istenilen sıvı dereceli kaba konularak, kap üzerindeki hacim değeri ölçülür. Bu değer sıvının hacim değeridir.
Gazların Hacimleri Nasıl Ölçülür?
Gazlar bulunduğu kabı tamamen doldururlar. Gazların hacmi bulunduğu kabın hacmine eşittir. Bu sebeple gazların hacmi için net bir sayısal değer kullanmak yanlış olur. Gazların hacimleri sıcaklık ve basınca göre de değişkenlik gösterebilir.
