Kazak Trkesinde Hayvan Adlaryla Kurulan Ataszleri

«TYPKI 8J1EMIH 3EPTTEY» I\OPbl

TÜRK DüNYASI

ARAŞTIRMALARIVAKFı

AIiAH

ATbIlI~AFbl

I\a3VIIY

ABAY

MİLLİ

DEVLET PEDAGOn

ÜNİVERSİTESİ

QYKYPOBA YHIIBEPCIITETI

ÇUKUROVA

ÜNİVERSİTESİ

ı !

!

..,...--,-.-- f

~

- - ; , I ' A~.ıiınloIH/lII._lÇaJ6LI,",ro

··',····,·~·.'~.·.'.R.,'w'·~"~·~·~~,.~,·,'·\

Q , CD,

\, . Itt.t"/

\ . . i

/

""'".,ı07:l,.../ '

«}\A3A}\CT

AH

MEH TYPKIDIHbIH, OPTAI\

M8~EHII

I\VMblJlbII\TAP:&I»

AIThI XAJlbII\APAJlbII\ FhIJlbIMH-TEOPlUIJlbII\

KOH<I>EPEHL(IUIHbIf( MATEPlIAJIrUAPhI

21-23

MaMbrp

2007

)KbIJI

KAZAKİSTAN

VE

TÜRKİYE'NİN

ORTAK KÜLTÜREL

DEGERLERİ

ULUSLAR ARASI SEMPOZYUMU

21-23

Mayıs

2007

BİLDİRİLER

Editör:

Doç. Dr. Sebahattin

ŞİMŞİR

Yrd. Doç. Dr.

Bedrİ

AYDOGAN

AJIMATbI - 2007

ALMATl - 2007

KAZAKTÜRKÇESİ'NDEHAYVANADLARıYLAKURULANATASÖZLERİ Dr. Osman MERT

Atatürk ÜniversitesiKazımKarabekirEğitimFakültesi

TürkçeEğitimiBölümü

omert@atauni.edu.tr

ÖZET

Kültürün ulaştığı kavramlan dil vasıtasıyla soyutlama, işaretlerne sürecinde kullanılan ve genel

anlamlı, kalıcı kavram işaretlerne metotlarından biri olan atasözleri. bir milletin hayat tarzını, doğaya,

olaylarabakış açısını,derin tarihi kültürünüyansıtan, yazıdilinden ziyadekonuşmadilivasıtasıyla kuşaktan

kuşağa,bölgeden bölgeyeaktarılan,tarihi süreç içinde dilin en azdeğişime uğrayanögelerindendir.

"Kazak Türkçesi'nde Hayvan Adlarıyla Kurulan Atasözleri" adlıbu çalışma, Kazak Türkçesi'nde

hayvan adlanndan yararlanılarak kurulmuş(pek çoğu Türkiye Türkçesi'nde de bulunan) atasözlerinin dil

kültür ilişkisi dikkate alınarak tespiti ve tasnifinden oluşmaktadır. Çalışmayla,ele alınan atasözlerindeki

hayvan isimleri vebunların geçiş sıklıkları belirlenerek, özelolarak Kazak (Türkleri'rıin)kültüründe, genel

olarak da Türk kültüründe "hayvan"kavramınınvehayvanların algılanmabiçimi dikkatleresunulmuştur.

Anahtar Kelimeler:Atasözleri, Kazak atasözleri, hayvan adları

AB8TRACT

Proverb is used to abstract and mark the things reached by culture via language and it is one of the permanent concept marking methods. Proverb reflects life pattern, perspection to nature and events and deep history culture of a nation, is transfered from a generation to a generation and from a region to a region especially by speach language than wrijing and is one oflanguage subjects minimal altered during history.

This study entitled "Proverbs Composed by Animal Names in Kazakhstan Language"consists of determination and then calssification of proverbs composed by animal names, most of them are present in Turkish language, by considering realtion between language and culture. Animal names and their frequency in proverbs and perception ofanimals in Kazakhs and Turksish culture were investigated in this study. Keywords: Proverb, Kazakh's Proverbs, animal names

Doğanınbirparçası olan insan ve hayvan arasındaki ilişki kuşkusuz insanlıktarihi kadar eskidir. Milletlerin tarihi gelişim sürecinde yer alan ilkel toplayıcılık, avcılık, hayvancılıkve tarımgibi kültür

basamaklarındaoldukçayoğunolan insan hayvan ilişkisi,sanayi ve bilgi toplumu seviyesinde de (her ne kadar farklılık gösterse de) devam etmektedir. Sanayi ve bilgi toplumu basamaklarma kadar hayatının

önemli birkısımınıhayvanlarlapaylaşan insanınhayvanlarla olanilişkisinin yoğunluğu doğalolarak aynı

oranda dildeki kavramişaretlerinedeyansımıştır.

Doğayavedoğanın unsurlarına, hattadiğerinsanlara hakim olma endişesiyle yaşayan insanoğlu,

bu süreçte mümkün olduğunca hayvanlara da hakim olmaya çalışmış, bir kısmını evcilleştirmiş ve onlardan büyük ölçüdeyararlanmıştır. ilkel insandan modem insana kadar bütün kültürbasamaklarında gerek besin olarak gereksehayatı kolaylaştıranbir unsur olarakyararlanılan hayvanlar, insanhayatının,

dolayısıylakültürünün, daima önemli birparçası olmayı sürdürmüştür.

Kültürün tarihi süreçte ulaştığı kavramları, kelime / kelime gruplarıyla işaretleyen dil ile kullanıldığı coğrafyanın iklimi vedoğadakivarlıkzinciri arasında sıkıbirilişki vardır. insan dili binlerce yılın tecrübe ve birikimini taşıyan çok özel bir araçtır. Her dil farklı bir toplumun tecrübe, bilgi ve

anlayışını biriktirmiştir. Çok derinlerde, henüz bilimin öğrenemediği kadar eski bir tarihte ortaya çıkan bir dil,dahadoğarkenbelli bircoğrafyanınve ocoğrafyadayaşayanbelli bir toplumun izlerinitaşıyarak

doğar. Bulunduğu coğrafyanın iklimi, doğa şartları, bitki örtüsü, hayvan varlığı dilin kavram alanını belirler. SözgelişiAraplaryaşam tarzları açısındanson derece önemli olandeveyi, Eskimolar buz vekarı

(bk. ERCiLASUN, 2005: I) yüzlerce kavramişaretiylekodlarken,Türkler de kültürleri içindeki önemine pararlel olarak atıpek çok dil ile kıyaslanamayacak kadar fazla kavram işaretiyle işaretlemişlerdir(bk. BARUTÇU ÖZÖNDER, 1996: 76-81;ALYILMAZ,1996:155-163; YILDIZ,1995: 195-212).

Türk kültürcoğrafyasıve Türklerin yaşambiçimi göz önüne alındığında,birbozkırkavmi olarak tarih sahnesine çıkan Türklerin evreni çok geniş algılayan,harekete dayalı bir diloluşturmalarıson derece doğaldır. ılıman kuşakların durgun hayat tarzı, bitki ve çiçekleri yerine alabildiğine uzanan

bozkırların enginliği; mavi gök altındaki bütün toprakları yaşanacakbiryurt olarak gören geniş bir

anlayış;uzun mesafeleri katedebilecek en uygun varlıkolarak at;bozkırda yaşayanserazat hayvanlar ve sürüler;onlarla iç içe geçen veyarım saat içinde sökülüp günlerce süren yolculuklardan sonra çok uzak bir yerde yeniden yarım saat içinde kurulabilen çadırlarda yaşanan tabiatla iç içe bir hayat tarzıgenel olarak Türkçe'nin özelolarak da Kazak Türkçesi'nin kavram alanında önemli bir yere sahiptir. (bk. ERCiLASUN,2005: i)

Hayatlarının her aşamasında coğrafyalannda bulunan hayvanlardan mümkün olduğunca

yararlanan Türkler; insanda olmayan birtakım fiziki üstünlükleri dolayısıyla ya da yaşam tarzlarıyla

paralellikler gördükleri evcilleştirilmişveya yabani (hatta hüma / umay kuşunda olduğu gibi efsanevi

(bk. ÇORUHLU,1995:15-42;ESİN,1978:40;İNAN,

1968: 350)) birtakım hayvanları kutsallaştırmışlar; onları bayraklarında, sancaklarında, damgalarında,

ongunlarında, arınalarında kullanmışlardır:

Fotoğrafi:KölTigin'nin heykel

başındakiumaykuşutasviri

(Fotoğraf:Dr. Cengiz ALYILMAZ

arşivi)

Fotoğraf3:Tepeliğindekurttan silt emen

çocuk tasviri bulunan Bugutyazıtı

(Fotoğraf: Dr. Cengiz ALYILMAZ

Fotoğraf2:Ortasında"urnaykuşu"

tasviri bulunanÖzbekistanDevlet

Arması(bk.ALYILMAZ,2000:

12-15;ALYILMAZ,2005

:22,80-82)

Yazıtlarını genellikle uzun örnrün ve bilgeliğin

sembolü olarak gördükleri

kaplumbağa kaide üzerine

yerleştiren Türkler,

yazıtlarının tepeliklerinde kurttan süt emen çocuk tasvirlerine, ejder (bk. ALYILMAZ, 2005: 14-15) tasvirlerine yervermişlerdir.

arşivi)

Fotoğraf4,5: Köl Tiginyazıtının tepeliğindebulunan kurttan süt emen çocuktasviri"niııgörüntüleri

(bk. ALYILMAZ, 2005: 9-22) (fotoğraf:Dr. Cengiz ALYILMAZarşivi)

Yazılı iletişiminilk örnekleri niteliğinde olan kaya üstü tasvirlerde ise en fazla dağ keçisi, geyik, kurt ve ata yer veren Türkler, önem derecesine göre yılan, domuz, ejder, köpek gibi hayvanlarıda kaya üstü tasvir olarak kullanmışlardır.

Fotoğraf6: İç Moğolistan'da dağkeçisi / tekesi, geyik ve kurt tasvirleri"

Fotoğraf7: doğuTürkistan'dan bir kaya üstü tasvirgörüntüsü"

46bk. http://chenzhaofu.nease.net/zgyh/002wu102.htm 47bk.http://chenzhaofu.nease.net/zgyh/002wuL02.htm

Öldükten sonra dahayatın devam ettiğine inanan Türkler, söz konusu inanç sistemi çerçevesinde

atlarıyla gömülmüşlerve Türk mezar geleneği çerçevesinde, statüye ve kültürün algılamabiçimine göre . mezar alanınakoç, at ve arslan heykeli koymayıtercih etmişlerdir. (TEKÇE, 1993: 20;ALYILMAZ,2005:

157-158)

Fotoğraf8:Moğolistan'ınArhangay AymagbölgesindekiŞiveet Ulaarı'daönündeinsan,

arslanve koç heykelleri bulunanbir kurgan(Fotoğraf: Dr. CengizALYILMAZarşivi)

Üzerinde yaşadıkları doğaya hakim olma sürecinde yaşam tarzlarının önemli bir unsuru haline gelen hayvanları fiziki yönleri, insanlarla olan benzerlikleri, aralarındaki mücadeleleri çerçevesinde

değerlendiren Türkler, yaşam tarzlararından hareketle kendilerine ait birtakım nitelikleri hayvanlara atfederken, hayvanlara aitbirtakım adları,nitelikleri de "Ulug Arslan, Ejder-i Arslan, Arslan Korkut Beg, Alp-Arslan, Kagan Arslan, Begeç Arslan Tegin, Buğra Kara Han, Arslanaba, Arslan Şah, Böri Tegin, Bugu Tegin, Beybars, Esen Buka, Iş Buka... gibi (bk. GÖMEÇ, 2001: 77-85; KLYAŞTORNIY, 2001:192-197; BARUTÇU ÖZÖNDER,1999: 65-92;RASONYI, 1993: 45, 139, 161)" insanlara ad, unvan, lakap olarak

aktarmışlardır.Hayvanlara aitbirtakım özellikleri ve adları kişileri tanımlamadakullanan Türkler, çoğu

zaman da mesajlarıdaha etkili anlatabilmekamacıyla hayvanların adlarından,niteliklerinden yararlanma yolunagitmişlerdir:

tefıri küçbirtük üçün kanım kagan süsi böri teg ermiş yagısı kony teg ermiş: Tanrı güç vermiş

(olduğu) için, babam kağanın askerleri kurt gibi imiş, düşmanları (da) koyun gibi imiş.~8 Köl Tigin

Yazıtı Doğu(KT D)12

eratım adıgon ok... :Benim er(kahramanlık, yiğitlik) adım ayı.1.Koçkoryazıtı(KLYAŞTORNIY,

2001: 192-197)

ügrifiekutlugadgırmen:Sürüsü ile mutlu biraygınm. Irk Bitig (IB) 56(TEKİN,2004: 19) esnegen bars men kamuş ara başım antag alp men erdemlig men ança biliüler: Esneyip duran

kaplanım. Kamışlar arasında başım,onca cesur ve onca erdemliyim. IB 10

alımçıarslan, berimçi sıçgan: Alacaklı arslan, vereceklisıçan.Divanü Lügati't Türk (DL!)I, 75 (bk. SAKAOGLU,1999: 36-46)

bir karga birlekışgelmes: Bir kargaylakışgelmez. DLT IL 26

tegre alıpegrelim Çepçevre çevirelim, kuşatalım,

attın tüşüpyügrelim Altaninip-yüğrükçekoşalım,

arslanlayu kökrelim Arslan gibi kükreyelim,

küçianınkewilsün Onun gücügevşesin.DLTII, 13.

Evdeki buzagu öküz bolmas: Evdekibuzağıöküz olmaz. DLTI; 446

Arslankarısa sıçganütin küdhezür:Arslan kocasasıçan deliğigözetir. DLTIIL 263.

agıldaoglak dogsaarıkda otıöner:Ağı/da oğlak doğsa,ovada otu biter. DLTl, 65 taygan yügrükin tülkü sevmez:Tazının yürüğünütilkisevmezDLTlI, 15. tewinmünüp koyarayaşmas:Deveye binip koyun arasınasaklanılmaz.DLTIIL 60

Ekki bugra igeşür,otra kökegün yançılur: İki buğra çarpışır, ortada gök sinek incinir. DLTI, 188.

Tewi silkinse eşekkeyükçıkar:Deve sillkinseeşeğeyükçıkar.DLTIll, 44.

Kişi sözleşü, yılkı yıdaşu; insankonuşarak,hayvan kok/aşarakDLTIII, 104. Karga kazkaötgünsebutı sınur:Kargakazıtaklit etse ayağı kırılır.DLTI, 254.

48Orhunyazıtlarından alınanmetinlerin Türkiye Türkçesi'neaktarılması sırasında,Prof. Dr. TalatTEKİN'in"Orhan Yazıtları Kül Tigin, Bilg'Kağan, Tunyukuk, İstanbul, 1995"..ıbo=in

70

~if..ı, edilmiştir. ı

Yılanyarpuzdan kaçar, kança barsa yarpaz utru keIür: Yılanyarpuzdan kaçar, nereye gitse yarpuz

karşıgelir. DLTIII, 39.

Awçıneçe al bilseadhıgança yol bilir: Avct ne kadar hile bilse deayıo kadar yol bilir. DITI,

63

Cölönüş Sarıkeridey

Kök cal töböt börüdey Alman Betkalsaçı!

Bay

börükoşnısınyimes: Kurtkomşusunuyemez. DITIIl, 220 itısırmas at tepmes time: İt ısırmaz, at tepmez deme. DITI, 178.

kişi alası içtinyılkı alası taştın: İnsan alacasıiçinde, havyanalacası dışındaDI, 91, 22

Kuş kanatıneratın: Kuş kanadıyla, erkek attyla. DITI, 34. çelik körse alp er kör arslan bolur

sekirtür ya öldrür yaurşuölür

Kahramanyiğitasker görünce, arslan kesilir; seyirtir, ya öldürür, veyavuruşarakölür. Kutadgu Bilig (KB), 2383

ulug tutsa hamyet kör arslanlayu

ügiteg usuz bolsa tünle sayu

Arslan gibi, hamiyeti yüksektutmalı; baykuşgibi geceleri uykusuz geçirmeli. KB 2314 til arslan turur körişikteyatur

aya evlig er sakbaşıünıyiyür

Dilarslandır,bak,eşikteyatar; ey ev sahibi! Dikkat et, seninbaşınıyer. KB, 164 budun koy sanıol begikoyçısı

bagırsakkerek koyka koykütçüsi

Halk koyu,! gibidir; bey onunçobanıdır;çoban koyunlarakarşımerhametliolmalıdır.KB, 1412 toüuz teg titimlig böri tegküçi

adıglayu azgırkutuz tegöçi

O domuz gibiinatçı,kurt gibi kuvvetli,ayıgibiazılıve yabansığırıgibi kinciolmalıdır.KB, 2311 tilek arzu birleyügürdümneçe men

kuturmışböri tegajunnı ulıttım

Ben nice dilek ve arzuarkasından koştum; kudurmuşkurt gibi, dünyayıiniettim. KB, 6543 aslan adum saklar idüm bu gün içün.Dede Korkut Hikayeleri (DKHD) 130-1

toğduğındatokuzbuğra öldürdüğümaslanoğulDKH, 163-5 kaza benzerkızumuügelinümüüçiçegioğulDKH, 163-7 anam adımdir-isefi kağanaslan DKH, 232-2

apul apul yorıyışuüdan

aslan gibiturışufidan kafirıluban bakışufidan

ağambeyrege befizedürem ozan seni DKH, 106-9-11

bayındırhanuü ağ meydanındabu oğlancenk itmişdürbir buğa öldürmişsenüü oğlun adı buğaç

olsun,adınıben virdümyaşınıallah virsün didi DKH, 18-6-8 ManasdestanındaAcu Bay ve Alman Betşöyletasvir edilir:

Karaıtıdacol tapkan Karanlıktayol bulan

Aygırcaak kara til Aygırçeneli,kara dilli,

Sülönkü tuugan Acu ZarifdoğanAcu Bay (YILDIZ,

1995: 640)

CölönüşSahrayamacıgibi Gök yeleli erkek Mrü gibi

Alman Bet kalsa! (YILDIZ,

1995: 646)

Örneklerden de anlaşılacağı gibi, kavram alanlarıyla Türk kültürünün önemli bir dönemine ışık tutan kaya üstü tasvirlere konu olan hayvanlar! hayvan adları, fonetik alfabe kavramına ulaşıldıktan

sonra da Orhun yazıtIan baştaolmak üzere yazılıeserlerde, destanlarda yoğun bir şekilde yeralmayı

sürdürmüştür.

Coğrafyayıve hayatı paylaştıkları hayvanların her birine özel adlar veren Türkler, kültürlerinin

algılama biçimine ve hayvanların önemine paralelolarak da onları pek çok kavram işaretlerne

metodundan istifade ederek dillerinde işaretlemişlerdir. Kültürün ulaştığı kavramlan dil vasıtasıyla

soyutlama, işaretlernesürecindekullanılanve genel anlamlı, kalıcıkavram işaretlerne metotlarındanbiri de atasözleridir. Tıpkı deyimler, alkışlar (dualar), kargışlar (beddualar)... gibi "dillerin kalıplaşmış anlamlı öğeleri"içinde yer alan atasözleri, ait olduklan dilleringelişimsüreci vekullanım alanlarıiçinde çok az değişime uğrarlar. Bu sebeple atasözleri hem ait oldukları dillerinyapısı,söz varlığı, lehçe, şive

ve ağızları arasındaki ilişki hakkındahem de onu meydana getiren milletin duygusu,düşüncesi, yaşayışı

ve inanışı hakkında geçmişten geleceğebilgitaşırlar.(ALYILMAZ,ı995:III)

Kazak Türkçesi'nin söz varlığı atasözleri açısından değerlendirildiğindeson derece zengin bir atasözü hazinesiyle karşılaşılmaktadır. Gerçekleştirilen bu çalışmayla "İSMAİL, Zeyneş-GÜMüş, Muhittin,AçıklamalıKazak Atasözleri, (Ankara, 1995)" adlıeserde yer alanyaklaşık5000 bin atasözü

(İSMAİL, GÜMÜŞ, 1995: 7) incelenmiş ve 60 hayvan türüne ait 103 farklı kavram işaretinin 889

atasözünde1088 kez yeraldığıtespitedilmiştir:

. Kazak Türkçesi'nde hayvan adlarıyla kurulan atasözlerinin kuruluşunda atla ilgili kavram

işaretlerinin geçiş sıklığının (291 kez, %26,27 ile)diğerhayvan türlerine göre daha fazla oluğu dikkati çekmektedir.

Atlar, hem göçebe hem de yerleşik Türk kültür ve uygarlık tarihi içinde çok önemli bir yere sahiptir. Türk milleti, tarihin her döneminde kimi zaman atm gücünden, etinden, sütünden, derisinden istifade etmiş; kimi zaman onu Tanrısı'nakurbanadamış;kimi zaman dost bilip, sırdaş bilip ona sırrmı

açmış; "Kuş kanatm er atın" ata sözünü ispat edercesine onunla adeta aynileşmiş; "at, avrat, pusat" diyerek onu namusuyla bir tııtmuş; kimi zaman da onunla sefere çıkıp ırak yolları, illeri yakın eyleyip "gök kadar engin ülkeleri"fethetmiştir.

EvcilIeştirilmelerinin ardındantoplumhayatındabüyük değişikliklereyol açan atlar, Türk kültür ve uygarlığının en önemli eserlerinden olan Orhun yazıtlarında daha ziyade "savaş vasıtası" olarak

karşımıza çıkar. Savaşın şiddeti, zorluğu, çetinliği; kahramanlarıncesareti, mahareti,yiğitliği, başarısı... hep atlarla birlikte dile getirilir. Genellekle"savaş vasıtası"olarakkarşımıza çıktığını belirttiğimiz atların birçoğu(özellikle de Köl Tigin'inyaptığı/katıldığı savaşlarda binmiş olduğuatlar) tıpkı Dede Korkut Hikayeleri'ndeki,Köroğlu Destanı'ndaki,Gazavatnameler'deki, ManasDestanı'ndaki... atlar gibi üstün özelliklere sahiptirler. Cinslerine göre (argumak, tııtu, tobuçak, yabu, yeke ... ), yaşlarınagöre (kulun, gunan, dönen,tıılan, çırgavlanga,tay ... ),(BARUTÇU ÖZÖNDER, F., 1996: 76-81)renklerine göre (ak, boz, torug, yağız... ) (DiVİTÇiOGLU, 1987: 113-116) vd. özelliklerine göre adlandırılan atlar, genelde sahipleriyle birlikte belirtilmişlerdir: (bk. ALYILMAZ, 1996: 155-163; ÇINAR, 2000: 97-108; KALKAN, E.T.30.03 2007;KİRİşçİOGLU,2007: 76)

köl tigin bayırkun(ın akadgıng)binip oplayu tegdi: Köl Tigin, Bayırku'nun akaygırınabinip

boğagibisaldırdı.Köl Tigin Yazın, Doğu(KT D), 35-36.

en ilkitadıkın çorıü boz(atıgbinip tegdi): (Köl Tigin), en önceTadık'ınÇor'un bozatınabinip hüeum etti. (KT D), 32

ü ç ü n çyigen silig begin kedimUg torug at binip tegdi ol at anda ölti: (Köl Tigin) üçüncü olarak Yigen Silig Bey'inzırhlıdoruatına)binip hücum etti; o at (da) orada öldü. KT D33

ak at karşısınüç bolukta talulapanagınkaötügkeıdmiştir:Kırat rakibini üç arayıştaseçerek bir dilsize duayayollamış,der. fB, J9

özlük at ön yirde arıp ofiuptorukalmiş:(bir)has, binekatıçölde yorgunluktan (ve susuzluktan) bitkin haldekalakalmış.fB, J7

Hayvan adlarıyla kurulmuşKazak Türkçesi'ndeki atasözlerinin önemli bir kısmında, hayata dair pek çok kavram, at ile ilgili kavramişaretleri kullanılarakifade edilmiştir:

Aqılsızjigit- awuzdıksızat:Akılsız yiğit, gemsizattır.

Alajılqı joğalmaydı:Alayılkıkaybolmaz.

Arğımaqbirdejaldı, birdejalsız,erjigit birdemaldı, birde malsız:Asil at bir yeleli bir yelesiz, er

yiğitbirmallı,bir malsız.

At alsaü ay kenes, ayel alsanjılkefies:Atalırsanbir aydanış, hanım alırsanbiryıl danış.

At bolatm qulınnıfi bawırı jazık keler, Adam bolatın balanıfi, maüdayı jazık keler: At olacak

kulının bağrıdüz olur, adam olacakçocuğun alnıdüz olur. ]

At ölseatıkalar, ustaz ölsehatıkalar:At ölürseadı kalır, üstad ölürse, hattı kalır.

Atı kamşımenaydama, jemmen ayda:Atı kamçıylasürme, yemlesür.

Atı bardıü tmısıbar, ası bardın ırısıbar:Atı olanın rahatlığıvar, aşı olanın rızkıvar.

Atının sırıiyesine malim:Atınhuyu sahibince malumdur. At ayağanerin arklaydı: Atına aeıyaneyeriniarkasında taşır.

Atma ali kelmegen ansm töbeleydi:Atınagüeü yetmeyenbağladığı direğidöver.

Ayğırmen oynağanat, arkasın aldıradı: Aygırlaoynayan at,arkasını dişletir. Balıkşınıü atı şöldepöledi:Balıkçının atısusuzluktan ölür.

Tamırdantüye sura,qorıkanınanbiye beredi: Dosttan deve iste, korkusundankısrakverir. Er atımen,quskanatımen:Eratıyla, kuş kanadıyla.

Esekkanşaursafl da, at bolmas:Eşeğene kadar vursan da at olmaz.

Kedeyge at bitse, kaydan aldıfideydi, bayğaat bitse, quttıbolsm deydi: Fakir at alırsa, nereden

aldındenir, zengin atalırsakutlu olsun denir.

Köşmanisin bilmegenköşkendekölik öltirer: Göç usulünü bilmeyen göçerken gölük öldürür. Tistewikjılqıtisin körsetpeydi:fsırganatdişinigöstermez.

Jamanjoldastanyaqsıatartık:Kötü arkadaştaniyi at daha iyidir. Jaman ayğırdajol bolmas: Kötü uygırınyolu olmaz.

Awıl tolıesektenarıkta bolsa atjaqsı:Köy dolusueşekten zayıfda olsa at iyidir. Qulan kayda semirse, jmm sonda tögedi:Kulan nerede semirirse,pisliğiniorada döker.

Alıstı jaqındatatmat,jaqmdı alıstatınjat: Uzağı yakıneden attır, yakınıuzak edenyaddır.

.Iorğanıü kadınjelgende biliner: Yorga'nın değeri koştuğuzaman bilinir.

Kazak Türkçesi'nde hayvan adlarıyla kurulan atasözlerinin kuruluşunda attan sonra en fazla deveyle ilgili kavramişaretleri(86 kez, %7,67 ile)kullanılmıştır:

Aşkezinde bergenkülşe,toq kezinde bergen tüyedenartıq: Açlıktaverilen ekmek, toklukta verilen deveden iyidir.

Jılqı maldıft patşası, tüyemaldıft qasqası:Atmalınpadişahı,devemalın büyüğü

Atan ayında tuwadı, ingen jılında tuwadı: Atan (erkek deve) ayında doğar; ingen (dişideve)

yılında doğar.

Bir tüyeniil.qumalağına qırıqkisitayıp jığılar: Bir devenin tezeğine kırk kişi kayıp yıkılır.

Bir biyeniüeki emşegi,biri ketse süti joq, bir tüyeniüeki örkeşi,biri ketse küşijoq: Bir kısrağın

iki memesi, bir giderse sütü olmaz, bir devenin ikihôrgucü,biri giderse gücü olmaz.

Buzawdı urlağan ögizdi de urlaydı, tüyrneni urlağan tüyeni de urlaydı: Buzağı çalan öküzü de çalar, düğmeyiçalan deveyi de çalar.

Tüyeqaşıpjüktenqutılmas:Deve kaçmakla yükten kurtulmaz. Tüyetuzğakeledi, küyew qızğakeledi: Deve tuza, damat kızagelir.

Tüyesoyğan eşki soyğarınandametedi: Deve kesen keçi kesenden ümit eder.

Tüygeetuwğankün botağadatuwadı:Deveninbaşınagelen yavrusununbaşınada gelir.

Tüyeniüülkeniköpirdetayaq jeydi: Deveninbuyuğükôprtide dayak yer.

Tüyesineqı;wbas desen, iyesine tiyedi: Devesine kötü laf etsen, sahibine dokunur. İynedeytesikten tüyedeysuwıqkiredi: İğnegibi delikten deve gibisoğukgirer. Eki nar süykenisse,arasında şıbmöler:İkidevesürtüşse aralarındasinek ölür.

Qazaq qartaysa, tüye bağadı,Qaraqalpaq qartaysa, tomar qazadı:Kazakyaşlanırsadeve bakar, Karakalpakyaşlanırsatomruk keser.

Eşkinifl quyrığı kökke, tüyenifquyrığıjerge: Keçinin kuyruğu yukarıya,deveninkuyruğu aşağıya doğrudur.

Özim esek balaturıp,tüyeni jetegtedim: Kendimeşek olduğumhalde, deveyi yedekte çektim. Kerwen keriaynalğanda,aqsaq tüye aldan şığadı:Kervan geridöndüğündeaksak deve öneçıkar.

Juwas tüye jündewgejaqsı:Safdeveninkırkılması kolaydır.

Arqalağanı altınbolsa da, tüyeniil.tamağıtiken: Taşıdığı altınolsa da deveninyiyeceğidikendir.

Jükawırınnar köteredi, el awırıner köteredi: Yükağırlığınınar /Iekhôrgüçlüdeve taşır, millet

ağırlığınıertaşır.

Eki ayaqtıdabaja tatuw, törtayaqtıdabota tatuw:İnsaniçinde bacanak iyi geçinir, dört ayaklılar içinde bota (deve yavrusu) iyi geçinir.

İncelenenatasözlerinde kültür içindeki önemi çerçevesinde "deve"densoııraen fazla (%6)sığırla ilgili kavramişaretlerininyeraldığıgörülmektedir:

Süzegensıyırğaqudaymüyizbermeydi: AksisığıraAllah boynuz vermez.

Aqıldıögizdenaqımaqatartıq: Akıllıöküzden ahmak al iyidir.

Baylawlıiyt üregen,baylawlıögiz süzegen: Bağlıithavlayıcı, bağlıöküzboynuzlayıcı.

(

~ilimsizjigitten basbiligi ögiz artıq: Cahilyiğittenuysal öküz üstündür. Osek söz ögizdi de öltiredi: Dedikodu öküzü de öldürür.

\Köşkeneldiübuqasmturğıneldin tayınşası qorqıtadı: Gôçenhalkın boğasını,yerlihalkın danası

korkutur.

Ekisıyır sawğannıü ayranıbar, ekiqatın alğannıü oyranıbar: İkiineksağanın ayranıbol olur, iki

kadın alanın kavgasıbol olur.

Sıyır müyizdi ögizde küş joq, ögiz müyizdi sıyırdasüt joq: İnekboynuzlu ôküzde güç olmaz, öküz boynuzlu inekte süt olmaz.

Sıyır sıypağandıjamansıylağandıbilmeydi:İneksevgi, kötü insansaygıbilmez. Sıyırsuwişsebuzaw muzjalaydı: İneksu içerse, buzağıbuz yalar

Sıyır suwğa,tüyetuzğaqumar: İneksuya, deve tuza heveslidir. Jamansıyırjawdabuzawlaydı:Kötü inek harptebuzağılar.

Nasili jamansıyırdanöli buzawtuwadı:Nesli bozuk inekten ölübuzağı doğar.

Ölendi jerde ögiz semiredi, ölimdi jerde molda semiredi: Otlu yerde öküz semirir, ölümlü yerde molla semirir.

Juwastananı baqtaşıminedi, juwasadamdım-kim minedi: Sakin danaya çoban biner, saf adama herkes biner.

Baydıü buzawı bolğanşa,kedeydiil. ögizi bol: Zengininbuzağısı olacağınafakirinöküzü ol. Kazak Türkçesi'nde kullanılanatasözlerinin %1,9'unun da "eşek"le ilgili kavram işaretleriyle

kurulduğutespitedilmiştir:

Atınbarda esek minbe:Atınvarkeneşeğebinme.

Esek mingennin ekiayağında tınımjoq:Eşeğebinenin ikiayağındaistirahat yok. Esekkekümis erjaraspaydı: Eşeğe gümüşeyeryaraşmaz.

Esekti otqa aydasafi, boqqaqaşar: Eşeğiota sursen baka kaçar. Esek semirse, iyesin teber:Eşeksemirirse sahibini teper.

Qarğa maqtanıp sunar bolmas, esekmaqtanıptulpar bolmas: Karga övünerekşahinolmaz, eşek

övünerek asil at olmaz.

İyesiz qalğanesekti böri yeydi: Sahipsiz kalaneşeğikurt yer.

Türk (Kazak) kültüründe evcilleştirilenve Türklerinyaşamında önemli bir yere sahip türlerden biri de küçükbaş hayvanlardır. Dolayısıyla küçükbaş hayvanlar da kültür içindeki önemlerine göre (%11 ,8Tlik oranla) atasözlerindeki yerlerinialmıştır:

Aqsaq qoyawıl qasında,yaqudıq basında:Aksak koyun köyünyanındaya da kuyu başındadır.

Başqa maldıüörisi jetpey jatqanda,eşki maldınörisiartıpqalar: Başka malın atlağı yetmediğinde,

keçininatlağıfazla gelir. .

Tistifiqunıotuz qoy: Birdişin değeriotuz koyun.

Bir serkenifi artınan mıü san qoy eredi, bir batırdıfi artınan mıfi san qol eredi: Bir keçinin

ardındanbin koyun gider, biryiğidin ardındanbin asker gider.

Toqal eşkimüyiz surayınındep qulağınan ayrılıptı: Boynuzsuz keçi, "Boynuz istiyorum" derken

kulağından olmuş.

Qoyşıköp bolsa, qoy aram öledi:Çobanınçokolduğuyerde koyun murdar ölür.

Tawteketawğa şıqpasa, tuyağı qışıydı: Dağkeçisidağa çıkmazsa tırnağı kaşınır. ~

Toyğansofitoqtmıüetitopıraq tatıydı:Doyduktan sonra toklunun etinin tadıolmaz.

Araqkeştifi qoyımifi,jılqısıyüz:İçkicininkoyunu bin,yı/kısıyüzdur. Ekiqoşqardıfi basıbirqazanğa sıymas: İkikoçunbaşıbir kazanasığmaz.

Jaqsı qoyşımü qozısıtülep turğanda,jarnanqoyşınıfiqunan qoyıjüdepturadı: İyi çobanınkuzusu

yünlendiğinde,kötü çobanınkunan koyun (üçyaşındakiseyis koç) 'u,zayıfgörünür. Eşkietin jegen son, suw işkenşeuwiş:Keçi etini yedikten sonra su içeceğine ağuiç.

Qızdıelösekşil, eşkiliqoy öregen:Kız/ıhalk dedikoducu, keçili koyunyayılganolur.

Qoşqarbolarqozınıümandayjağıdön bolar: Koç olacak kuzununalnı çıkıkolur.

Qoşqardıüjayin mal baqqan biler: Koçun durumunu mal sahibi bilir. Qoy qorqaq,qasqırjaltaq: Koyun korkak, kurt yaltak olur.

Qoyqozıdaösedi: Koyun kuzudan büyür.

Qasqırdanqayrat ketse, eşkiniapa der: Kurdun gücü giderse keçiye ana der.

Qurıttağanqoyquzğınnıfijemi:Kurtlanmışkoyun kuzguna yem olur.

Qasqırdanbiy qoysaü, qorana qoy qoyınas:Kurttan bey yaparsan,ağııda sağkoyun kalmaz.

Maüırağannıübari marqa emes: Meleyenin hepsi gürbüz kuzudeğildir.

Saqal tekede de bar: Sakal tekede de var.

Taflirasırağan toqtmıbörijemes:Tanrı'nın beslediğitok/uyu kurt yemez. Jetimqozısütke toymas: Yetim kuzu siite doymaz.

Jarlmıfi jalğız qozısın qasqırjeydi: Yoksulun tek kuzusunu kurt yer.

Kazak Türkçesi'ndeki atasözlerindeyırtıcıve yabani hayvanlar da (%11,10)geçiş oranıylaönemli

bir yere sahiptir: .•

Aristan aş boladı, donıztoqboladı:Arslan aç olur, domuz tok olur.

Arısıandı tırnağınan tanıymın, kök esekti qulağınan tanıymın: Ars/anı tırnağından. göğ eşeği kulağından tanırım.

Arıstannıfi oynınantülkiniflmoynıüziledi:Ars/anınoyunundan tilkinin boynukırılır.

Ayuwdanqorıqqan ormanğabarmas:Ayıdankorkan ormana varmaz.

Ayuwğanamaz üyretken tayaq, mollağanamaz üyretken tamag: Ayıyanamaz öğreten dayaktır,

mollaya namazöğretenyemektir. .

Bir barıstınöligi,jüztülkinitoydırar:Birparsın

ôlusü

yüz tilkiyi doyurur.

Mıqtı qasqırtay - qunanğa şabadı, mıqır qasqır qozı-laqtı qağadı: Cesur kurt tay -kunanıyer, korkak kurt kuzu- oğlağıyer.

Köpjortqantülkiterisinaldırar:Çokkoşantilki derisinialdım. Tawdağıtülkinitabındağıtazaladı: Dağdakitilkiyi sürüdeki

tau

alır.

Ösekşi qatın üyine toqtamas, jel ayaq tülki inine toqtamas: Dedikoducukadınevinde durmaz, tez ayak tilki ininde durmaz.

Dalada böriulısa,üydegiiyttiftişi aşıydı: Dışarıdakurt ulursa, evdeki itin içiaeır.

Şoşqağaergenbalşıqqaawnar: Domuzu takip eden balçıkta yuvarlanır. Jawıfi tışğanbolsaarıstandep qara:Düşmanınfareolursa, arslan gibi gör. Er azığımen böriazığıjolda: Erazığıile Mrüazığıyoldadır.

İytawlaqta,doüıztöbegeşığaydı: İtuzaktayken domuz tepeyeçıkar. İyt qarğısıbörige jetpeydi: itinbedduasıkurda dokunmaz.

İyt jüyrigintülki süymes:İtin hızlısınıtilki sevmez.

Bürkit babına kelgende qasqır aladı, qarşığa babına kelgende qarsaq aladı: Kartal yerine

geldiğindekurt avlar, doğanyerinegeldiğinde bozkırtilkisi avlar.

Qasqırğaqan baldan tatti bayğamal ardan tatti: Kurda kan baldantatlı, zengine mal ardan daha

tatlı.

Qasqırdıütüsine kirse de, tisine kirmes: Kurdundüşünegirse dedişinegirmez.

Qasqırdıüizin tappay, özintappaysıü:Kurdun izini bulmadan kendinibulamazsın.

Qasqırdıfi balasın asırasafikökke qarap ulıydı:Kurdun yavrusunu beslersengöğe bakıpulur.

Qasqır qorağa şapsa, qarğa quwanadı:Kurtağılagirerse, karga sevinir.

Qasqırdıfisüyek kemirmese tisiqışıydı: Kurt kemik kemirmezsedişi kaşınır.

Börl qartaysa, iytke külki bolar: Kurtyaşlanırsaite alay olur. Börianğıniytke bildirmes: Kurtzayıflığınıite bildirmez.

Tışqanşa mıü jıl jasağannan arıstanşabirjıl jasağan artıq: Sıçangibi binyıl yaşamaktansa, arslan gibi biryıl yaşamandaha iyidir.

Tülkidealpıseki, adamdaalpİs üşayla bar: Tilkidealtmışiki,kişide altmışüç hile var. Tülkinifiqızrldığıözinnifison: Tilkinin derisi kendisi içinzarardır.

Türklerin coğrafyalarını paylaştıklan, bir kısmına mitolojilerinde yer verdikleri bazı kuşlar da atasözlerinde %29,74geçiş oranıylaönemli bir yere sahiptir:

Aq bükendijatırdeme, köşpeli eldi otırdeme: Akbıldırcın yatıyordeme, göçebe halka oturuyor deme. i"

Aq sunar torğa jolığar, arğımaq orğa jolığar,menmensigen jigit özinen zorğa jolığar:Akbaba

tuzağa düşer,safkan at çukuradüşer,kendisinibeğenenyiğitkendinden üstünedüşer.

uı

-

omındağı tuw, qız - aydınnan uşatın quw: Oğlanyerde duran bayrak, kız gökte uçan

kuğudur.

Onaqquwdıfıda birbasşısıbar: Onkuğununda birbaşı vardır. Ajaldı qarğa bürkitpen oynar: Ecelini isteyen karga kartalla oynar.

Kepterbolıp tuwılsan, qarğa bolıpölme: Güvercin olarakdoğarsan,kargaolarak ölme. Ekiqarğatalassa, birquzğınğajem tüser: İkikargadalaşırsa,bir kuzguna yemdüşer.

Adam ölse moldağa jaqsı, mal ölse qarğağa jaqsı: İnsan ölürse mal/aya, mal ölürse kargaya

iyidir.

İsifi ofiğa basarda qarğasalsafi gaz ilerler, isifi keri keterde suüqar salsan az iler: İşinyolunda

gittiğindekarga salsan kaz yakalar, işinyolundagitmediğindeşahinsalsan az yakalar.

Qarğa qarğanıfıközin oymas:Kargakarganıngözünü oymaz.

Qarğabirközioqta, bir közi boqta:Kargonınbir gözü okta, bir gözü bokta. Saqqarğa sağasmaniliner: Uyanıkkargabile tuzağa düşer.

Baba bürkit parlapuşadı:Baba kartal dura dura uçar.

Toyğanbürkit tüIki almas: Dayan kartal tilki avlamaz.

Tünde köriwdi ükiden üyren, kündiz köriwdi bürkitten üyren: Gece görmeyibaykuştan,gündüz görmeyi de kartaldanöğren.

Qıranbürkittiübalapanıbiyikke qarayuşadı: İyi kartalınyavrusu,yükseğe doğruuçar.

Qırannıüköziqıyada, balapannıüköziuyada: Kartalıngözü kayada, yavrusunun gözü yuvada. Tastıjerdetazdıjügirtpe, bürgendi jerde bürkit salma: Taşlıyerdetaziyı koşturma, çalılıkyerde

kartalısalma.

Şabanüyrek burmuşar: Yavaşuçan ördek erken uçar.

Bir qarlığaşkelgenmen jaz bolmaydı, bir sawısqan kelgenmen qıs bolmaydı: Bir kırlangıcın

gelmesiyle yaz gelmez, birsaksağanıngelmesiylekışolmaz.

Qustıfi quwı sawısqan: Kuşun kurnazı saksoğan.

Kökek öz atm özişaqıradı: Gugukkuşukendiadınıkendi söyler.

Aspandağısuüqardanqolıüdağı turımtay artıq:Göktekişahindenelindeki torumtay iyidir. Qara qusbasıpjeydi, suüqarşaşıpjeydi:Karakuşbasarak yer,şahinsaçarak yer.

Aspandağı tırnanı ustaymın dep, qolıfidağı ışımşığıfinan ayrılma: Gökteki turnayı yakalayayım

diye, elindeki serçeden olma.

Tazaşuwın tırnadan,biytaşuwınbürgeden alar: Tazıkinini

turnadan,

bit kinini tahtakurusundan

alır.

Tırnadanbiyqoysaü,qulaqtan"tırıw"ketpes: Turnadankadıseçersen, kulaktançınlamagitmez.

Torğay janbır jawsa balasın qorğaydı, burşaq jawsa basın qorğaydı: Serçe yağmur yağsa

yavrusunu, doluyağsakendisini korur.

Köldiüqutıketse,qutanıbirjıl burınketedi: Gölündeğerikaybolsa, martıbiryılönce gider.

Kölineqarayqazı, zamanınaqaraysazı:Gölüne görekazı, zamanınagöresazı.

Qazşöldejürse de,közikölde bolar: Kaz çöldeyürüse de gözü gölde olur.

Jalğız qazdıfı üni şıqpas, jalğız qızdıfi mufiı şıqpas: Yalnız kazın sesi, yalnız kızın kaygısı

duyulmaz.

Balalı qazğajem tiymes: Yavrulu kaza yem yetmez.

Otansızadam,onnansızbulbul: Vatansızadam ormansızbülbtü.

Qasqırdıfijürgen jeriquzğınsızbolmas:Kurdungezdiğiyer kuzgunsuz olmaz. Mezgilsizşaqırğan qorazdısoymaq kerek: Vakitsiz öten horozu kesmek gerekir.

Qırdağı qırğawıldı quwamın dep, üydegi tazıünan ayrılıp qalma: Kırdaki kırkavulu (sülün)

yakalayayımdiye, evdekitazındanolma.

Soqır tawıqqabari biyday: Körtavuğaherşey buğdaydır. Tawıqtıfitüsinetarıkiredi:Tavuğun düşünedan girer.

Totıqus jümin körip türlenedi, ayağın körip qorlanadı: Papağan tüylerini görüp bôburlenir,

ayağınıgörüpaşağılıkduygusunakapılır.

Fare, yılan, porsuk, kurbağa, çekirge ... gibi hayvanlara ait kavram işaretleride sosyo-kültürel hayat içindeki önemlerine paralelolarak atasözlerinde yeralmışlardır:

Tiyinnendetuwğan tışqandürsilden qorkpas:Değirmende doğanfaregürültüden korkmaz. Ajal türtkentışqan, mısıqtıfi quyrığımen oynaydı:Ecelini isteyen fare, kedininkuyruğuylaoynar.

Tışqanğa mısıqtanülkenjaw joq:Sıçanakediden büyükdüşmanyoktur. Öz inindekörtışqanda köregen: Kendi inindekôstebeğinde gözü görür.

Qarğa balasın appağımder, kirpibalasınjumsağımder: Karga yavrusuna "beyazcığım"der, kirpi yavrusuna ''yumuşakcığım''der.

Köpjortqanjılan ayağınkörseter:Çokkoşanyılan ayağınıgösterir. \

Jılı jılısöyleseü,jılanininenşığadı: Tatlı tatlısöylersenyılaninindençıkar.

lazjIlannanqorıqqanala arqannanattamaydı: Yazınyılandankorkan, alp urgandan atlamaz.

Jılaniyreüdep jüredi, süyreüdep kiredi: Yılanbüklüm büklüm yürür, surüne sürüne gider.

Jılandıöltirgennifisawabıbar: Yılanôldüreninsevabıolur.

Jılanmfi bawrımayda, bası zaharlı, quwdıütili mayda,jüregi zaharlı: Yılanın bağrı yumuşak başı

zehirlidir,kurnazındiliyumuşak, yüreğizehirlidir.

Borsıq urğan sayınsemiredi:Porsuğudôvdukçeşişmanlar.

Jarqanatqajarıqtanqarafiğı artıq: Yarasa içinaydınlıktan karanlıkdaha iyidir.

Japalaq maqtansa, jardan qoyanaldımder, jaman maqtansa,jaqsınıü jağasınan aldımder: Yarasa

ôvünursesarp kayadantavşan aldımder, kötüôvünürseiyininyakasındantuttum der.

Ayaqtağıbiyt attan tüsiredi:Ayaktaki bit attan indirir.

Biytke ökpeleptonındıotqa tastama:Bite öfkelenip elbiseniateşeatma. Ajal jetpeyşıbınölmes:Ecel gelmeden sinek ölmez.

Masadanjawınbolsa, qolıfida jelpiwişiü bolsın:Sivri sinektendüşmanınolsa da elinde yelpazen olsun.

Şegirtkeden qorıqqanegin ekpes:Çekirgeden korkan ekin ekmez.

Şöldeöskensuwdıkörip uw depti: Çölde büyüyen çekirge suyu görünce zehirdemiş.

Köbelek güldi sağınar:Kelebek giilü özler. Örmekşige qılquwat:Örümceğe kılkuvvettir.

Balıqjoqta baqa dabalıq: Balığın yokluğunda kurbağadabalıktır. Balıqsuwda, baqa kölde:Balıksuda, kurbağagölde olur.

Qalğankölge baqa oynar: Terkedilmişgöldekurbağaoynar.

Ayaqtısuw etpeyturıp, balıqtı ustawğa bolmaydı: Ayağını ıslatmadan balı~ tutamazsın. Balıqtıfijanısuwda: Balığın canısuda.

Bahqtıü batası,iyttifiatasıjoq:Balığınfatihası,itinatasıyok.

Balıq basınan sasıydı, jamari ayağınan sasıydı: Balık baştan kokar, kötü ayağından.

Sabırsız balıq sağasınanilinedi:Sabırsız balıkyüzgecindenyakalanır.

Suwdajüzgenniü bari balıqbolmas:Suda yüzenin hepsibalık değildir.

İncelenen atasözlerinde geçen hayvan türleri, söz konusu türlere ait kavram işaretleri, bunların

geçişadetleri veoranları aşağıdatablo halinde dikkatleresunulmuştur:

T T o o P P i G i G a a e e m m ç ç i i g Ş g Ş Hayvan c Hayvan e adları: ç o adları: ç o i ı r r Ş a Ş a n n a a d ı d i e e d d i i :

aywan, mal 4 % maymıl

.

2 %

(hayvan, 5 4 (maymun) O

mal)

L'

i i

aft (yabani 3 % borsıq i %

hayvan) O (porsuk) O , 2 O 9 at 2 % qoyan i % i i (tavşan) O O 3 9 9 5

ayğır 4 % tülki, karsak 2 %

O (tilki, bozkır 6 2 tilkisi) 3 3 kölik (gölük) 3 % jarqanat 6 % O (yarasa) O 2 5

baytal", i % jılan (yılan) 1 %

biye,(kısrak) 9 1 9 1 7 7 4 tay 5 % balık 2 %

\

4O i 91 jılqı (yılkı) 2 % baqa 9 % O 1 (kurbağa) O 8 8 3

qulun (tay) 2 % aq sunar (ak 3 %

O akbaba) O

, ,

1 2

qunan" 8 % üki(baykuş) 1 %

O O

, ,

7 O

9

arğımak, 1 % aq bökendi 9 %

tulpar (asil O O (bıldıreın) O

at) ,

9 8

jorğa(yorga) 7 % bulbul 2 %

O (bülbül) O

49İki yaşındaki kısrak. 50İki yaşındakierkek at.

6 i

sıyır (sığır, 3 % qarşığa, 7 %

inek) 6 3 ılaşın, qartal O

(doğan, ,

3 laçin, 6

atmaca)

buzaw 9 % kökek 2 %

(buzağı) O (gugukkuşu) O

,

8 i

buqa(boğa) 4 % kepter i %

O (güvercin) O

, ,

3 O

9

tayınşa, tana 3 % qara qus 2 %

(dana) O (karakuş) O

, ,

2 i

ögiz(öküz) i % qarğa(karga) 2 %

6 i 3 2

, ,

4 i

esek, kök 2 % bürkit i %

esek(eşek) i ı (karta!) 9 ı

9 7

atan 2 % qaz i %

O 2 i

,

ı ı

tüye(deve) 7 % üyrek 2 %

7 7 (ördek) O

ı

bota (deve i % qarlığaş ı %

yavrusu) O (kırlangıç) O

, ,

O O

9 9

qulan 4 % quw(kuğu) 4 %

O O

3 3

nar" i % qus(kuş) 4 %

O 4 4

O

9

ingen (dişi i % quzğın 5 %

deve) O (kuzgun) O O 4 9 böken i % qutam 2 % (ceylan) O

.

(martı) O , O ı 9

kiyik, buğı ₅ % totıqus 2 %

(geyik, O (papağan) O

maral) , ,

4 ı

eşki, serke, 4 % sawısqan 5 %

teke, taw O 3 (saksağan) O

teke

(keçi/dağ 6 4

keçisi, teke)

qoy (koyun) 5 % torğay 6 %

9 5 (serçe) O

, ,

4 5

qoşqar(koç) 6 % qırğawıl 2 %

51Kısırlaştırılmışerkek deve.

52Tek hörgüçlü deve.

o

(sülün)

o

5 i

qunan koy 1 % sunqar i %

O (şahin) i 1

O

9

qozı, marka, 1 % tawıq, qoraz i %

(kuzu) 6 i (tavuk, O O

horoz)

4 9

toqtı(toklu) 4 % tuma 3 %

O O 3 2 savlıq4 1 % torumtay 2 % O O O 2 9

arıstan i % ara (an) 1 %

(arslan) i i O

O O

i i 9

ayuw(ayı) 4 % sona i %

O (atsineği) O

3 O

9

böri, qasqır, 8 % biyt (bit) 5 %

(kurt) i 7 O

,

4 4

barıs(pars) 1 % kesertki, 2 %

J O şegirtke O

, (çekirge)

O i

9

iyt, taygan 2 % qumırsqa 2 %

(it/köpek, 4 2 (karınca) O tazı) , , 2 2 O mısıq(kedi) 6 % köbelek i % O (kelebek) O , 5 O 9 kirpi

\

i % oqalaq i % O (kene) O , O O 9 9 körtışqan i % örmekşik i % (köstebek) O (örümcek) O , O O 9 9 qundız 3 % şıbın(sinek) 3 % O O , , 2 2

tışqan, (fare, i % bürge (tahta i %

sıçan) 3 i kUTUSU) O , i O 9 toüız 4 % (domuz) O 3 Toplam: 7 Toplam: 2

53üçyaşındakiseyis koç. 54Üçyaşındakikoyun.

--,----_i_~

-;---l----_I_i1---'

SONUÇ:

incelenen atasözlerinde karşılaşılanhayvan türleri ve bu türlere ait adların geçiş sıklığı, Kazak Türkleri'nin üzerinde yaşadığı coğrafyadabulunan hayvan varlığı ve söz konusu hayvanlarınKazak (Türk) kültürü içindeki önemihakkındason derece önemli bilgilersunmaktadır.

Örneklerde degörüldüğügibi, Kazak Türkçesi'ndeki hayvanadlarıylakurulan atasözlerinde, kimi zaman hayvanlar konuşturularakonlardan alınan yanıtlarladünyadakarşılaşılandurumlar anlatılmakta,

kimi zaman da hayvanların niteliklerinden hareketle insanlarıntutum ve davranışları canlı bir şekilde

tasvir edilmektedir. Etkileyici ve kolayhatırdakalan ifade biçimleriyle dikkati çeken pek çok atasözünde,

şiire ait ölçü, uyak ve ses yinelemesi gibi birtakımögelerdenyararlanılarakgüçlü bir anlatım sağlandığı

görülmektedir. Pekçoğu Türkiye Türkçesi'nde de bulunan (bk. YANAR, 1997: 13-283) söz konusu atasözleri, hem Türklerin zengin düşünce ve ruh dünyasını hem de karşılaşılan değişik durum ve olaylardan çıkarılan yargıları dile getirmedeki başarısını yansıtması bakımından dikkate değerdir.(bk.

AKSAN, 1990: 127-155)

KAYNAKLAR

ACAROGLU, M.T., 1995,Dünya Atasôzleri,İstanbuL.

AKSAN, D., 1990, Türkçenin Gücü,Ankara. ~

AKSOY, Ö. A., 1994,Atasözleri ve DeyimlerSözlüğüI,İstanbuL.

ALYILMAZ, C., 1995, Uygur Atasözleri ve Deyimlerinden Seçmeler, Erzuru .

ALYILMAZ, C, 1996. Köktürk Yazıtlarıve Köktürk YazıtlarındaAtlar, Atatürk Üniversitesi Türkiyat

AraştırmalarıEnstitüsü Dergisi,S. 4, Erzurum, s. 155-163.

ALYILMAZ, C,2000, Özbekistan Cumhuriyeti'nin DevletArınasındakiHümaKuşuTasviri,Orkun, S. 23, İstanbul,s. 12-15.

ALYILMAZ,C,2005,Orhun YazularınınBugünkü Durumu, Ankara.

ALYILMAZ, K., 2004, Kırgız Fıkralarından Seçmeler, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 23, Erzurum, s.123-132.

ARAT, R. R., 1991,Kutadgu Bilig I Metin, Ankara. ARAT, R. R., 1994,Kutadgu BiligIIÇeviri, Ankara,

BARUTÇU ÖZÖNDER, F. S., 1996,Muhôkemetü'lLutıateyn.Ankara.

BARUTÇU ÖZÖNDER, F. S., 1999, Türkler Ne Zaman Bir Millet idi? i.Ortak Bir Köken MitleriVardı: BirDişi-KurttanTüremişlerdi,KökAraştırmalar,C I, S. 2, Güz, s. 65-92.

ÇELİK ŞAVK, Ü., 2002, KırgızAtasözleri,Ankara.

ÇINAR, A. A., 2000, Dede Korkut Destanı'ndaAt ve At Kültürü, Uluslar Arası Dede Korkut Bilgi

Şöleni,Ankara, s.97-108.

ÇORURLU,Y, 1995, TürkSanatındaHayvan Sembolizmi,İstanbuL.

DİVİTÇİOGLU, S., 1987,Kök Türkler (Kut, Küç ve Ülüg)İstanbuL.

ERCİLASUN,A. B., 2005, Yirmi BirinciYüzyılaGirerken Milli KimlikOluşturınadaDilin Önemi,

http://turkoloji.cu.edu.tr/GENEL/23.php.

ESİN,E., 1978,İslamiyettenÖnceki Türk Kültür Tarihi veİsldmiyete Giriş, İstanbuk

ESİN,E., 2001, Türk KozmolojisineGiriş, İstanbuL.

EYÜBOGLU, E. K., 1973, OnüçünouYüzyıldanGünümüze Kadar, Şiirdeve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler, Birinci Kitap, İstanbuL.

GÖMEÇ, S., 2001, Kök Börüler ve Arslanlar,Köktürk Devletinin 1450.Kuruluş YıldönümüSempozyum Bi/diri/eri,Ankara, s. 77-85.

İNAN,A., 1968, Türk Folklorunda Simurg ve Gradula,Makaleler veİncelemeler,Ankara.

İSMAİL, Z.-GÜMÜŞ,M., 1995,AçıklamalıKazak Atasôzleri,Ankara. KAFESOGLU,

t.,

1988, Türk Milli Kültürü, İstanbuL.

KALKAN, M., Bozkır Kültüründe At ve Prjevalskiy Atılnın Bu Kültüre Kazandırdığı Dinamizm,

http://www.kazakhan.org/articles.php?lng=tr&pg=7. KİRİşçİOGLU, F., 2007,Saha Türklerinin Atasözleri,Ankara.

KLYAŞTORNIY,S. G., 2001,Tanrı Dağları'ndaYeni Bulunan Eski Runik TürkYazıtları, Kırgızistan­

Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 2, Bişkek, s. 192-197, (Çev. Mustafa KALKAN).

RASONYI,L.,1993, Tarihte Türklük, Ankara.

ROSS, E. D., 1994, Kuş İsimlerinin Doğu Türkçesi, Mançuca ve Çince Sözlüğü, Ankara (Çev. Emine GÜRSOY NASKALi)

SAADET, P., Kazak Folklorunda Atasözleri, TürkDünyası AraştırmalarıDergisi, S. 22. s. 235-142. SAKAOGLU, S., 1999, DivanüLügati't Türk'teki Atasözlerinin Anadolu'daki İzleri,Divdnü Lügati't

Türk BilgiŞöleniBi/diri/eri7-8Mayıs 1999, Ankara, s. 36-46.

311

SÜMER ,F.,1984,TürklerdeAt ve Binicilik,İstanbuL.

TAYMAS,A. 8.,ı968,Kazan TürkçesindeAtasözleriveDeyimler,Ankara.

TEKİN,T.,ı995,OrhonYazıtlarıKül Tigin,BilgeKağan, Tunyukuk,İstanbuL.

TEKİN,T.,2004,Irk Bitig,Ankara. .

ÜLKÜSAL, M., 1970,Dobruca 'dakiKırım TürklerindeAtasözlerive Deyimler,Ankara. YANAR,Ahmet, 1997,Hayvan Motifli Atasözleri ve Deyimlerimiz,Erdemli.

YEMELYANOV, N.V., 2001, Yakut Atasözleri ve Deyimlerinın Kökeni, Manas Üniversitesi Sosyal BilimlerDergisi,S.2,Bişkek,s. 354-379.

YILDIZ,N., 1995,ManasDestanı(W Radloff)veKırgızKültürü ileİlgiliTespit veTahliller,Ankara.

YURTBAŞI,M.,1994,SınıflandırılmışTürkAtasözleri,Ankara.