Kazak Trkesinde sim ekimi Belirtme Hali

Tam metin

(1)Türk Lehçeleri ve Edebiyatı Dergisi, TÖMER Yayını: 20, Ağustos 1998. Belirtme hali eki ismi fiile baglayan bir hal ekidir. Cumlenin fiili geggli durumdadir. Belirtme hali ekli veya eksiz olabilir. Bilindigi gibi Turkqe'de belirtme hali eki zamana ve kullanlldl@ giveye gore ~egitlilikarzetmektedir. Kazak Turkqesi'nde belirtme hali eki aslen -n ve -1-111-ni'dir. Ancak unlu ve unsiiz uyumunun tesiriyle ekin -dl/-di ve -h/-ti gekilleri de ortaya qkmigtlr. Iskakov'un Kazirgi Kazak Tili-Morfologiya ad11 kitablnda bu ek konusunda gu aqklamalar yapllmigtlr. "Bu haldeki s6z fiille ilgili olup, ciimlede direk nesne olarak gorev yapar. Tabii ki, burada yardlmcl isirnlerle birlegen belirtme hali eki almlg b a z ~sozler ile deyimlerin birlegik bir oge oldugu tarhgmaslzdlr. (Mesela: El iigin klzmet kll; kulak koy; koz siizbe vs.) Belirtme hali eki bazen apk, bazen gizli olarak kullanllir. Fakat eki soylemeden, gizli olan belirtme halindeki soz dlgi yap1 yonunden yalm haldeki sozle aynl durumda olmakla birlikte, ya devamll geqigli fiille birlegip, cumlede dogrudan dogruya nesne olmakta ya da yukarlda soylendigi gibi, birlegik bir oge durumuna gelmektedir. Belirtme halindeki sozler cumlede bazi ogeler durumunda bulundugunda onlarln ekleri yalln halde olan isme de, iyelik halindekine de yahut hepsine birden eklenir, veya digerlerinde duguriiliip sadece sonuncusunda kullanlllr." 1 Bu aqddamalar ~glglnda,agaada, belirtme hali yapi, kullanig ve fonksiyon baklmlndan incelenmigtir. Kazak Edebiyatl'nm atlgma, destan, hikaye, masal, * Canakkale Onsekiz Mart ~ n i vFen-Edeb. . Fak. Turk Dili ve Edebiyab Boliimii Ara~t~rma Gorevlisi. 1 A. Iskakov. Kazirgi Kazak Tili-Morfologiya, Mektep Baspasi, Almati 1974, 65..

(2) giir, roman gibi ~egitliturlerine ait kitaplardan derledigimiz cumleleri ekin yapi, kullandig ve fonksiyon ozelliklerini orneklendirerek kullandrk.. 1. Yap1 B a h n d a n Belirtme Hali Eki:. Bu ek yedi farkli gekilde kargunlza ~ i k a r$oyle . ki, iir$incii gahis iyelik eklerinden sonra sadece "n" geklinde, unluyle biten kelimelerden sonra -ntl-ni geklide; "1, m, n, fi, r, v, y, z" seslerinden sonra -dl/-di;"k, p, t, s , g" seslerinden sonra ise -tll-ti geklinde kullandlr.. Ata-anan~riak tilegin attamas, kerilerdiri batasrn alar devgi edik, olay bolrnaptt, zorhkttri kurbant boldt ma, elde baska jagday bar ma son bilgengejanlm ttnglmay ertefi ertemen attangalt ottrmln. ($., 5) "Anne babanm iyi dilegin atlamaz, sayar, ihtiyarlarln duasini alu derdik, oyle olmamig, zorlugun mu kurbani oldu, yoksa bagka bir durum mu var, onu ogrenmek icin canlrn rahat durmaz, yarm erkenden atlanlyorurn, yola ~lklyorum."Atamlz kazak "balanrbastan" dep beker aytpagan. ($., 80) "Atamlz kazak "qocu@ bagtan" diye boguna soylemernig."Kayran ana kaydan bilsin klzmm igine katlp kalgan kaygl-mundr. ($., 19) "Sevgili annesi nereden bilsin kuinin iqine yerleaen derdi, kederi." Mine, rntna adreske nemese rntna telefonga habarlasarsrzdar;dep Akan olarga adresti berdi. ($., 77) "igte, bu adrese veya bu telefona haber verirsiniz, deyip Akan onlara adresi verdi." Grlrmdr izdep, / Diinyeni kozdep. / Eki jakka iiiiildim. / Kulagtn salrnas / Tilindi almas / Kop nadannan tiiriildirn. "1limi izleyip / Dunyay gozleyip. / Iki tarafa bakmdlm / Kulagini vermez / Dilini anlamaz / Cok cahilden usandim." (Ab. 38). 2. Belirtme Hali Ekinin Kullanrhgi:. a. Kok veya govde durumundaki isirnlerle kullandigi:. ...: Tiirkiyanl, Wtaydl, 1ran&, Avganstandl, Mongoliyam, &gts Arab elderin, Evropa men Amerikanr panalavga mejbur bolgan tiirkistandtktar.... (TKT. 3) ....: Turkiye'yi, Cin'i, ~ran'i,Afganistan'i, Mogolistan'i, Dogu Arap ~lkelerini, ". Avrupa ve Amerika'y destekqi edinmeye mecbur olan Turkistanldar ...." Jolstz toternen siltep kele jattr edi, aldarman avtomattr soldat gtglp toktattl. (9. 185) "Yolsuz kestirmeden yiiruyerek geliyordu, onlerine silahli bir asker qlkip durdurdu." Tagdtr tavktmetin kop korgen, kryrn$rhktt da, avrrtpaltktr da bastan.

(3) kesirgen tkjiriybeli kisi goy, tusiner, ugmar, kesirer. (8. 159) "Kader eziyetini sok gormug, zorlugu da, eziyeti de bagtan ge~irmigtecrubeli kigidir, dugunur, anlar, affeder." b. Cokluk eki almig isimlerle kullanhgi: Eytpese bul dornblra Ernire ataiinlii kolmda Parijde soylep, Frantsuzdardz taiil-tarnaga kaldlrgan. (3. 176) "Yoksa bu dombira Emire atanin elinde Paris'te soyleyip, Fransular'i hayret ettirmig." Sosln ret-retirnenfamiliyalardr okly bastadt. ($. 105) "Bundan sonra slrayla deleri okumaya bagladi." Birbirine kol usln berrnegen dostardz men naglz dos dep bilrneyrnin. (3. 131) "Birbirine el ucunu vermeyen dostlari ben gersek dost olarak kabul etmem." Oslnday taza jiirek naglz azamattardr kozirniz seldenip Jiirgende baykarnayrnlz, korgirniz de kelrneydi. (5. 145) "B6yle temiz kalpli g e r ~ e kyigitleri ofkelendigirnizde umursamaylz, gorecegimiz de gelmez." c. iyelik eki almig isimlerle kullanihgi:. Olar dokuvmentterin korsetip turganda, jandarrna jas serjant keldi. (3. 185) "Onlar dokumanlarmi gosterirken, yanlarina gens onbagi geldi." Men de basriiudr katlrlp jiberdirn-av deyrnin. (9. 218) "Ben de baglnui gigirdirn diyorum." Sol jerde Aydardlii kozi bayagl kara rn~slktlfikanglp jurgen balasrn kordi. (3. 171) "0 yerde Aydar'in gozu eski kara kedinin sallanarak yuruyen yavrusunu gordu." -ky jurnalist, ak~andztkel! (9. 197) "-Ey gazeteci, parani d i p gel!" Koz korgen agayzn-tuvzstarzmdr tugendep, reti kelgen toyga pklrayln. (3. 32) "Tanidik akraba-dostlari dolagip zamani gelen toya qaglraylm." 9. Belirtme hali ekinin zamirler ile kullanfligi:. 9. a. Belirtme hali ekinin gahis zamirleri ile kullanlligi:. Endi meni tliida, ..... (9.90) "Qimdi beni dinle, ..." ....men seni vokzalJa aparlp salay m,.... (9.72) ". .. ben seni gara goturup birakaylm, ..." Onr korgi kolhozga aparlp saluv i i ~ i.... n (9.50) "Onu komgu siftlige goturup birakmak isin ..." Solard~iiegkayslsm biz, bizdi olar okpeletip korgenjok ,-dep... ($. 67) "(Bugune kadar) onlarm hi~birisinibiz, bizi onlar kirmad1,-deyip...." 9. b. Belirtme hali ekinin igaret zamirleri ile kullamligi:. Adam ba, ya peri me, / Perzentirn munz korer me. (D. 207) "Insan mi, ya peri mi, / Cocugum bunu gorur mu." Mznanr iirnit kllsafi aytrp bergi, l Danlspan.

(4) kart $tgarstfi oyl terefi. (Al, 152) "Bunu umit ediyorsan soyleyiver, / Akdli ihtiyarsin herhalde duguncesi derin." ...., rnmalar ketip kalatm bolgan sofi, oszlardz aydap jure berdirn. (E. 167) ..., bunlar gittikten sonra, onlari (davarlari) surup geldim." Kelip edirn edeyi, / Aytaym dep solardz (D. 146) "Gelrnigtim ozellikle, / Soyleyeym deyip bunlari." Ananz kaydan tabamlz, m[nan[kaldan tabarntz, dep ... (9. 166) "Onu nereden buluruz, bunu nereden buluruz, deyip..." ". q. c. Belirtme hali ekinin donu$liiliik zamiri ile kullamhgi:. Belirtme hali eki, donugluluk zamiri uzerinde kullanddiginda kendisinden once iyelik eki bu1unur:o. Avzui berifi iye bop, / Ustaiidar bekern oziiidi. (D. 79) "Agzmua hepiniz sahip olup, / Tutunuz saglam kendinizi.". 3. Fonksiyon Balumindan Belirtme Hali Eki:. a. Belirtme hali eki, yakin ve dolayslz nesne halidir. Geqigli fillerle kullanilir :. Illahiy bendefi bar ma rnendey garip / Baslrna rnehnat isti koldtfi saltp. (D., 199) "1lahi kulun var mi benim kadar garip / Baguna zor iqi koydun blrakip." Jerge koytp keseni / Ktzga I$an urnttldt. (D., 22) "Yere koyup fincani, / Kua dogru I9an ilerledi." Bolrnasa, sen osl zarzndz aytsafi, ... ( D . , 22) "0 zaman, sen bu derdini soylesen, ...." Karay gor, bul Sakavdtfi aydaganm, / Avztna kelgen sozdi 3aynaganm. (A1, 24 1) "Bakagor, bu Sakav'in soyledigini, / Agzina gelen sozu qignedigini," Bireydi onday, bireydi rnunday ktldl, / Ne ktlsa da erki bar kuday kddt. (Al, 126) "Birini oyle, birini boyle kddi, / Ne kllsa da gucu var Allah kddi." 01enindi aytar bolsan,jonirnen ayt, / Tustrnnan rnifigirlerney, tur, ket deyrnin. (A1, 47) "Fjarkini soyleyeceksen dogru soyle, / Kargundan mirddanmadan, kalk, git diyorum." Aytpayrntn asttfidagt kok atzndz, / Maktarna belifidegi bolatzndz. (Al, 186) "Soylemiyorum altindaki boz atini, / Methetme belindeki kdicini." Bul iske kuvllk-surndtk kirgizuv, alaltktz partiyalzktz kosuv ziyannan baska tuk payda berrneydi. (M.D. 282) "Bu ige yalan-ugursuzluk sokmak, a y rmcdik, particilik eklemek ziyandan bagka hiqbir fayda vermez." ..., magan bergig bolsafi balandz ber, balandz kalap suragalt keldirn, ... (E., 118) "..., bana vereceksen ~ o c u g u n uver, ~ o c u g u n uistemeye geldim,..." ..., sonan sofi ugevrniz ost iiydi rneken etip turaltk, ... (E., 129) ... ondan sonra ii@imiiz bu evi mekan ".

(5) edinelim, ..." -Sen, nernene, koyrndr sanap ottrstii? (E., 52) "-Sen, nisin koyunlarmi sayyorsun?" ..., iiyde adarn jogrn bilip, endi ottr tarntztp ... (E., 54) " ..., evde insan olmadigmi anlayp, gimdi ategi yakip ... b. Belirsiz olarak kullanlldi@nda nesne akkuzatifi his ek almaz:. Artm oylap soz soyle, / Auztiia aytpay kelgenirn. (D., 103) "Ardmi dugunup soz soyle, / Aigzma soylemeden geleni." Olimge bizdi buytrdt, Bilrnedi ras jalganm. (D., 26) "Olume bizi buyurdu, / Bilmedi, dogrusunu, yalanini."Aytaytn korgenirndi bir-bir bastan, / Gul rnaiiday, alpts teiige bir kre kordirn. (Al, 216) "Soyleyeyim gorduklerimi bir-bir bagtan, / Gul d m , altmig lira' bir klz gordum." ... ktrtk kun, ktrtk tun uykr korrney, tamak igpey, el gautp, nege tiirli zulrmdrk istep ... ( E . , 238) "... kirk @n, klrk gece uyku gormeden, yemek yemeden, memleket istila edep, nice turlu zalimlik yapip ...., tozbas kiyirn aldt, atka rninip joneldi. (E., 218) ...., eskimez elbise aldi, ata binip gitti." ". c. Kazak Turkqesinde belirtme hali eki, zaman zaman, Turkiye Turkqe-. si'ndeki yonelme hali eki yerine kullanllir: Ekeviniii strlaskan / Soziniii turin karagta! (D., 23) "~kisininbirbirlerine soyledikleri I Sozlerinin ne olduguna bak!" ~ l k e n daga, i k@ini ini d e q i em, I Dariyga-ay, biigin bildirn botenirndi-ay! (D., 78) "Biiylige agabey, kiisuge kardeg diyordum, / Eyvah-ay, bugun bildim yavrumu-ay!" Tantrnasaii sizdi men tanttaytn, / Att grkkan elirnniii jas balast. (Al, 45) "Tanunadiysan size ben tanitayun, / Ad1 qikan (unlu)memleketirnin gens socugu." ...., battrlardtfi konilderin ktyrnay, Bogen erip ketedi. (E., 200) "...., yigitlerin gonullerine kiymadan, Bogen wruylip gider." ....jeti ayaktr jiyren attr rninbek boladr. (E., 13) "..., yedi ayakll ala ata binmek ister." Budan keyin bir kuni inisi 'meni ost jakkt nege barrna' dedi dep, .... (E., 106) "Bundan sonra bir gun kuquk kardegi 'bana o tarafa niye gitme' dedi deyip ...." Konverttijtrttp, hattr karay bastadt. ( M . D . , 185) "Zarfi y r tip, yaziya bakmaya bagladi." Taktant "dosurn" deydi, / 0zin sol dostt jeydi. (Bor) "Tahtaya dostum diyor, / Onu da dostu yiyor ( ~ e b e g i r )Bul " ~ uydi rneqit deydi, kulmqagtrn. "Kuluncugum (yavrucugum)! Bu binaya mescit derler." (MCO., 328, 15819) -Balamdr kryrnayrnm. (5. 199) "Cocuguma kiyrnam." Torannan Sarr Arka'nr bolek derne. / "Turkistan"altt Alaq'ka bolgan kebe. "Sari Arka'ya TiirAn'dan ayridir' deme / Turkistan Alti Alaq'a gebe olmugtur." (MCO., 270, 121193-94)Kugik astrap, iyt ettirn / 01 balttnrndr kanattt. / Birevge rnrlttk 1 Dr. Ali Berat Alptekin, Yesevi OcaBnda 210 Giin, Elazig 1996. s . 191.

(6) iiyrettirn, / 01 rnergen bold[, meni attl. "Enik besleyip it ettim / 0 baldirmi isirdl / Birine tufek ogrettirn, / Nisanci oldu, beni vurdu." (Ab. 94). Kazak Tiirkqesi'nde zaman zaman, edilgen durumundaki fiilden once belirtme hali ekini iizerine almig nesneler gelebilmektedir. Yani Turkiye Turkqesinde sadece ge~iglicumlede bulunan belirtrne hali ekini alrniq nesne Kazak Turkqesinde geqigslz ciimlede de kullanllmaktadir. Abakttda aydr, kiindie cafiddlm. "Hapishanede ayl ve @nu gag~rdm." (MCO., 184, 8611). A. TARANAN ESERLER. K. AMANOV, $mar ~fi~irnelel; Almatl, "Jazuvgl" 1991 (=Q) Zeyneg ISMAIL - Ali Abbas CINAR, Abay, Kiilt. Bak. Yay., Ank. 1995 (=Ab) Kazak Hallk ~ d e b i ~ e(Redaksiya ti Alkasl: Z. Ahmetov, R. Berdebayev, 9 . Elevkenov VS.),Aytzs, Biringi Tom, Almati, "Jazuvg" 1988 (=Al) Kazak Hallk ~ d e b i ~ eAytzs, t i , Ekingi Tom, Almatl "Jazuvg~",1988 (A1I ) Kazak Hallk ~ d e b i ~ eDastandar, ti Biringi Tom, Almatl, "Jazuvgl" 1990 (=D) Kazak Hallk ~ d e b i ~ e Ertegilel; ti, Tortingi Tom, Alrnatl, "Jazuvgi" 1989 (=E) Mirjakp Duvlatov 8zgarrnalar; (Redaksiya Alkasl: Z. Ahmetov, M. ~bsemetovvs.) Almati "Jazuvgi", 1991 (=MD) ~bdijemilNURPEY~SOV, Kan men Tes Almah "Jazuvgi", 1991 (=KMT) Orhan S~YLEMEZ- Goksel OZTURK, "bay [Ibrahim)Kunanbayeu (1845-1904)". Bir Der., say: 3, 1995, 101-1247 M. QOKAY, TiirkistannlfiKtyh Tagdzrl, Almatl, 1991, (=TKT) Ferhat TAMIR,Magcan Cumabayef ~lerideri,TKAE Yay., Ank. 1993 (=MCO) Ferhat TAMI'R, Barkol'den Kazak Turk~esiMetinleri, Gramer-Metin-Sozluk, TKAE Yay., Ank. 1989, (=BKTM) B. FAYDALANILAN ESERLER. Ali Berat A L P T E ~ NYesevi , Ocagznda 210 Gun, Tiirkiye ve Turk Dun. lktisadi ve Sosyal Arag. Vakfi Elazig gubesi Yay. 1, Elazig 1996 Hulya ARSLAN, "Kazak Tiirk~esi'nde~ n s i i zUyurnu", Bir Der., Hoca Ahmet Yesevi Vakfi Yay. Say: 6, 1st. 1996, 53-70. '.

(7) Tahsin BANGUOGLU, Turkcenin Grarneri, TDK Yay., Ank. 1995 Ahmet BAYTURSINULI (Akt. Mustafa ~ n e r ]"Kazaklar'ln , Baggairi", Tiirk Dun. Dil ve Edeb. Der. sayl: 2, Guz 1996, 378-385. Saadet CAGATAY, Turk Lehceleri [JzerineDenerneler, DTCF Yay., Ank. 1978. Saadet CAGATAY, Turk Lehceleri ~rnekleriII, Y a ~ a y a Aglz n ue Leh~eler,DTCF Yay., Ank. 1972. Ali Abbas CINAR, "Kazaka Halk QairiJarnb~lJabaev ve Sanat Dunyas~" V. Milletlerarasi Turk Halk Edebiyatl Seksiyon Bildirileri 1, Kult. Bak. Yay., Ank. 1997, 191-197 Ali Abbas CINAR, "Buyuk Kazak QairiAbay Kunanbayev (1845-1904)", Turk Dun. Dil ve Edeb. Der. s a y : 3, Bahar 1997, 119-123 Jean DENY (Cev. Ali Ulvi Elove), Turk Dill Grarneri, MEB Yay., 1st. Maarif Matbaasi 1941 J. ECKMANN (Cev. Giinay Karaagac), Caoatayca El Kitab~,1st. ~ n i v Edeb. . Fak. Yay., 1st. 1988.. H. EDISKUN, Turk Dilbilgisi, 4. Baslm, Remzi Kitabevi, 1st. 1992.. A. B. ERCILASUN, brneklerle Bugunku Turk Alfabeleri, Kiilt. Bak. Yay., Ank. 1993. A. B. ERCILASUN (B$k.'li@nda)Kar$da$tlrrnall Turk Lehceleri Sozlugu I, 11, Kult. Bak. Yay., Ank. 1991. M. ERGIN, Turk Dil Bilgisi, Bogazici Yay., 1st. 1985. T. N. GENCAN, Dilbilgisi, 2. Bask1 TDK Yay., 1st. 1971.. Gurer GULSEV~N,Eski Anadolu Turkcesinde Ekler, TDK Yay., Ank. 1997. Emine GURSOY - NASKALI,Turk Diinyast Terirnleri Kclauuzu, TDK Yay., Ank. 1997. A. GUZEL, B. S . oZSOY, S. YILDIZ, M. H. YONTAR, B. N. TONKA, Turk Dili Ders Kltabl, Canakkale Onsekiz Mart ~ n i vYay., . Canakkale 1995. N. HACIEMINOGLU, Turk Dilinde Edatlar, MEB. Yay. 1st. 1992. A. ISKAKOV, Kazirgi Kazak Tili Morfologiyasz, Mektep Baspasi, Almatl 1974. A. IBKAKOV, Kazak Tiliniri Tiisindirrne Sozdigi 1-1 0, Kazak SSR Glllrn Akademiyasl TI1 Bilimi Institutl, Kazak SSR'nlfi "Glllrn" Baspasl, Almati 1971986 (=KKTS). Kazak Tiirkcesi Sozlugu (Cev. Hasan Oraltay, Nuri Yuce, Saadet Pmar) Turk Diin. &a$. Vakfi Yay., 1st 1984. I. KENESBAYEV, G. MUSABAYEV, Kazirgi Kazak Tili Leksika Fonetika, Mektep Baspasi, Almatl, 1975.. I. KENEBAYEV, azak Tiliniri Tiisindirrne Sozdigi, Biringi Tom A-K Almat~ 1959, K-YA Almatl 1961..

(8) Z. KORKMAZ, Grarner Terirnleri SBzlugii, TDK Yay., Ank. 1992 Z. KORKMAZ, Tiirkce'de Eklerin Kullanlllg $ekilleri ve Ek Kalpla~rnaslOlaylarl, Ank. 1994. Meyirbek ORAZOV, "Kazak Tili~iiiTarihi Donernleri", Turk Leh. ve Edeb. Der. say: 6, Nisan 1996, 7-17. Mustafa ONER, "Abay Kunanbayull ve Tabiat Qiirlerinden Se~rneler", Turk Dunyasi Dfl ve Edeb. Der., say: 1, Bahar 1996, 90- 106. Mustafa ONER, MQglan'dan Abay'a Selarn", Tiirk Diinyasi Dil ve Edeb. Der. say: 2 , GUZ1996, 386-387. Aqur OZDEM~R,"Cagda? Kazak Edebiyatmtn Kumcularmdan Jiisipbek (Yusufbek) Ayrnav~tuli"(1889-19311,Turk Leh~elerive Edeb. Der. say: 10, Aral~k1996, 79-89 Isa OZKAN, "Dogurnunun 150. Ylh Munasebetiyle Jamb1 Japaull ve Kazak Edebiyatr", Anayurttan Atayurda Turk Dunyasi Der., Kult. Bak. Yay., yll: 4, say: 11, 1997, 40-43. Goksel OZTURK, ';lurnbakAytlstan", Bir Der. say: 1, 1994, 125-135. Turk Lehqeleri ve Edebiyati Dergisi "Abay Ozel Sayt", say: 2, Agustos 1995. Tiirk Leh~elerive Edebiyab Dergisi "Jarnbll 0zel Sayl", say: 8, Agustos 1996. K. K. YUDAH~N(Cev. Abdullah Tayrnas),Ktrg~zSozlugu I, II, TDK Yay., Ank. 1988. Ferhat ZEYNALOV, Turk Lehcelerinin Kargdagt~rrnahDilbilgisi, Turkiye Tiirk~esi: Yusuf Gedikli, Cem Yay., 1st. 1993..

(9)