cografyahocasi.com
DÜNYA’NIN ŞEKLİ ve GÜNLÜK HAREKETİ
NELER ÖĞRENECEKSİNİZ
Bu bölümde Dünya’nın Güneş Sistemi içindeki yerini, Dünya’nın şeklini ve bu şeklin sonuçlarını, Dünya’nın günlük hareketini ve günlük hareketin sonuçlarını öğreneceksiniz.
Kazanım: 9.1.4. Dünya’nın şekli ve
hareketlerinin etkilerini değerlendirir.
Dünya da dâhil olmak üzere, bütün gezegenleri, yıldızları, gök adalarını, kümeleri, gaz ve bulutları içine alan uzayın bütününe evren denir. Evrendeki Samanyolu Galaksi’sinde yer alan Güneş ve onun çekim etkisi altında kalan sekiz gezegen ile bu gezegenlerin uyduları, cüce gezegenler ve uyduları ile birlikte milyarlarca küçük gök cismi Güneş sistemi’ni oluşturur.
Dünya
Güneş sistemindeki 8 gezegenden biri olan
Dünya, Merkür ve Venüs’ten sonra Güneş’e en
yakın 3. gezegendir. Dünya’nın Güneş’e olan
uzaklığı yaklaşık 150 milyon kilometredir.
XX. yüzyılın ikinci yarısına kadar Dünya’nın uzaydan çekilmiş bir
görüntüsü olmamasına rağmen Dünya’nın küresel bir şekle sahip
olduğu düşüncesi MÖ VI. yüzyıla kadar dayanmaktadır. Öyle ki
MÖ III. yüzyılda Eratosthenes, Dünya’nın çevresini çok az bir
hatayla hesaplamayı başarabilmiştir.
GÜNEŞ SİSTEMİNDEKİ GEZEGENLERİN ÖZELLİKLERİ
(www.bilimteknik.tubitak.gov.tr)
* Plüton , 2006'da Uluslararası Astronomi Birliğinin belirlediği bazı kriterlere göre gezegen sınıfından çıkarılmış olmasına rağmen birçok kaynak tarafından gezegen olarak kabul edilmektedir.
Dünya’nın kutuplardan basık, Ekvator’dan şişkin şekline geoit adı verilir.
Dünya oluşurken maruz kaldığı meteor bombardımanı ve kendi etrafındaki dönüşüne bağlı olarak ortaya çıkan merkezkaç kuvveti geoit adı verilen bu özel şeklin ortaya çıkmasını sağlamıştır.
DÜNYA’NIN ŞEKLİ
DÜNYA’NIN BOYUTLARI
Dünya’nın hacmi 1.083.320.000 km3
Yüz ölçümü 510.101.000 km2
Ekvator çevre uzunluğu 40.076 km Kutuplar çevre uzunluğu 40.009 km
Çevreler farkı 67 km
Ekvator yarıçapı 6378 km
Kutuplar yarıçapı 6357 km
Yarıçaplar farkı 21 km
DÜNYA’NIN ŞEKLİNİN SONUÇLARI
Dünya’nın genel görüntüsü küreyi andırmakla birlikte tam bir küre olmadığı,
kürenin biraz boyut değiştirmiş hâli olduğu ölçümler ile kanıtlanmıştır. Bu
nedenle Dünya’nın şeklinin sonuçlarını iki başlık altında incelemek gerekir.
DÜNYA’NIN GEOİT
OLMASININ SONUÇLARI
1) Ekvator’un uzunluğunun tam bir meridyen dairesinin (iki meridyen yayının birleşmesi) uzunluğundan 67 km daha fazla olmasıdır.
2) Ekvator’un yarıçapının kutupların yarıçapından 21 km daha uzun olmasıdır.
3) Kutup noktalarındaki yer çekimi
gücünün Ekvator’daki bir yere göre
daha fazla olmasıdır.
DÜNYA’NIN KÜRESEL ŞEKLİNİN SONUÇLARI
1) Güneş ışınlarının yere düşme açısı Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe daralır. Buna bağlı olarak kutuplara gidildikçe;
Sıcaklık azalır.
Gölge boyları uzar.
İklim özellikleri değişir.
Bitki örtüsü değişir.
DÜNYA’NIN KÜRESEL ŞEKLİNİN SONUÇLARI
2) Dünya’nın bir yarısı
aydınlıkken diğer yarısı
karanlık olur.
DÜNYA’NIN KÜRESEL ŞEKLİNİN SONUÇLARI
3) Ekvatordan kutuplara
doğru gidildikçe paralellerin
çevre uzunlukları kısalır.
DÜNYA’NIN KÜRESEL ŞEKLİNİN SONUÇLARI
4) Ekvatordan kutuplara doğru
gidildikçe ardışık iki meridyen
arasındaki uzaklık azalır ve tüm
meridyenler kutup noktalarında
birleşir.
DÜNYA’NIN KÜRESEL ŞEKLİNİN SONUÇLARI
5) Kürenin düzleme aktarılmasındaki
zorluktan dolayı harita çizimlerinde
hatalar meydana gelir.
DÜNYA’NIN KÜRESEL ŞEKLİNİN SONUÇLARI
6) Ekvator ve kutuplarda
termik basınç kuşakları
oluşur.
DÜNYA’NIN KÜRESEL ŞEKLİNİN SONUÇLARI
7) Kutup Yıldızı’nın görünüm açısı Ekvator’dan
Kuzey Kutbu’na doğru gidildikçe büyür. Kuzey
Yarım Küre’de Kutup Yıldızı’nın görünüm açısı,
bulunulan enlem derecesini verir.
DÜNYA’NIN GÜNLÜK HAREKETİ ve SONUÇLARI
DÜNYA’NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİ
Dünya, kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru döner.
Bu hareketini 24 saatte
tamamlar ve bu süreye bir gün
denir. Bir günlük zaman
diliminde hem gece hem de
gündüz yaşanır.
Dünya günlük hareketini batıdan doğuya doğru yapar. Bu yönlü hareketin sonuçları şunlardır:
• Coğrafi yönler oluşur.
• Doğuda yerel saat ileride, batıda ise geridedir.
• Güneş doğuda erken doğar, erken batar; batıda ise geç doğar, geç batar.
• Sürekli rüzgârlar ve okyanus
akıntıları Kuzey Yarım Küre’de sağa,
Güney Yarım Küre’de ise sola sapar.
BİLGİ NOTU
Güneş sisteminde saat yönünde dönen tek
gezegen Venüs’tür.
DÜNYA’NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİNİN SONUÇLARI
1) Gece ve gündüz ardalanır.
(birbirini takip eder).
Dünya’nın Güneş’e bakan tarafı aydınlık iken diğer tarafı karanlıktır. Aydınlık yerler ile karanlık yerleri
birbirinden ayıran sınıra Aydınlanma Çemberi
adı verilir. Aydınlanma
çemberi, Dünya’nın günlük ve yıllık hareketine
bağlı olarak gün ve yıl
içerisinde yer değiştirir.
DÜNYA’NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİNİN SONUÇLARI
2) Güneş ışınlarının
bir noktaya düşme
açısı, gün içinde
sürekli değişir.
DÜNYA’NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİNİN SONUÇLARI
3) Günlük sıcaklık farklarına
bağlı olarak meltem rüzgârları
oluşur.
Günlük sıcaklık farklarından dolayı çöllerde ve karaların
iç kesimlerinde fiziksel (mekanik) parçalanma oluşur.
DÜNYA’NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİNİN SONUÇLARI
4) Gün içinde cisimlerin
gölge boyu ve yönü
değişir.
DÜNYA’NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİNİN SONUÇLARI
5) Dünya, kendi ekseni etrafında batıdan doğuya dönmektedir. Bu nedenle doğudaki yerlerde Güneş daha önce doğar ve daha önce batar.
Doğudaki yerlerde yerel saat daha ileridir.
DÜNYA’NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİNİN SONUÇLARI
6) Dinamik basınç alanları
oluşur.
DÜNYA’NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİNİN SONUÇLARI
7) Sürekli rüzgârların ve
okyanus akıntılarının yönü
sapar.
DÜNYA’NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİNİN SONUÇLARI
8) Dünya üzerindeki bir noktanın Güneş’in karşısından geçme hızına çizgisel hız denir. Çizgisel hız, Ekvator’dan kutup noktalarına gidildikçe azalır.
Not: Dünya üzerinde bir noktanın birim zamanda Güneş karşısında açısal olarak yer değiştirme hızına açısal hız denir. Bu süre her yerde aynı olduğundan açısal hız Dünya’nın her yerinde eşittir.
Çizgisel hızın farklı olmasına bağlı olarak Ekvator ve çevresinde Güneş hızlı doğar ve
hızlı batar. Kutuplara doğru gittikçe Güneş’in doğuş batış süresi uzar. Buna bağlı
olarak alacakaranlık süresi de Ekvator’dan kutuplara doğru uzar.
Dünya’nın ekseni etrafındaki dönüş hızı insanların fark edemeyeceği kadar uzun bir zaman dilimine bağlı olarak yavaşlamaktadır.
Dünya’nın ekseni etrafındaki dönüşünün tamamen ortadan kalkması
ne gibi durumları ortaya çıkarırdı?
Yozgat’da bir grup öğrenci, gün içinde Güneş’in ufuk düzlemindeki konumuna göre gölge boyu ve gölge yönü değişimi üzerinde grup çalışması yapmak ister. Öğrenci grubu, havanın bulutsuz olduğu bir günde açık bir alana dik konumda bir çubuk yerleştirir. Sabahtan itibaren çubuğun gölge boyunun ve gölge yönünün değişimini gözlemleyip notlar alır. Güneş, çubuğun tam üzerine geldiği anda çubuğun gölge boyu en kısa ve gölge yönü kuzeydir.
Sizce aynı anda Ankara ve Sivas’ta güneşin ufuk düzlemindeki konumu, yatay düzleme dik olarak yerleştirilmiş çubukların gölge yönü nasıl olmalıdır?
Aşağıdaki olgulardan hangisi, diğer dördünün nedeni olarak gösterilebilir?
A) Batıdaki bir yerin yerel saatinin, doğudaki bir yerden daha geride olması
B) Tarih değiştirme çizgisinin doğusunda tarihin, batısından 1 gün önde olması
C) Güneş’in sabah doğudan doğup öğle saati en yüksek noktaya ulaşarak akşamüzeri batıda ufuk çizgisi altına inmesi
D) Dünya’nın günlük hareketinin batıdan doğuya doğru olması
E) Sürekli rüzgârların Kuzey Yarımküre ’de sağa, Güney Yarımküre ‘de sola sapması
2004 - ÖSS
Aşağıdakilerden hangisi, Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesinin sonuçlarından biri değildir?
A) Yerel saat farklarının ortaya çıkması
B) Okyanus akıntılarının yönlerinde sapmalar olması C) Ay ve Güneş tutulmalarının olması
D) Güneş ışınlarının düşme açılarının değişmesi
E) Gece ve gündüzün belirli bir düzen içerisinde birbiri ardınca oluşması
2007 - ÖSS
ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME
30° ve 60° enlemlerindeki Dinamik Basınç Kuşakları Dünya’nın ………..
hareketi sonucunda oluşmuştur.
Dünya’nın aydınlık kısmı ile karanlık kısmını birbirinden ayıran sınıra ... adı verilir.
Dünya’nın şeklinden dolayı 0° – 90° enlemlerinde ... basınç kuşakları oluşur.
Dünya günlük hareketini ... doğru 24 saatte tamamlar.
Çizgisel hız ekvatordan kutuplara gidildikçe ... azalır.
batıdan doğuya
termik
Aydınlanma Çemberi
günlük
BOŞLUK DOLDURMA
Günlük sıcaklık farklarına bağlı olarak meltem rüzgârları oluşur.
Açısal hız, Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe azalır.
Dünya batıdan doğuya doğru döndüğü için batıdaki bir nokta doğudakine göre Güneş’i daha önce görür.
Dünya'nın geoit şeklinden dolayı yerçekimi ekvatorda az kutuplarda fazladır.
Fiziksel çözülmenin oluşmasında günlük sıcaklık farkları etkili olmuştur.
DOĞRU-YANLIŞ
1) Yukarıdaki Dünya haritasında numaralandırılan yerlerle ilgili olarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz?
A) ll ve lV'te çizgisel hız eşittir.
B) lll'te Güneş'in ufukta kalma süresi en kısadır.
C) l'de Kutup Yıldızı'nın görünüm açısı en büyüktür.
D) l'den lll'e gidildikçe yer çekimi azalır.
E) Noktaların dördünde de kalıcı kar sınırı aynıdır.
Yer küre kendi ekseni etrafında hareket ederken insan ve diğer canlıların yaşamını etkileyen önemli sonuçlar meydana gelir.
2) Aşağıdakilerden hangisi bu sonuçlardan biri değildir?
A) Bitkilerin fotosentez yapması
B) Gün içinde sıcaklıkların değişmesi C) Gece ve gündüzün birbirini izlemesi
D) Kıyılarda meltem rüzgârlarının oluşması
E) Okyanus diplerinde volkan patlamalarının görülmesi
Dünya’nın çizgisel dönüş hızı Ekvator’da yaklaşık 1670 km/sa olup, kutuplara gittikçe bu hız kademe kademe azalır ve kutup noktalarında sıfır olur.
3) Buna göre ülkelerin konumları göz önüne alınırsa aşağıdakilerin hangisindeki bir bölge Güneş’in önünden daha hızlı geçer?
A) Türkiye B) Polonya C) Kanada D) Brezilya E) İspanya
l. Harita çiziminde Dünya ile ilgili unsurlardan bazılarının bozulmaya uğraması
ll. Aynı anda Dünya'nın yarısının gündüzü, diğer yarısının geceyi yaşaması
lll. Hep aynı yöne doğru hareket edildiğinde, tekrar başlangıç noktasına ulaşılması
lV. Kutupların buzlarla kaplı olması
V. Dinamik basınç kuşaklarının oluşması
4) Yukarıdakilerden hangisinin oluşumu Yerküre'nin şekliyle açıklanamaz?
A) l B) ll C) lll D) lV E) V
5) Yukarıdaki küre üzerinde verilen bilgilere dayanarak;
l. Yerin merkezi kutuplara daha yakındır.
ll. Ekvator'da yer çekimi etkisi kutuplara göre daha azdır.
lll. Ekvator çevresi kutuplar çevresine göre daha geniştir.
lV. Karaların büyük bir bölümü Kuzey Yarım Küre'dedir.
yargılarından hangilerine ulaşılamaz?
A) Yalnız lV B) Yalnız ll C) l ve ll D) l ve lll E) ll ve lll
MEB Coğrafya 9 Ders Kitabı, 2017
Yazarlar
İsmail ÖZDOĞAN Kenan TÜRKEZ Mutlu KARAKOÇ
MEB Coğrafya 9 Ders Kitabı, 2019
Yazarlar
Alper SOYATLAR Bülent AKÇA
Halil COŞAR İsmail SOLAK
Mehmet KARAGÖZ
