6. HAFTA
Tanzimat Dönemi ve Osmanlı Modernleşmesi
• Tanzimat Fermanı üzerine tartışma Osmanlı ve Türkiye çalışmaları literatüründe süregiden bir tartışmadır.
Oryantalist anlatıyla barışık ilerleyen modernleşme kuramı, bu tarihi belgeyi salt İngiliz Dışişleri Bakanlığı odaklı bir dayatma olarak ele alsa da genel olarak Osmanlı modernleşmesi, daha özelde de Tanzimat Fermanı söz konusu özcü ve indirgemeci anlatının dile getirdiği şekilde, faillik konumu bulunmayan Osmanlı kullarının Batı’nın zorlamaları ve kendi taklitçi zihniyetleri arasında salınan bir süreçten ibaretmişçesine okunamaz.
• Tanzimat Fermanı’nın Batı’da çeşitli örnekleri bulunan haklar beyannamelerinin sadrazam Mustafa Reşid Paşa tarafından Osmanlı’ya uyarlanmış bir versiyonu olarak değerlendirilmesi ve Reşid Paşa’nın bilhassa İngiltere ile olan yakın ilişkileri göz önünde bulundurulduğunda tamamen İngiliz Dışişleri Bakanlığı’nın empoze ettiği ve içeriği ve ruhu itibarıyla Osmanlı’ya yabancı olduğu yönündeki iddialar son dönemlerdeki bazı çalışmalarla ciddi şekilde sorgulanır hale gelmiştir. (Butrus Abu- Manneh, The Islamic Roots of the Gulhane Rescript, Die welt des Islams, 34(2), 1994,173-203)
• Tanzimat Fermanı ile başlayan ve 1876’da Birinci Meşrutiyet’in ilanı ile sona erecek olan Tanzimat Dönemi’nde Şark Meselesi’nin ve Palmerstonculuk siyasasının öne çıkan çeşitli tezahürleri arasında Kırım Savaşı döneme ilişkin bilgi ve perspektif sağlama konusunda deta bir laboratuar işlevi görebilecek niteliktedir.
• Kırım Savaşı (1853-1856) Rusya’nın Viyana Kongresi’nde karara bağlanan Avrupa Uyumu ilkesine uygun davranmama konusundaki ısrarını ve Osmanlı egemenlik alanında etkisini arttıran bir Rusya ihtimalinin Britanya ve Fransa gibi Şark Meselesi’nin diğer büyük aktörleri tarafından nasıl tahammül edilemez bulunduğunu gösteren son derece açıklayıcı bir örnektir. Ayrıca Palmerstonculuk siyasasının savaş meydanlarında pratik edildiği önemli bir dönemeçtir.
• 1853 yılında Osmanlı egemenliği altında bulunan ve kutsal yerler olarak biline Kudüs ve Nasıra’da ibadethanelerin kullanıma dair Katolik ve Ortodoks hacılar arasında bir süreden beri devam eden sürtüşmeler Fransa aracılığıyla Osmanlı Sultanı’na aksettirilmiş ve Sultan Abdülmecid Katoliklerin haksızlığa uğradığına hükmederek ilgili müdahalelerde bulunmuştu. Kendisini Küçük Kaynarca Antlaşmasından (1774) beri Osmanlı Ortodoks nüfusunun hamisi ilan etmiş olan Rusya, Sultan’ın bu kararını protesto etmek için Osmanlı’nın Balkanlar coğrafyasında bulunan ve Memleketeyn olarak bilinen Eflak ve Boğdan’ı işgal etmiş ve kutsal yerlere ilişkin kararın değiştirilmemesi halinde işgalini devam ettireceğini bildirmişti. Osmanlı devletinin bu işgali savaş gerekçesi olarak kabul etmesi ve Palmerstonculuk siyasası gereği kendisinin müttefiki konumunda olan Britanya’nın da Rusya’nın bu agresif hareketine sert tepki verilmesi gerektiğini bildiren açıklamaları sonrasında Kırım Savaşı patlak vermişti.
• Kırım Savaşı başladıktan kısa bir süre sonra Osmanlı ordusunun Rusya’ya tek başına karşı koyamayacağı anlaşılmış, bunun üzerine İngiltere ve Fransa ordularını önce İstanbul’daki kışlalara ardından da Kırım’daki savaş meydanına transfer ederek savaşın Osmanlı’nın galibiyetiyle sona ermesini sağlamışlardır. Bu savaşın üç önemli sonucu olmuştur:
• 1856’da imzalanan Paris Barış Antlaşmasının bir gereği olarak Osmanlı İmparatorluğu Avrupa devletler ailesinin bir üyesi kabul edilmiştir.
• Islahat Fermanı Paris Barış Antlaşması’nın 9.
Maddesinde vaat edilen ve Sultan’ın gayrimüslim tebaasının koşullarını iyileştirme sözü veren reform belgesi olarak ilan edilmiştir.
• Bu savaş sırasında Osmanlı devleti tarihinde ilk defa Avrupa para piyasalarından borç almıştır.
