MEŞHUR HATUNLAR
Rızâeddîn b. Fahreddîn
Sadeleştiren
Ahmet Acarlıoğlu
Proje : Osmanlı Kültür Mirasımız Proje Genel Yönetmeni : Doç. Dr. Feyza Betül Köse Proje Editörü : Asım Sarıkaya
Kitap Adı : Meşhur Hatunlar Müellif : Rızâeddîn b. Fahreddîn
Sadeleştiren : Dr. Öğr. Üyesi Ahmet Acarlıoğlu ISBN : 978-975-6497-88-3
SAMER Yayınları : 53 Proje Kitaplığı : 3 Dizgi & Kapak : SAMER
KSÜ Siyer-i Nebi Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi SAMER Yayınları
Adres : KSÜ Avşar Kampüsü
Onikişubat/Kahramanmaraş
İletişim : 0344 300 47 59 e-posta : samer@ksu.edu.tr
Kahramanmaraş-2020
Sadeleştirenin Önsözü
_________________________________________ 32
Rızâeddîn b. Fahreddîn’in Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri_______________ 35
— MEŞHUR HATUNLAR —
İHTAR
_____________________________________________________ 46
أ
ELİF HARFİ
1.Aram Banu Hanım
__________________________________________ 56
2.Arslan Hatun______________________________________________ 57
3.Azad_____________________________________________________ 57
4.Azermî Daht_______________________________________________ 58
5.Asya_____________________________________________________ 59
6.Asya_____________________________________________________ 60
7.Alanguva_________________________________________________ 60
8.Amine____________________________________________________ 61
9.Amine____________________________________________________ 67
10.Amine___________________________________________________ 68
11.Amine___________________________________________________ 68
12.Amine er-Remliyye________________________________________ 69
13.Amine Sümeyye___________________________________________ 69
14.Anı Fâtıma
_______________________________________________ 69
15.Ay Melek________________________________________________ 70
16.Uhtu’l-Müzeni (Müzeni’nin Kız kardeşi)_______________________ 70
17.Ercüment Banu Hanım______________________________________ 70
18.Erguvan_________________________________________________ 71
19.Erduca__________________________________________________ 71
20.Erva bt. el-Hârib___________________________________________ 72
21.Erva bt. Abdülmuttalib_____________________________________ 72
22.Esmâ bt. Ebû Bekir_________________________________________ 72
23.Esmâ bt. Umeys el-Hasemiyye_______________________________ 75
24.Esmâ bt. Yezîd____________________________________________ 76
25.Esmâ Amiriyye____________________________________________ 77
26.Esmâ-i İbret______________________________________________ 78
27.Elif
_____________________________________________________ 78
28.Ümâme bt. Ebi’l-As________________________________________ 78
29.Ümâme bt. el-Hâris________________________________________ 78
30.Ümâme bt. Hazrec_________________________________________ 79
31.Ümmü Ünâs______________________________________________ 80
32.Ümmü Enuk______________________________________________ 80
33.Ümmü’l-Yemen___________________________________________ 81
34.Ümmü’l-Benin____________________________________________ 81
35.Ümmü Cafer______________________________________________ 83
36.Ümmü Cemil
_____________________________________________ 83
37.Ümmü Habîbe____________________________________________ 83
38.Ümmü Hakim Beyza_______________________________________ 85
39.Ümmü Hakim Hâricîye_____________________________________ 85
40.Ümmü Hakim Mahzûmîyye_________________________________ 85
41.Ümmü Hakim Vâsıla_______________________________________ 86
42.Ümmü’l-Hayr_____________________________________________ 86
43.Ümmü’l-Hayr_____________________________________________ 87
44.Ümmü’l-Hayr bt. Sahr______________________________________ 87
45.Ümmü Ra’le el-Kuşeyriyye__________________________________ 87
46.Ümmü’d Derdâ___________________________________________ 88
47.Ümmü Zer’_______________________________________________ 88
48.Ümmü Seleme____________________________________________ 90
49.Ümmü Seleme____________________________________________ 91
50.Ümmü Süleym____________________________________________ 93
51.Ümmü Asım______________________________________________ 95
52.Ümmü Atiyye_____________________________________________ 95
53.Ümmü Ukbe______________________________________________ 96
54.Ümmü’l-Ala______________________________________________ 97
55.Ümmü Alkame____________________________________________ 97
56.Ümmü Amr______________________________________________ 98
57.Ümmü İsa________________________________________________ 99
58.Ümmü’l-Feth
_____________________________________________ 99
59.Ümmü’l-Fadl____________________________________________ 100
60.Ümmü Kuhha____________________________________________ 100
61.Ümmü’l-Kiram___________________________________________ 101
62.Ümmü Külsüm___________________________________________ 101
61. Ümmü Külsüm___________________________________________ 101
62. Ümmü Külsüm___________________________________________ 102
63. Ümmü Muhammed_______________________________________ 102
64. Ümmü Ma’bed___________________________________________ 102
65. Ümmü Mûsa____________________________________________ 103
66. Ümmü Nahif____________________________________________ 103
67. Ümmü Hâşim____________________________________________ 104
68. Ümmü Hani_____________________________________________ 104
69. Ümmü Hani_____________________________________________ 105
70. Emetü’l-Hâlik____________________________________________ 106
71. Emetü’l-Aziz____________________________________________ 106
72. Emetü’l-Azîz Bağdâdîyye__________________________________ 106
73. Emetü’l-Aziz Şerîfe_______________________________________ 107
74. Emetullah_______________________________________________ 107
75. Emetü’l-Vâhîd___________________________________________ 108
76. Ümmü’l-Hena___________________________________________ 109
77. Ümeyme________________________________________________ 109
78. Ümeyme
________________________________________________ 109
79. Ümeyme________________________________________________ 110
ب B HARFİ
80. Bâdiye
__________________________________________________ 111
81. Bafu____________________________________________________ 111
82. Büseyne________________________________________________ 112
83. Büseyne________________________________________________ 114
84. Bahiyye_________________________________________________ 115
85. Bedeviyye_______________________________________________ 115
86. Bedîa___________________________________________________ 116
87. Bezl____________________________________________________ 116
88. Bereke__________________________________________________ 117
89. Berre bt. Abdülmuttalib____________________________________ 117
90. Berîre bt. Mürre__________________________________________ 118
91. Berîre__________________________________________________ 118
92. Berîke__________________________________________________ 119
93. Bezmialem______________________________________________ 120
94. Besûs___________________________________________________ 120
95. Basbas__________________________________________________ 120
96. Bağdat Hatun____________________________________________ 121
97. Bülbül__________________________________________________ 121
98. Belkıs
__________________________________________________ 122
99. Belkıs__________________________________________________ 123
100. Benan_________________________________________________ 123
101. Bint___________________________________________________ 124
102. Bint el-Bağdâdîyye_______________________________________ 124
103. Bint el-Cudî____________________________________________ 124
104. Bint Hüdâverdi__________________________________________ 125
105. Bint ed-Devami__________________________________________ 125
106. Bint Dehin el-Luz________________________________________ 125
107. Bint Saîd_______________________________________________ 126
108. Bint Âişe_______________________________________________ 126
109. Boran__________________________________________________ 127
110. Boran Daht_____________________________________________ 127
111. Bah Afrin______________________________________________ 127
112. Behruze Hatun__________________________________________ 128
113. Behiye_________________________________________________ 128
114. Bibi___________________________________________________ 128
115. Bilyon_________________________________________________ 128
پ
PE HARFİ
116. Padişah Hatun
__________________________________________ 130
117. Pertev Piyal_____________________________________________ 131
ت TE HARFİ
118. Taclı Hatun
_____________________________________________ 132
119. Tâce___________________________________________________ 132
120. Tuhfe__________________________________________________ 132
121. Tizkâr Pay Hatun________________________________________ 133
122. Turhan________________________________________________ 134
123. Türkan Hatun___________________________________________ 134
124. Takiyye (Erminaziye)_____________________________________ 134
ث SE HARFİ
125. Sübeyte
________________________________________________ 136
126. Sübeyte bt. Yuar_________________________________________ 136
127. Süreyya________________________________________________ 137
128. Süveybe_______________________________________________ 137
ج CİM HARFİ
129. Canfeda Hatun
__________________________________________ 139
130. Cerba bt. Kasâme________________________________________ 139
131. Ca’de__________________________________________________ 140
132. Celile-i Sultâniye________________________________________ 140
133. Cema’a________________________________________________ 140
134. Cuma’
_________________________________________________ 141
135. Cemile_________________________________________________ 141
136. Cemile bt. Vâil__________________________________________ 141
137. Cinân_________________________________________________ 141
138. Cenûb_________________________________________________ 142
139. Cüveyriye______________________________________________ 142
140. Cüveyriye bt. Ebû Cehil___________________________________ 143
141. Cihan Ara Hanım________________________________________ 143
142. Cehîze_________________________________________________ 143
ح HA HARFİ
143. Habbâbe
_______________________________________________ 145
144. Habîbe________________________________________________ 148
145. Hübâ Hatun____________________________________________ 148
146. Habîb Cemal____________________________________________ 149
147. Habîbe________________________________________________ 149
148. Habîbe Hanım__________________________________________ 150
149. Habişe_________________________________________________ 151
150. Hacnâ_________________________________________________ 152
151. Hüzâm________________________________________________ 152
152. Hasnâ_________________________________________________ 153
153. Hasnâ_________________________________________________ 153
154. Hasnâ
_________________________________________________ 154
155. Hafsa__________________________________________________ 154
156. Hafsa bt. el-Hac er-Rükeyne_______________________________ 155
157. Hafsa bt. Hamdûn_______________________________________ 157
158. Halîme bt. Ebî Züeyb_____________________________________ 158
159. Halîme bt. el-Hâris_______________________________________ 158
160. Halîme b. Muhammed Sadık_______________________________ 159
161. Hammâme_____________________________________________ 159
162. Hamdûne______________________________________________ 160
163. Hamde el-Heyteniyye____________________________________ 162
164. Hamne________________________________________________ 162
165. Hamide Banu Hanım_____________________________________ 162
166. Hamide bt. Nu’mân______________________________________ 163
167. Hanne_________________________________________________ 164
168. Hanîfe_________________________________________________ 164
169. Hanîfe Hanım___________________________________________ 165
170. Havvâ_________________________________________________ 165
171. Hayyât________________________________________________ 167
خ HA HARFİ
172. Hatun
_________________________________________________ 168
173. Hatun_________________________________________________ 168
174. Hatîce_________________________________________________ 169
175. Hatîce
_________________________________________________ 171
176. Hatîce_________________________________________________ 171
177. Hatîce_________________________________________________ 172
178. Hatîce_________________________________________________ 172
179. Hatîce_________________________________________________ 172
180. Hatîce_________________________________________________ 172
181. Hatîce_________________________________________________ 172
182. Hatîce_________________________________________________ 173
183. Hatîce bt. en-Nuveyrî_____________________________________ 173
184. Hatîce es-Site___________________________________________ 173
185. Hatîce eş-Şahcâniyye_____________________________________ 173
186. Harkâ_________________________________________________ 174
187. Harkâ_________________________________________________ 174
188. Harkâ_________________________________________________ 177
189. Hürrem________________________________________________ 177
190. Hansâ_________________________________________________ 177
191. Hurşid Banu____________________________________________ 181
192. Havle bt. Sa’lebe_________________________________________ 181
193. Havle bt. Abdullah_______________________________________ 182
194. Hizran_________________________________________________ 183
د DAL HARFİ
191. Dahtanus
______________________________________________ 186
195. Duğa__________________________________________________ 187
196. Defak_________________________________________________ 187
197. Dilaram Çenki__________________________________________ 187
198. Dilşad Hatun___________________________________________ 187
199. Delîle__________________________________________________ 188
200. Danânir________________________________________________ 188
201. Dünya_________________________________________________ 189
202. Devlet Hatun___________________________________________ 190
ذ ZEL HARFİ
203. Zatü’l-Hal
______________________________________________ 191
204. Zülfa__________________________________________________ 191
205. Züebâ_________________________________________________ 192
ر HARFİ
202. Râbia eş-Şamiye
_________________________________________ 193
203. Râbia el-Adeviyye_______________________________________ 193
204. Râbia el-Askalânî________________________________________ 194
205. Râhîl__________________________________________________ 194
206. Rebâb_________________________________________________ 194
207. Rebâb
_________________________________________________ 195
208. Rübeyyi’_______________________________________________ 196
209. Recep_________________________________________________ 196
210. Rahmet________________________________________________ 196
211. Radiyye________________________________________________ 196
212. Radiyye________________________________________________ 197
213. Radiyye Hanım__________________________________________ 197
214. Ra’le__________________________________________________ 197
215. Rukaş_________________________________________________ 198
216. Rukayka_______________________________________________ 198
217. Rukeyye_______________________________________________ 199
218. Rukayye_______________________________________________ 200
219. Remle_________________________________________________ 200
220. Rümeykiyye____________________________________________ 201
221. Reyyân________________________________________________ 201
222. Reyyân________________________________________________ 202
223. Reyhâne_______________________________________________ 203
224. Reyhâne_______________________________________________ 203
225. Reyta bt. Cezel__________________________________________ 204
226. Reyta bt. Aclân__________________________________________ 204
ز ZEL HARFİ
227. Zâhide
_________________________________________________ 205
228. Zebbâ_________________________________________________ 205
229. Zeba__________________________________________________ 207
230. Zübeyde_______________________________________________ 208
231. Zübeyde_______________________________________________ 208
232. Zerka__________________________________________________ 210
233. Zerka__________________________________________________ 211
234. Zerkâ__________________________________________________ 212
235. Züleyhâ________________________________________________ 212
236. Zümrüt________________________________________________ 213
237. Zinnebra_______________________________________________ 213
238. Zehra Hanım___________________________________________ 214
239. Zib es-Sena Hanım_______________________________________ 215
240. Zeynü’l-Arap___________________________________________ 216
241. Zeyneb________________________________________________ 216
242. Zeyneb________________________________________________ 217
243. Zeyneb________________________________________________ 218
244. Zeyneb________________________________________________ 218
245. Zeyneb________________________________________________ 219
246. Zeyneb________________________________________________ 219
247. Zeyneb________________________________________________ 222
248. Zeyneb
________________________________________________ 223
249. Zeyneb bt. at-Tasriyye____________________________________ 223
250. Zeyneb bt. el-Avvâm_____________________________________ 224
251. Zeyneb Hatun___________________________________________ 224
252. Zeyneb Hanım__________________________________________ 226
253. Zeyneb Şerih’in Hanımı___________________________________ 226
254. Zeyneb Fevâz___________________________________________ 228
255. Zeyneb el-Meriyye_______________________________________ 228
256. Zeyn Hatun____________________________________________ 228
257. Zînetü’n-Nisâ Hanım_____________________________________ 229
س SİN HARFİ
258. Sâre
___________________________________________________ 230
259. Sâre___________________________________________________ 230
260. Sâre___________________________________________________ 230
261. Sittü’l-Ümena___________________________________________ 231
262. Sittü’l-Ehl______________________________________________ 231
263. Sittü’l-Hutabe___________________________________________ 231
264. Sittü’ş-Şam_____________________________________________ 231
265. Sittü’l-Arap_____________________________________________ 232
266. Sittü’l-Fukahâ___________________________________________ 232
267. Sittü’l-Kudât____________________________________________ 232
268. Sittü’l-Kül
______________________________________________ 233
269. Sittü’l-Melik____________________________________________ 233
270. Sittü’l-Vüzerâ___________________________________________ 233
271. Sittü’l-Vüzerâ___________________________________________ 234
272. Sittü’l-Vüzerâ___________________________________________ 234
273. Sittü Kureyş____________________________________________ 234
274. Secâh__________________________________________________ 235
275. Saray Hanım____________________________________________ 236
276. Suâd__________________________________________________ 241
277. Sadûne________________________________________________ 241
278. Sa’de__________________________________________________ 241
279. Sefâne_________________________________________________ 242
280. Süfra__________________________________________________ 242
281. Sükken________________________________________________ 243
282. Sükeyne_______________________________________________ 244
283. Selâme ez-Zerka_________________________________________ 244
284. Selâme (Sahâbîyye)_______________________________________ 245
285. Selâme el-Kussi__________________________________________ 245
286. Sultan Baht_____________________________________________ 246
287. Sülekâ_________________________________________________ 247
288. Selmâ_________________________________________________ 247
289. Selmâ_________________________________________________ 247
290. Selmâ el-Bağdâdîye
______________________________________ 248
291. Selmâ el-Mütedelliye_____________________________________ 248
292. Selmâ el-Yemeniyye______________________________________ 249
293. Sümeyye_______________________________________________ 249
293. Sudebe________________________________________________ 252
294. Sevde_________________________________________________ 252
295. Susan__________________________________________________ 253
296. Seyyide________________________________________________ 255
297. Sirin___________________________________________________ 255
298. Siyûn Hanım____________________________________________ 256
ش ŞIN HARFİ
299. Şahcihân Hanım
_________________________________________ 258
300. Şecere ed-Dar___________________________________________ 258
301. Şeref Hanım____________________________________________ 259
302. Şerîfe Hanım____________________________________________ 261
303. Şerîfe Hanım____________________________________________ 261
304. Şeânîn_________________________________________________ 261
305. Şa’vâne________________________________________________ 261
306. Şifâ bt. Abdullah_________________________________________ 261
307. Şelbiyye________________________________________________ 262
308. Şehrâm________________________________________________ 262
309. Şemûs el-Cedisiyye
______________________________________ 263
310. Şehde_________________________________________________ 264
311. Şehde_________________________________________________ 264
312. Şehr Bânu______________________________________________ 265
313. Şirin___________________________________________________ 265
314. Şeymâ_________________________________________________ 265
ص SAD HARFİ
315. Sabîha
_________________________________________________ 266
316. Sıddîka________________________________________________ 266
317. Safvet Hanım___________________________________________ 267
318. Safverâ________________________________________________ 268
319. Safiyye________________________________________________ 268
320. Safiyye________________________________________________ 269
321. Safiyye bt. Şerefüddin____________________________________ 270
322. Safiyye bt. Yâkut_________________________________________ 271
323. Safiyye-i Zâhide_________________________________________ 271
324. Sûfiyye________________________________________________ 271
ض DAD HARFİ
325. Dubâ’a
________________________________________________ 272
326. Da’f___________________________________________________ 273
327. Dayfe
_________________________________________________ 273
ط TI HARFİ
328. Tabaka
________________________________________________ 274
329. Tarfetü’l-Kayyine________________________________________ 274
330. Tutran_________________________________________________ 275
331. Tuta___________________________________________________ 275
332. Toy Hanım_____________________________________________ 276
333. Taytuğlu_______________________________________________ 278
ظ ZI HARFİ
334. Zafer Hanım
____________________________________________ 279
ع AYN HARFİ
335. Âbidetü’l-Medine
________________________________________ 280
336. Atîke__________________________________________________ 280
337. Atîke__________________________________________________ 283
338. Atîke__________________________________________________ 283
339. Âlimetü’l-Benât_________________________________________ 283
340. Âliye__________________________________________________ 283
341. Âliye__________________________________________________ 284
342. Âliye__________________________________________________ 284
343. Âişe
___________________________________________________ 284
344. Âişe el-Ba’uniyye________________________________________ 287
345. Âişe bt. Talha___________________________________________ 288
346. Âişe bt. Abdullah________________________________________ 290
347. Âişe bt. el-Adl___________________________________________ 291
348. Âişe bt. Ali_____________________________________________ 291
349. Âişe bt. Muhammed______________________________________ 291
350. Âişe bt. Muhammed______________________________________ 292
351. Âişe bt. Muhammed______________________________________ 292
352. Âişe bt. Muhammed______________________________________ 292
353. Âişe bt. el-Mu’tasım______________________________________ 293
354. Âişe bt. en-Nesif_________________________________________ 293
355. Âişe bt. Yusuf___________________________________________ 293
356. Âişe el-Endülüsiyye______________________________________ 293
357. Âişe Türkiye (Türk Âişe)__________________________________ 293
358. Âişe Sittü’l-Ayş__________________________________________ 294
359. Âişe Sâdıka_____________________________________________ 294
360. Âişe el-Kurtubiyye_______________________________________ 295
361. Âişe en- Nebeviyye______________________________________ 296
362. Âişe İsmet______________________________________________ 296
363. I’bâdiyye_______________________________________________ 299
364. Abbâse________________________________________________ 299
365. Abbâse bt. el-Fadl
________________________________________ 300
366. Abde__________________________________________________ 300
367. Able__________________________________________________ 301
368. Abîde_________________________________________________ 301
369. Ubeydetü’l-Tanburiyye___________________________________ 301
370. Atabe__________________________________________________ 302
371. Utbe__________________________________________________ 302
372. Arûziyye_______________________________________________ 303
373. Ureyb_________________________________________________ 303
374. Azze__________________________________________________ 304
375. İzzetü’l-Meyla___________________________________________ 305
376. Afrâ___________________________________________________ 305
377. Afrâ___________________________________________________ 306
378. Akîle__________________________________________________ 306
379. Ukraşe_________________________________________________ 307
380. İlmü’l-Medeniyye________________________________________ 307
381. Alemşah Hanım_________________________________________ 308
382. Uleyye_________________________________________________ 308
383. Uleyye_________________________________________________ 309
384. Amayim_______________________________________________ 309
385. Amre bt. Abdurrahman___________________________________ 309
386. Amre bt. Nu’man________________________________________ 309
387. Annân
_________________________________________________ 310
غ GAYN HARFİ
388. Gaziye Hatun
___________________________________________ 311
389. Gazâle_________________________________________________ 311
390. Gassânîye______________________________________________ 312
ف FE HARFİ
391. Fâria
__________________________________________________ 313
392. Fâria bt. Himâm_________________________________________ 313
393. Fâtıma_________________________________________________ 314
394. Fâtıma_________________________________________________ 316
395. Fâtıma_________________________________________________ 317
396. Fâtıma_________________________________________________ 317
397. Fâtıma Endülüsiyye______________________________________ 319
398. Fâtıma bt. Ahmed________________________________________ 319
399. Fâtıma bt. el-Haşşâb______________________________________ 320
400. Fâtıma bt. Abbas_________________________________________ 321
401. Fâtıma bt. Abdülmelik____________________________________ 321
402. Fâtıma bt. el-Müsennâ____________________________________ 322
403. Fâtıma Sultan___________________________________________ 322
404. Fâtıma el-Fuhayha
_______________________________________ 322
405. Fâtıma en-Nebeviyye_____________________________________ 323
406. Fâtıma Aliye Hanım______________________________________ 323
407. Fitne__________________________________________________ 325
408. Fahriye________________________________________________ 325
409. Feriha_________________________________________________ 325
410. Ferîde_________________________________________________ 325
411. Fazl___________________________________________________ 327
412. Fitnat__________________________________________________ 328
413. Fitnat Hanım___________________________________________ 330
ق KAF HARFİ
414. Kadıncık Ana
___________________________________________ 335
415. Kabîha_________________________________________________ 336
416. Katile bt. en-Nadr________________________________________ 336
417. Kurretü’l-Ayn___________________________________________ 337
418. Katâmi________________________________________________ 339
419. Katru’n-Nidâ___________________________________________ 339
420. Katûra_________________________________________________ 339
421. Kalemü’ Endülüsiyye_____________________________________ 340
422. Kalemü’ l Salihiyye_______________________________________ 340
423. Klopatra_______________________________________________ 340
424. Kamer
_________________________________________________ 342
ک KEF HARFİ
425. Kübük Hâtun
___________________________________________ 343
426. Kerîme________________________________________________ 343
427. Külsüm________________________________________________ 344
428. Külsüm________________________________________________ 344
428. Gülrâh_________________________________________________ 344
429. Kemâliyye______________________________________________ 345
ل LAM HARFİ
430. Lale Hatun
_____________________________________________ 346
431. Lübâbe________________________________________________ 346
432. Lübnâ_________________________________________________ 346
433. Lübnâ_________________________________________________ 347
434. Latife el-Hadaniyye______________________________________ 347
435. Leylâ el-Ahyelye_________________________________________ 348
436. Leylâ el-Amûriyye_______________________________________ 349
437. Leylâ el-Gıfâriyye________________________________________ 350
438. Leylâ bt. Tarik___________________________________________ 350
439. Leylâ bt. Mühelhel_______________________________________ 350
440. Türk Leylâ_____________________________________________ 351
441. Leylâ Hanım
____________________________________________ 352
م MİM HARFİ
442. Mau’n-Nisâ
_____________________________________________ 354
443. Mariyetü’l-Kıbtiyye______________________________________ 354
444. Mal Hatun_____________________________________________ 355
445. Mâviye________________________________________________ 355
446. Mah Melek Hatun_______________________________________ 355
447. Mutim el-Hâşimiyye_____________________________________ 355
448. Mahbûbe_______________________________________________ 356
449. Merâcil________________________________________________ 357
450. Merhab________________________________________________ 357
451. Meryem_______________________________________________ 357
452. Meryem bt. Yakûb_______________________________________ 357
453. Meryem bt. Ahmed______________________________________ 358
454. Mesâbîh_______________________________________________ 358
455. Muaza_________________________________________________ 358
456. Maden el-Cemal_________________________________________ 358
457. Melike bt. eş-Şeref_______________________________________ 359
458. Menfûse_______________________________________________ 359
459. Mihrimah Sultan_________________________________________ 359
460. Mihra_________________________________________________ 360
461. Mehisti
________________________________________________ 361
462. Meysûn________________________________________________ 361
463. Meymûne______________________________________________ 362
ن NUN HARFİ
464. Nâile
__________________________________________________ 363
465. Nezhûn________________________________________________ 364
466. Nesibe Hatun___________________________________________ 365
467. Nesîbe bt. Ka’b__________________________________________ 365
468. Nidâr__________________________________________________ 366
469. Nu’m__________________________________________________ 366
470. Nefîse_________________________________________________ 366
471. Nigar Hanım____________________________________________ 367
472. Nüvvâr________________________________________________ 374
473. Nûr Cihan Hanım________________________________________ 375
474. Nûr Sultan_____________________________________________ 375
و VAV HARFİ
475. Vezîrü’n-Nisâ
___________________________________________ 377
476. Vellâde________________________________________________ 377
ه HE HARFİ
477. Hacer
_________________________________________________ 379
478. Hacer_________________________________________________ 380
479. Hediye________________________________________________ 380
480. Hüzeyl________________________________________________ 380
481. Hind__________________________________________________ 381
482. Hind bt. Zeyd el-Ensârîyye________________________________ 383
483. Hind bt. el-Has__________________________________________ 384
484. Hind bt. Zâlim__________________________________________ 384
485. Hind bt. Avf____________________________________________ 386
486. Hind bt. Nu’man________________________________________ 386
487. Hind bt. Nu’man________________________________________ 387
ی YE HARFİ
488. Yasemine
______________________________________________ 390
489. Yüsrâ__________________________________________________ 390
490. Yalaktalu_______________________________________________ 391
491. Yehibullah_____________________________________________ 391
SONUÇ __________________________________________________ 392
İbn Hacer el-Askalânî’nin Tercümesi____________________________ 398
Suyûtî’nin Tercümesi
_________________________________________ 400
Hz. Peygamber’in (s.a.s.) Kıymetli Kızları________________________ 403
Hz. Peygamber’in Pak Eşleri___________________________________ 403
Resûl-i Ekrem’in Halaları_____________________________________ 403
Kadın Muhaddisler__________________________________________ 403
Mesnedeler_________________________________________________ 404
Kadın Şeyhler_______________________________________________ 404
Kadın Fâkihler______________________________________________ 404
Müellife ve Muharrireler______________________________________ 404
Edîbeler___________________________________________________ 405
Müderriseler_______________________________________________ 405
Zâhide ve Vâizeler___________________________________________ 406
Hatîbeler__________________________________________________ 406
Yazı Yazan Sahâbîler_________________________________________ 406
Yazı Yazmada Usta Olanlar____________________________________ 406
Ayak İle Yazanlar___________________________________________ 406
Padişahlık Yapanlar__________________________________________ 407
Bulgar, Saray, Kazan’da olan Müslüman Kadınlar__________________ 407
Bahadırlar_________________________________________________ 407
Doktorlar__________________________________________________ 407
Seyahat Eden ve Hacca Gidenler________________________________ 407
Gözsüzler__________________________________________________ 407
Çocuğu Çok Olanlar:
_________________________________________ 407
Peygamberlik İddia Edenler___________________________________ 407
Aruz İlminde Mahir Olanlar___________________________________ 407
Firaşlık Eden Sabâbîler_______________________________________ 408
Uzaktan Görenler (Gözü Keskin Olanlar)_________________________ 408
Vefalılar___________________________________________________ 408
Ahmaklar__________________________________________________ 408
İslâm Ümmeti İçin Büyük Faydalı İşler Yapanlar___________________ 408
Sahâbîlerden Merhametli Mürebbiyeler (Bakıcılar)_________________ 408
SADELEŞTİRENİN ÖNSÖZÜ
Elinizdeki kitap, Rızâeddîn b. Fahreddîn’in en önemli eserlerinden biridir. Bu eserinde çağında yaşamış ve Batı medeniyetinin tesiri altında kalmış, geri kalmışlığın da vermiş olduğu hissiyatla ümitsizliğe kapılmış müslümanlara moral vermek ve kadınları dört duvar arasına sıkıştırmak ve toplumdan izole etmek düşüncesinde olan insanlara, müslümanlar kadınlar arasında çeşitli sahalarda alime ve uzman olmuş kadınların kısaca biyografilerini vererek düşüncelerinin yanlış olduğu ifade eder.
Müellife göre kadınlar el üstünde tutulur ve eğitimlerine itina gösterilirse her türlü kemalatı ve ilimleri öğrenebilirler. Yine o ancak kadınları eğitimli olan milletlerin çocuklarının güzel ahlak ve kemal sahibi olabileceğini ve bir milletin ve devletin ancak bu şekilde terakki edebileceğini söyler.
Müslümanlar arasında büyük zatların ilk dönemlerde ortaya çıkması, sonraki dönemlerde ise zuhur etmemesinin sebebini ise eğitimli annelerin toplumda olmamasına bağlar ve şunu da ekler “bu zamanda bu kitabı okuyacak kişi bulmak zor olsa da elbet bir gün üzerinden cehaletin küllerini silkelemiş insanlar benim bu kitabımı okuyacaklardır” diyerek adeta bu kitabı döneminde yaşayan insanlar için değil gelecek nesiller için yazdığını ifade eder. Bu kitapta yer verdiği ve ilimlerin her sahasında uzman kadınların adlarını sayarak “Kadınların kapasitesi erkeklerin gerisindedir, onların yeri ancak evleridir, yapacakları en güzel işte çocuk yetiştirmektir” diyenlere en uygun cevabı vermiş olur.
Müellifimiz bu kitabı hazırlarken çalışmasının başında on, on beş sayfalık bir makale hazırlamak düşüncesiyle yola çıkmış olsa da daha sonra eser
Meşhur kadınlar’dan birini zikredip de diğerini bırakmak uygun olmaz düşüncesiyle genişlemiştir. Sizin de göreceğiniz gibi bazen bir cümleyle bazen bir paragrafla bazen de bir iki sayfayla İslam tarihinde derin izler bırakmış önemli kadınları anlatmaya çalışmıştır. Bu kadınlar arasında önemli, en bilinir kadın sahabilerden tutun da Peygamber eşlerine, muhaddiselere, fakihelere, edibelere, şairelere, yazarlara, padişahlara, devlet adamlarına rastlamak mümkündür. Müellifımız okuyucu için gayet faydalı olacığını düşündüğüm metin içi bilgiler vermektedir. Bu eseri okuyan kişi bir nevi Muhtasar İslam Tarihi de okumuş olacaktır. Zira biz bir İslam tarihçisi olarak daha evvel tabakat kitaplarında isimlerini gördüğümüz, biyografilerini okuduğumuz bilinmesi gereken meşhur kadınların neredeyse tamamına bu kitapta yer verildiğini ve bu kişiler hakkında bilinmesi gereken ne varsa özetlenerek verildiğini gördük. Bu açıdan müellifimizin İslam tarihine olan vukufiyetini takdir etmek gerekir.
Müellif sadece bir dönemde yaşamış kadınlar hakkında bilgi nakletmemektedir. Hz. Adem’den başlayarak büyük peygamberlerin eşleri (Hz. İbrahim, Hz. Musa gibi), Hz. Peygamber’in (s.a.s.) eşleri, kadın sahabilerin önde gelenleri ve tabiinden kendi dönemine kadar yaşamış önemli, iz ve eser bırakmış meşhur kadınlara yer vermektedir. Dikkatimizi celb eden başka bir husus, müellifin islam coğrafyasının her yerinden hicaz’dan orta doğudan tutun da Hindistan’a, Asya’nın içlerine, Osmanlı coğrafyasına, Endülüs’e kadar müslümanların yaşadıkları ve eser bıraktıkları nereler varsa buralardaki meşhur kadınlara eserinde yer vermesi olmuştur.
Müellfimiz bazen de müslüman olmamasına rağmen yaptıklarıyla müslümanlar üzerinde iz bırakmış kadınlardan da bahsetmektedir. Fakat bunların sayısı ancak bir elin parmakların adedincedir. Eserde numaralandırılan biyografi adedi dört yüz doksan bir’dir. Müellif bazen bir başlık altında birden çok isme yer verildği için toplamda zikri geçen meşhur kadın sayısı beş yüz kırk dokuz’dur.
Kitabın tertibi Arap alfabesine göre düzenlendiğinden biz de bu tertibi bozmadık. Biyografiler verilirken yer yer kişiye ait Arapça ve Osmanlıca şiirler zikredilmiştir. Arapça şiirlerden bir kısmının manalarını kendisi metin içerisinde vermişken, bir kısmının anlamlarını ise vermemişti. Bu şiirlerin Arapçalarını yazıp dipnotta da manalarını verdik. Aynı şekilde Osmanlı Türkçesiyle verilen şiirleri metin içerisinde Osmanlı Türkçesiyle zikrettikten sonra dipnotta da latin harfleriyle okunuşlarını yazdık. Eser saf, duru bir türkçe ile yazılmış olsa da yer yer Tatarca kelime ve terkiplerin kullanılması anlaşılmasını zorlaştırmaktaydı. Biz eserin ruhuna zarar vermemek düşüncesiyle mümkün olduğunca metne müdahale etmemeye gayret sarf ettik. Zaman zaman metinde geçen kişiler ve kavramlar ile ilgili dipnot açarak açıklamalar yaptık. Bunların da bizim tarafımızdan yapıldığı belli olsun eserin metni ile karıştırılmasın düşüncesiyle parantez içinde bilginin sadeleştiren (Sad.) tarafından eklendiğini belirttik.
Ahmet Acarlıoğlu Kahramanmaraş-2020
RIZÂEDDÎN b. FAHREDDÎN’İN HAYATI, ŞAHSİYETİ ve ESERLERİ
Rızâeddîn b. Fahreddîn 12 Ocak 1859 tarihinde Rus İmparatorluğuna bağlı olan Tataristan’ın “Elmet Rayonu” olarak anılan Bügülme ilçesine bağlı Kiçüçat isimli köyde dindar bir ailede dünyaya geldi. Onun tam adı Rızâeddîn b. Fahreddîn b. Seyfeddin eş-Şirdânî’dir. İlk eğitimini anne babasından aldıktan sonra 7 yaşında okula gitmeye başladı. Köy mektepi yetersiz olduğundan on yaşında iken babası tarafından Tüben Şelçeli (Aşağı Çırşılı) Medresesi’ne gönderildi. Medresede Tatar dilinin yanı sıra Arap, Fars, Türk yazı dillerini detaylıca öğrendi. Bu dillerdeki kitapları tercüme edecek seviyeye ulaştığından rahat bir şekilde de konuşabilmekteydi. Rusçayı da bilimsel çalışmalar yapabilecek seviyede -doğu dilleri kadar olmasa da- öğrendi. Medrese hayatı boyunca birçok klasik eseri istinsah etti.
Fikir hayatı için önemli dönüm noktalarından biri 1884 yılından itibaren Gaspıralı İsmâil’in yönetiminde yayımlanan Tercüman gazetesi ile tanışması ve Gaspıralı ile mektuplaşması oldu. Onun düşünce hayatını etkileyen olaylardan bir diğeri de Kazanlı din âlimi Şehâbeddin el-Mercânî’nin ıslahatçı fikirleriyle 1886 yılında tanışmasıdır. Ş. Mercanî’nin felsefi fikirleri ve ileri görüşlülüğü, onun bilimsel düşüncesinin gelişmesinde önemli bir faktör olmuştur. İlk tanışmasından sonra Rızâeddîn, Kazan’da Ş. Mercanî’nin evinde birkaç defa daha bulunmuştur.
1887’den itibaren öğrenim gördüğü Tüben Şelçeli (Aşağı Çırşılı) Medresesi’nde ders vermeye başlayan Rızâeddîn, Ş. Mercanî’nin eğitim yöntemlerini kullanmış, bu dönemde ilk beş eserini kaleme almıştır. Sürekli
kendisini geliştiren düşünür, bilime merak sarmış, skolastik engelleri yıkarak yenilenme, ileriye doğru adım atmayı kendine hedef belirlemiştir. 1887 yılında İmâmlık sınavına girmiş ve kazanmıştır. O kendi vazifesini yerine getiren birisi olarak sadece mahalle halkı içerisinde değil, bütün çevrede bilinir bir şahıs haline gelmiştir. Onun düşünce hayatına yön veren bir diğer kişi olan Cemâleddîn-i Efgânî ile de 1888 yılında Petersburg’da görüştü. Onun fikir hayatını etkileyen kişiler arasında yakın ahbabı olan Musa Carullah ile beraber Muhammed Abduh ve Kasım Emin’in isimleri de zikredilebilir.
1889'da medreseden ayrıldı ve İmâmlık ile müderrislik görevlerini yürüttü. 23 Ocak 1891 yılında Çarlık Rusyası’nda yaşayan müslümanların dört dinî idaresinden biri olan Ufa’daki Orenburg Müftülüğü’ne kadı olarak atandı. Bu görevini yürütürken İslâm klasiklerini okuma, İslâm dünyasındaki fikir hareketlerini takip etme imkanı buldu. En önemli eserleri arasında zikredilen Âsâr adlı biyografik eserinin dayandığı malzemeyi geniş ölçüde müftülüğün arşiv ve kütüphanesinden temin etti. Kadılık yaptığı dönemde Hacı Abdülgani Efendi (Gani Bay) tarafından savunulan Cedîdci hareketini yeğeni Fâtih Kerîmî ile birlikte destekledi. Islâh-ı Lisân-ı Türkî, Islâh-ı Mekâtib ve Neşr-i Maârif Beyne’l-Müslimîn adlı cemiyetlerin çalışmalarına katıldı. Aynı dönemde Selime ve Esmâ adlı hikâyelerinde kültürel kimlik, yenileşme ve kalkınma sorunlarını ele aldı.
1905 Rus Devrimi'nden sonra Müslümanların gazete çıkarmasına izin verilmesinden sonra 1906 yılında müftülükteki kadılık görevinden istifa ederek gazetecilik yapmak üzere Ufa’dan Orenburg şehrine taşındı. Burada Fâtih Kerîmî ile birlikte şehrin müslüman eşrafından olan Ramioğulları (Remiyev) olarak bilinen iki kardeşin çıkardığı Vakit gazetesinde yazmaya başladı. Yine aynı ailenin desteğiyle yayın hayatına giren Şûrâ dergisinde de editörlük yaptı. “Şûrâ” dergisi sayfalarında ileri görüşlü âlimin farklı konular içeren 700’den fazla makalesi yayınlanmıştır. Aynı zamanda Tatarların ünlü medresesi “Hüseyniye”de idareci olarak çalışmış ve onu düzene sokmaya çalışmış, burada hadis ve siyer dersleri de vermiştir. Yazdığı gazete ve
editörlük yaptığı derginin hükümet tarafından kapatılmasından sonra Ufa'daki kadılık görevine geri döndü. 1918-1919 yıllarında Kızıllar ile Aklar arasında meydana gelen çekişmelere ve şehrin el değiştirme mücadelelerine rağmen şehri olan Ufa’yı terketmeye yanaşmadı.
Alimcan Barudi'nin ölümüyle beraber onun yerine müftülük görevine vekaleten atandı. Bu dönemde bölgede korkunç bir kuraklık ve açlık baş gösterince Rızâeddîn yardım komisyonunda yer aldı; bir yıl sonra Türk Hilâl- i Ahmeri’nden (Kızılay) gönderilen yardımların temininde ve dağıtımında görev aldı. 1923'te Ufa’da toplanan I. İslâm Kongresi’nde Ufa müftülüğüne seçildi. O, müftülük vazifesinden arta kalan her saatini ilim ve fen yolunda sarf etmiş, dinî idarenin arşivini tekrar gözden geçirmiş ve düzene sokmuştur.
1924 yılından itibaren müftülüğün yayın organı olarak İslam Mecellesi adında bir dergi çıkarmaya başlamıştır. 1925’te Leningrad’da düzenlenen S.S.C.B.
İlimler Akademisi’nin 200. kuruluş yıl dönümü törenlerine şarkiyat uzmanı olarak davet edildi. Burada çeşitli bilim adamlarıyla görüştü. 1926'da Mekke'de düzenlenen İslam Kongresi'ne ülkesini temsilen delegasyonun reisi olarak katıldı. Hicaz’a İstanbul üzerinden gidildiğinden Rızâeddîn başkanlığındaki heyet burada bazı Türk bürokratlarıyla görüşme imkanı buldu. Müftü ve âlim sıfatıyla kongrede Arapça uzun bir konuşma yapmıştır ve bir hafta boyunca kongreye başkanlık etmiştir. Saygıdan dolayı dönemin Suudi Arabistan kralı onu makamına kabul etmiştir.
1920’li yılların sonlarında Kremlin yönetiminin İslâm karşıtı politikaları etkisini iyiden iyiye hissettirmeye başlamış, 1933’e gelindiğinde yüz binlerce dinî lider sürgüne gönderilmiş veya katledilmiş, mescitler de kapatılmıştı.
Stalin siyasetinin hayata geçirildiği yerlerdeki uygulamalar “dine karşı mücadele” ismi altında dinî idarenin açıldığı günden başlayıp, yani 1789 yılının 4 Aralığından başlayarak 1917 yılına kadar oluşturulmuş ve Rusya müslümanlarının tarihinde oldukça büyük öneme sahip kıymetli tarihi dokümanları, yazmaları barındıran arşiv binası boşaltılmıştır.
Rızâeddîn, Sovyetler Birliği'nin din adamları ve kurumları üzerindeki baskılarını hiçbir zaman kabullenmedi ve vefatına kadar protestolarını sürdürdü. Maddi imkânları gittikçe kısıtlanmış ve kendisine vergi üstüne vergi yüklenmiştir. Hayatının son döneminde maddi problemlerle boğuşmuş;
paha biçilemeyen kitaplarınının bir kısmını geçim sıkıntısından dolayı satmak zorunda kalmıştır. 12 Nisan 1936 tarihihinde günümüzde Rusya Federasyonu’na bağlı özerk bir cumhuriyet olan Buşkurdistan’ın başkenti Ufa’da 77 yaşında maddi sıkıntılar içerisinde vefat etti ve vasiyeti gereği umumi Tatar mezarlığına defnedildi.
Tatar halkının Kul Ali, Muhammedyar, Mevla Kolıy, Utız İmeni, G.
Kursavi, Şehabettin Mercânî, H. Feyizhanov, K. Nasirî gibi gururu olan Rızâeddîn Fahreddîn, geniş bakış açılı, derin ansiklopedik bilgiye sahip olmasının yanında millî tarihe ve kendi döneminin manevî hayatı ile ilgili büyük hizmetlerde bulunmuş önemli bir âlimdir. Yazdığı eserlerin ve yaptığı hizmetlerin tesiriyle şöhreti memleketi olan Rusya sınırlarını aşmış özellikle İslam dünyasına yayılmıştır.
Rızâeddîn Fahreddîn, Abdülkayyûm Nâsırî ve Mercânî gibi Tatar Rönesansı’nın önde gelen isimlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Onun fikir dünyasını etkileyen en önemli isimler arasında Şehabeddin Mercânî, Gaspıralı İsmâil ve Cemâleddîn-i Efgānî sayılabilir. Rusya’da bulunan akademisyenlerden A.N. Samoyloviç, V.V. Bartold, İ.YU. Kraçkovskiy ve ülke dışından da birçok âlimler ile tanışmıştır. Rızâeddîn Fahreddîn ABD, Almanya, Fransa, İspanya, Kanada, Japonya, Çin, İskandinavya ve başka memleketlerin âlimleri ile de mektuplaşmış ve birçok ilmi meseleye çözüm bulmaya çalışmıştır. İsmi zikredilen bu alimlerin yanında Osmanlı modernleşmesinin fikrî ve siyasî yönelimlerinini de yakından takip yakından takip etmiştir; Rızâeddîn, Ahmed Cevdet Paşa, Ziyâ Paşa, Nâmık Kemal ve Ahmed Midhat Efendi gibi Osmanlı müelliflerinin eserleriyle yakından ilgilenmiştir. Muhammed Abduh, Kāsım Emîn gibi Arap ıslahatçıları, Corcî Zeydân ve Ferah Antûn gibi Hıristiyan müelliflerin de onu etkilediği görülür.
Bu çalışmalarından dolayı Rusya’da hükümet tarafından takibe de uğramıştır.
Yakın arkadaşı Mûsâ Cârullah ve Gaspıralı İsmâil gibi Türk dilinde birliği savunmuştur. Büyük saygı duyduğu Muhyiddin İbnü’l-Arabî ve Nakşî şeyhi Zeynullah Resûlî gibi alimlere rağmen tasavvufa karşı mesafeli olduğu görülür. Kendisi başkalarına karşı eleştrilerinde daima ılımlı olmuştur. Bu özelliği sebebiyle Kadîmci âlimler kendisine saygı ve güven duymuşlardır.
Onun müftü olarak seçilmesinde etkili olan faktörlerden bir tanesi de onun bu ıslahçı yönü olmuştur. Rızâeddîn siyasî meselelerle de yakından ilgilenmiş, yazdığı makalelerle Rusya müslümanların siyasi hareketine etkin bir biçimde katılmıştır. Ölümünün ardından geçen onca seneden sonra Tataristan Cumhuriyeti’nde yeniden keşfedilmiş ve hak ettiği itibarı bu şekilde tekrar kazanmıştır.
ESERLERİ
A) Din, Ahlâk ve Eğitim Alanındaki Eserleri
1. et-Tahrîrü’l-Musaffâ (Kazan 1888). İslâm miras hukukuyla ilgilidir.
2. Kitâbü’l-İ‘tibâr (Kazan 1888). İbadet, çocuk eğitimi ve bazı sosyal meselelere dairdir.
3. Menâsıb-ı Dîniyye (Orenburg, ts. [1896 ?]).
4. Terbiyeli Bala (Kazan 1897).
5. Terbiyeli Ana (Kazan 1898).
6. Terbiyeli Hatun (Kazan 1899).
7. Terbiyeli Ata Yâ ki Kırâat-i Türkî (Kazan 1902).
8. Âdâb-ı Ta‘lîm (Orenburg 1902).
9. Aile (Orenburg 1902).
10. Nasîhat (I-III, Orenburg 1903).
11. Rusya Müslümanlarının İhtiyaçları ve Onlar Hakkında İntikad (Orenburg 1906). 1905 yılında çarlığın çıkardığı kararla nisbeten yakalanan özgür basın yayın ortamında Rusya’da yaşayan müslümanların dinî ve sosyal ihtiyaçları ile ilgili kaleme alınmıştır.
12. İslâmlar Hakkında Hükûmet Tedbirleri (I-II, Orenburg 1907). Rızâeddîn bu eserinde, müslümanların eğitimiyle ilgili olarak çıkarılmış yasa ve tüzükler hakkında bilgi vermekte, böylece müslümanlara yol göstermektedir.
13. Rahmet-i İlâhiyye Meselesi (baskı yeri ve tarihi yok; 2. bs., Orenburg 1910). Yakın arkadaşı olan Mûsâ Cârullah’ın Rahmet-i İlâhiyye Burhanları isimli kitabındaki tartışmalı meselelerin değerlendirildiği bir kitabıdır.
14. İlm-i Hadîsten Kütüb-i Sitte ve Müellifleri (Orenburg 1910).
15. Dinî ve İctimâî Meseleler (Orenburg 1914). Bu eser Rızâeddîn’in Mercânî ve Efgānî’nin de tesirleriyle şekillenen ceditçi görüşlerini yansıtır.
B) Biyografi Alanındaki Eserleri
1. Âsâr (I-II, Orenburg 1900-1908). İdil-Ural bölgesinde yaşayan ünlü müslüman Türkler’in biyografilerini ihtiva etmektedir. 1900 yılından başlayıp 1908 yılına kadar Orenburg’da (birinci cildi Kazan’da) on beş defa yayınlanmıştır. Bir araya getirildiğinde onlar 2 cildi teşkil eder. Bu iki ciltlik eserde Bulgar döneminden başlayıp 20. yy. başına kadar Rusya’daki meşhur İslam âlimlerinin ve devlet adamlarının, onların öğrencilerinin, nesillerinin hayatı ve çalışmaları tasvir edilmiştir. Âsâr’ın 3. ve 4. ciltleri yayınlanmamış olup el yazması şeklinde Ufa’daki Rusya İlimler Akademisi’nin Ural Bilimsel Merkezi Başkurdistan Bölümü Tarih, Dil ve Edebiyat Enstitüsü arşivinde tutulmaktadır.
2. Meşhur Hatunlar (Orenburg 1903).
3. İbn Rüşd (Kazan 1905). Remzi Demir eseri Türkiye Türkçesi’ne aktarmıştır (İslam Filozofu İbn Rüşd, Ankara 1997).
4. Ebu’l-Alâ el-Maarrî (Orenburg 1908).
5. İmâm Gazzâlî (Orenburg 1909).
6. İbn Teymiyye (Orenburg 1911).
7. İbn Arabî (Orenburg 1912).
8. Ahmed Midhad Efendi (Orenburg 1913).
9.Şeyh Zeynullah Hazret’in Terceme-i Hâli (Orenburg 1917).
C) Tarih Alanındaki Eserleri
1. Bulgar ve Kazan Türkleri (nşr. Enver Hayrüllin, Kazan 1997, Latin harfleriyle Tatarca).
2. İbn Battûta’nın Deşt-i Kıpçak’taki Seyahati (Orenburg 1917). İbn Battûta’nın seyahatnâmesinde eski Türk illeri ve Rus coğrafyası ile ilgili bilgilerin tercüme ve açıklamasıdır.
3. Altınorda Hanları (nşr. Ravil Emirhan, Kazan 1996). Rusça’ya Sultan Şemsi çevirmiştir.
4. Kazan Hanları (nşr. Ravil Emirhan, Kazan 1995).
Bunların dışında Rızâeddîn’in Esmâ Yâ ki Amel ve Ceza (Orenburg 1903) ve Selime Yâ ki İffet (Kazan 1899) adlı iki hikâyesi vardır.
D) Hadis Alanındaki Eserleri
1. Muhammed Aleyhisselam, Orenburg-1908, 64 sayfa.
2. İlm-i Hadis’ten Kutub-i Sitte ve Müellifleri, Orenburg-1910, Vakit Matbaası, 135 s.
3. Cevâmiu’l-Kelim, Kazan-1911.
4. Cevâmiu’l-Kelim Şerhi, Orenburg-1916, 525 s. (Kazan-1996 ofset) 318 hadisin şerhidir.
5. El-Belâğu’l-Mübîn ve Şerhi, (1918-1924)
BİBLİYOGRAFYA
Abdullah Battal-Taymas, Rızâeddîn Fahreddînoğlu, İstanbul 1958.
Ahmet Kanlıdere, Reform within Islam: The Tajdid and Jadid Movement among the Kazan Tatars (1809-1917), İstanbul 1997, s. 50-52.
Ahmet Kanlıdere, Kadimle Cedit Arasında Musa Cârullah’ın Hayatı, Eserleri, Fikirleri, İstanbul 2005.
İsmail Türkoğlu, Rusya Türkleri Arasındaki Yenileşme Hareketinin Öncülerinden Rızaeddin Fahreddîn, İstanbul 2000.
Azade-Ayşe Rorlich, Volga Tatarları, (trc. Mehmet Süreyya Er), İstanbul 2000.
Ömer Hakan Özalp, Rızaeddin Bin Fahreddîn: Kazan’la İstanbul Arasında Bir Alim, İstanbul 2001.
Mercani, Şihabeddin (1997), Müstefad’ül-Ahbar Fi Ahval-i Kazan ve Bulgar, I-II, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Heyri, Enver, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 2016/8, s.156-162.
Erul, Bünyamin, Tatar Alimlerden Rızaeddin b. Fahreddîn (1859-1936) ve Hadisçiliği, AÜİFD XLVI (2005), sayı II, s. 55-105.
— MEŞHUR HATUNLAR —
Rızâeddîn b. Fahreddîn
MEŞHUR HATUNLAR
İslâmî eserlerde ve müslümanlar arasında meşhur olan, milletimize malıyla, canıyla ve gayretleriyle hizmet eden kadınların biyografilerinin anlatıldığı
bir kitaptır.
1
للاهلل رخف يركذتلا لا و ْبيع سمشلا مسلا ثينأتلا لاف
“Kızım Zeyneb için yazdım”
2
ُثيداحَا ُسانلا انمِاف هركذ ًانسح ًاثيدح نكف
Eser: Rızâeddîn b. Fahreddîn
(Ufa)
Yayınlayan: Muhammed Salih b. Muhammed Kâşif Muhammed Şerîf
Orenburg Şehrinde Muhammed Fatih Kerimov Matbaası
1 Güneş kelimesinin müsenna (dişil) olması bir ayıp olmadığı gibi, Hilâl kelimesinin müzekker (erkek) olması da bir övünç değildir.
2 Güzel bir şekilde yad edilen ol, zira insanlar ancak sözlerden ibarettir.
— İHTAR —
Bu kitabı hazırlarken kaynak gösterdiğimiz ve kendisinden istifade ettiğimiz kitaplar şunlardır:
1-el-İmâme fi Ahbâri Gırnata, (777) tarihinde Fas şehrinde şehit olan Muhammed Lisânü’d-Din b. el-Hatib’in eseridir. 375 sayfadan oluşan birinci cildi Kahire’de 1319 yılında basıldı.
2-Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe. 630’da Musul’da vefat eden, el-Hâfız İzzü’d-Din Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed Abdülkerim el-Cezerî’nin eseridir.
Beş cilt olarak (1285-1286) Kahire’de basılmış eseridir.
3-Tâcu’l-Arûs Şerhu’l-Kâmûs. 1205’te Kahire’de vefat eden Ebû’l-Feyz es- Seyyid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Abdürrezzak el- Hüseynî’nin on cilt olarak (1302-1307)’de Kahire’de basılmış eseridir.
4-Târîhu İbni Haldûn. 802’de Kahire’de vefat eden Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed el-Hadarî’nin Kitâbu’l-İber ve Divânü’l-Mübtedei ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-Arabi ve’l-Acem ve’l-Berber ve min Asrihim min Zevi’s- Sultâni’l-Ekber isimli eseridir. Miladi 1274-1284’te Kahire’de basılmıştır.
5-Târîh-i Devleti Âli Selçuk. el-Feth b. Ali el-Bender el-Isbehânî tarafından özetlenen bir eserdir. 1318’de Kahire’de basılmıştır.
6-Târîhu’l-Kâmil (Kâmilü’t-Târîh). Üsdü’l-Ğâbe sahibinindir. 1303’te Kahire’de on iki cilt olarak basılmıştır. İbnü’l-Esîr’in vefat senesi yanlış
düzenlenmiş ve Kamus’u A’lâm’da 308 olarak gösterilmiştir Keşfü’z- Zünûn’da (c. 2, s. 252) 638’de vefat ettiği söylenmiştir. Doğrusu ise 630 senesisidir.3
7-Târîhu Murûci’z-Zeheb ve Meâdini’l-Cevher. 346’da vefat eden Ebû’l- Hüseyin Ali b. el-Hüseyin b. Ali el-Mesûdi’nin eseridir. Bunun bizde olan nüshaları, Târîhü’l-Kâmil ile Nefhu’t-Tabîb’in açıklama kısmında basılmıştır.
8-Târîhü Mısr el-Hadîs. Corci Zeydan olarak bilinen müellifin eseri 1306’da iki cilt olarak Kahire’de yayınlanmıştır.
9-el-Teberü’l-Mesbûk fî Hayli’s-Sülûk. 1831’de Medine’de vefat eden el- Hâfız Muhammed b. Abdurrahman b. Muhammed b. Ebî Bekir b. Osman es- Sehâvî’nin eseri olup 1892’de Kahire’de basılmıştır.
10-Tuhfetü’l-Ashâb ve Buğyetü’t-Tullâb fi’l-Hitati ve’l-Mezârâti ve’t-Terâcim ve’l-Buka el-Mübârekât. Nefhu’t-Tayyib’in Hamişinde4 basılıdır.
11- Tezkîretü’l-Huffâz. 748’de vefat eden el-Hafız Ebû Abdullah Şemsu’d Din Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz ez-Zehebî’nin Haydarâbâd’da sekiz cilt olarak basılmış eseridir. Zehebi’nin vefatı Keşfü’z- Zünûn’da doğru gösterildiği halde Târîhü’z-Zehebî’de yanlışlıkla 746 diye gösterilmiştir.
12-Tezyînü’l-Esvâk. 1008’de vefat eden el-Hâkim Dâvûd b. Ömer el-Basîr el-Antâkî’nin eseridir. 1308’de Kahire’de basılmıştır.
13-Hasanü’l-Muhâzara fî Ahbâri Mısır ve’l-Kâhire. 911’de vefat eden Celâlü’d-Din Ebû’l-Fazl Abdurrahman b. Ebî Bekir es-Suyûtî’nin eseridir.
1299’da iki cilt olarak Kahire’de basılmıştır.
3 Bkz. Vefeyâtü’l-A’yân Târîhi, c. 1, s. 347-348.
4 Hamiş: Bir mektubun altına eklenen not, bir kitabın kenarlarına yazılan açıklama veya ekleme notu, çıkma, hâşiye.
14-Hat ve Hattân. İstanbul Encümeni Maârif azalarından Habîb’in eseridir.
1305’te İstanbul’da basılmıştır.
15-ed-Dürrü’l-Mensûr fî Tabakâti Rabbeti’l-Hudûr. Zeyneb Fevvâz Hatunun 1312’de Kahire’de yayınlanmış eseridir.
16-Divânü’s-Sabbâbe. 772’de vefat eden Şihâbü’ddîn Ahmed b. Ebî Hacle el-Mağribî’nin eseridir. Kahire’de basılıdır.
17-Şecere-i Türk. 1074’te vefat eden Ebû’l-Gâzî Bahadır Han b. Arab Muhammed Han’ın eseridir. 1287’de Baron De Mizun olarak bilinen Müsteşrik’in ihtİmâmıyla Petersburg’da Akademiye matbaasında basılmıştır.
18-Fütûhu’l-Büldân. 279’da vefat eden Ebû Bekir Ahmed b. Yahya el- Belazûrî’nin eseri olup 1318’de Kahire’de basılmıştır. De Coye namındaki müsteşrik tarafından üç cilt olarak 1864-1866’da Lieden’de yayımlanmıştır.
Ehlwart adındaki müsteşrik’in bir cüz (parça) olarak 1883’te Fethu’l-Emsâr ismiyle yayınlatmış olduğu eseridir. Bu kitabın Fütûhu’l-Büldân kitabının aynısı olacağı sanılmaktadır.
19-el-Fahri fi’l-Adâbi’s-Sultâniyyeti ve’d-Düveli’l-İslâmiyye. Muhammed b.
Ali b. Taba Taba, Leben el-Taktakî olarak bilinen kişinin 801’de tamamlanmış eseridir. 1318’de Kahire’de basılmıştır.
20-Füvâtü’l-Vefeyât. 724’te vefat eden Fahrü’d-Din Muhammed b. Şakir el- Halebî’nin eseridir. 1299’da iki cilt olarak Kahire’de basılmıştır.
21-Kamûsu’l-A’lâm. Fâdıl Şehir Şemsüddin Sami Bey Efendi’nin 4830 sayfadan oluşan ve (1306-1316)’da İstanbul’da yayınlanmış eseridir.
22-el-Kâmil. 275’te vefat etmiş olan Ebû’l-Abbas Muhammed b. Yezîd el- Müberred’in eseridir. 1308’de iki cilt olarak Kahire’de basılmıştır.
23-Mecmaü’l-Emsâl. 518’de Nisâbur’da vefat etmiş olan Ebû’l-Fazl Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Meydanî’nin eseridir. 1310’da iki cilt olarak Kahire’de basılmıştır.
