Harem kapısından içeriye girerken, bugün bile uzun el
bisesinin eteğini yerde sürüye sürüye yürüyen bir cari-
yeyi görmeyi düşleyen ziyaretçilerin heyecanını fark
edebilirsiniz... Yabancılara kapalı bir mekân olan hare
min duvarları yüzyıllar boyu gizlilik, saklılık, dokunul
mazlık ve kutsallıkla örülmüş. Kelime kökeni de tüm bu
terimleri içeren Arapça ‘harîm’den geliyor. Günümüze
gelen İslam sarayları arasında gerek mimari, gerekse ta
rihî önemiyle öne çıkan Topkapı Sarayı’nın Harem
Da-As visitors enter the door o f To p ka p ı Palace H arem th e ir sense of anticipation is tangible. Even today they envisage the possibility o f meeting an odal isque, her long skirt trailing on * the ground as she walks. T he word harem originates from the A rab ic harîm, comprising the concepts of secrecy, inviolability and sacrosanctness that pervade the very walls of this place and marked life here over the cen turies that it was a closed book to strangers. The harem section o f Topkapı Palace was carefully situated so that it could not be seen from the state apartments and the courtyards where public affairs w ere conducted. Tursun Bey, a chronicler at the time of Sultan Mehmed the Conqueror w rote, 'If şems [the sun] had not been a w ord which in Persian takes the feminine article, even the sun would not be admitted to the harem.’
Known in other eastern countries as perde (purdah), zenâne o r enderûn, the royal harem at the O ttom an Palace was known as the Dâr-üs-saâde, or Place of Felicity, while the sec tion of the palace known as the Imperial Harem encompassed both the harem proper, the state apartments of the sultans, the quarters o f his household and the pavilions in the fourth
Karçı sayfada: Haremin girij sofası (üstte); III. Osman Köçkü’nün iç mekânları rokoko üslubunda (altta). III. Murad Has Odası iç mekânı, İznik çinileriyle kaplı (üst te). Mekânın altındaki havuz Mimar Sinan’ın eseri (altta solda). Ill Murad Has Odası girimindeki İznik çini pano (altta sağda). / Facing page: The entrance hall of the harem (above); the rococo style interior of the Pavilion of Osman III (below). İznik tiles adorn the interior of the Privy Chamber of Murad III (above). The pool here was built by the 16th century architect Sinan (below left). Panel of İznik tiles at the entrance to the Privy Chamber of Murad III (below right).
iresi de selamlık ve yönetim işlevlerinin gerçekleştiği di
ğer avlulardan özenle gizlenmiş. Harem öylesine gizli
bir yer ki, Fatih döneminin tarihçisi Tursun Bey, “Fars
ça’da güneşin (Şems), dişil sıfatı ile kullanılmasaydı ha
reme giremeyeceğini” söyler. Doğu ülkelerinde perde,
zenâne ve enderûn denilen harem, halk arasında Harem
Dairesi, Osmanlı Sarayı’nda ise Dâr-üs-saâde diye adlan
dırılıyordu. Harem-i Hümayun ise Osmanlı padişahları
nın özel yaşamıyla ilgili olan Harem Dairesi ile birlikte
enderûn ve dördüncü avludaki köşkleri de kapsıyor.
Yüksek duvarlar ve tunç kapılarla enderûndan ayrılan
courtyard. The secrecy associated with the royal harem and the harems o f upper and middle-class O ttom an houses aroused the keen curiosity o f foreign travellers and artists who visited Ottoman Turkey, but their written accounts and pic tures o f the harem were based for the most part on hearsay. W ith a few exceptions it was not until the end of the 18th century, during the reign o f the enlightened reformist Sultan
haremin yabancılara kapalı bir mekân olması ve Osman-
lı yaşamında her evde bir harem bulunması, birçok Batı
lı sanatçı ile bu kente gelen gezgin ve düşünürlerin ilgi
sini çekmiş, kulaktan duyma bilgilerle haremi düşlerinde
canlandırarak birçok sanat eserini yapmalarını sağlamış
tır. İlk kez 1800’lere doğaı, aydın ve yenilikçi bir padi
şah olan III. Selim döneminde haremin kapıları gerçek
anlamda yabancılara açılmış, mimar ve ressam Melling,
Daniel Clarke ve başka birçok sanatçı gözlemlerde bu
lunmuştur. 1909 tarihinde II. Abdülhamid’in tahttan indi
rilmesinden sonra, Abdurrahman Şeref Bey haremdeki
binalar, daireler, kadınlar, cariyeler, şehzade ve sultanlar
hakkında incelemeler yapmış, makalelerini 1910-1911
yılları arasında Encümen-i Osmani Mecmuası’nda yayım
lamıştır.
Padişah haremde, valide sultan, eşi olan kadınefendiler,
şehzadeler, üst düzey yönetici grubu ile hizmet eden
yüzlerce cariye ve kara hadım ağadan oluşan kalabalık
bir kadro ile yaşardı. Haremin ilk yapıları Altınyol, Kuş
hane mutfağı, Eski Hasekiler olarak belirlenmiştir. Ha
remde, cariyeler ile harem ağalarının yaşadıkları bölüm
ler, mutfak, kiler, hamam, çamaşırlık, hasta odası, yatak
hane gibi birimleri kapsayan bir koğuş düzeni bulunu
yordu. 16. yüzyıl sonlarından başlayarak artan yerleşim
ihtiyacını karşılamak için Topkapı Sarayı’ndaki Harem
Dairesi’ne sofa, oda, yatak odası, cariye odası, kadıne-
fendi dairesi gibi küçük birer konak işlevinde mekânlar
da yapılmıştı.
Evliya Çelebi’nin eseri Seyahatname’deki bilgilere göre
16
. yüzyıl sonlarına gelinceye kadar padişahlar günlük
Valide Sultan Dairesi Has Odası’nda İznik çini panolar ve ahşap şirvan (sol da). Sultan III. Ahmed taralından inşa ettirilen Yemiş Odası’ndaki meyve ve çiçek desenleriyle süslü ahşap panolar Lale Devri’nin üslubu (altta). / İznik tiling panels and the wooden gallery in the Privy Chamber of the Sultan's Mother (left). The wooden panelling of the Fruit Room of Sultan Ahmed III is painted with compositions of fruit and flowers typical of the Tulip Era (below).
Selim III (1789-1807) that the architect and draughtsman Melling, Daniel Clark and other artists were admitted to the palace harem to draw from observation instead of imagina tion. In 1909, following the deposal o f Sultan Abdülhamid II, the O ttom an historian Abdurrahm an Ş e re f Bey made a detailed study of the buildings and apartments o f the harem, and the women, princesses and princes who lived there. His findings w ere published as a series o f articles in 1910 and
1911 in the historical journal Encümen-i Osmani Mecmuası. The harem was home to the sultan himself, his mother, wives, daughters, sons, brothers, the high ranking female officials who managed the affairs of the household, hundreds of maidser vants, and black eunuchs. The earliest parts o f the harem quarters are the Golden Road, the sultan's private kitchen, and that section known as Eski Hasekiler.
The service sections o f the harem included kitchen, food cel lar, baths, laundry, sick room and the dormitories of the maid servants and black eunuchs. A s the population of the harem increased from the end of the 16th century onwards, mezza nines and additional buildings w ere constructed containing bedrooms for the serving women and self-contained apart ments for the wives of the sultan.
The 17th century Ottoman w riter Evliya Çelebi records that until the late 16th century the harem did not move to
ikballer Dairesi’nde bir kadınefendi odası (Üstte). Haremde padişahların tören ve kabul salonu olan Hünkâr Sofası’ndaki hünkâr şirvanı (üstte sağda), ikbal ler Dairesi tavanından bir detay (altta). / A room belonging to one of the wives of the sultan (above). The royal gallery of the Hünkâr Sofası, the throne room used on ceremonial occasions (above right). Detail of the ceil ing in the Apartment of the Favourites (below).
çalışmalarını Topkapı Sarayında sürdürür, çoğu gecele
rini burada geçirir, arada Eski Saray’daki eşlerini ve ço
cuklarını görmeye giderlerdi. Kanuni Sultan Süleyman’ın
(1520-1566) başhasekisi Hürrem Sultan, bazı hanımlarla
birlikte Topkapı Sarayı na yerleşmişse de haremin Beya
zıt'taki Eski Saray’dan Topkapı Sarayına taşınması, an
cak
I I I .Murad (1574-1595) döneminde gerçekleşir.
Topkapı Palace, although the sultans conducted their daily business there and often spent the night, going occasionally to the O ld Palace to visit th e ir w ives and children. Sultan Süleyman the Magnificient (1520-1566) took only his wife Hürrem Sultan and some women-in-waiting to this palace, the complete transferral of the harem from the Old Palace taking place during the reign of Murad III ( 1574-1595).
On 24 July 1665. while Mehmed IV ( 1648-1687), his harem and household were at the palace in Edime, a great fire broke out at Topkapı Palace, destroying the Palace o f Justice, the Council of State, the Treasury, the Land Registry Office, most of the harem from the Carriage Gate to the Apartment of the Sultan's Mother, and the kitchens. The 17th century Turkish scholar Katip Çelebi wrote in his Takvimut-Tevarih that the fire was started by a maidservant who had stolen a ring, Mehmed IV and his mother returned to Istanbul to inspect the situation, and the sultan ordered the construction o f a new harem building whose interior walls were entirely deco rated with tiles, This was com pleted in I 668, but since Mehmed IV and his successors who reigned during the sec ond half of the 17th century lived for the most part at Edime Palace, the harem at Topkapı did not regain its importance until the reign of Ahmed III (1703-1730), a period popularly known as the Tulip Era.
European baroque began to influence Turkish art and archi tecture at this time, and the Tulip Era is characterised by a new naturalistic style which is perhaps most strikingly exempli fied by the painted wall decoration consisting of vases of flow ers and plates of fruit in the Fruit Room of Ahmed III in the harem. The passion for garden flowers became evident every-34
24 Temmuz 1665’de IV. Mehmed, harem ve enderûnda-
ki saray erkânı ile Edirne’de kalırken, Topkapı Sara-
yı’nda büyük bir yangın çıkar: Adalet Kasrı, Kubbealtı,
Hazine ve Defterhane, Araba Kapısı’ndan Valide Sultan
Dairesi’ne kadar olan harem bölümü ve mutfak tama
men yanar. 17. yüzyılda yetişmiş Osmanlı bilgini Kâtip
Çelebi nin eseri Takvimü't-Tevarih’te, bu yangını yüzük
çalan bir cariyenin çıkarttığı yazar. Daha sonra, annesi
ile İstanbul’a gelen IV. Mehmed baştanbaşa çinilerle
kaplı yeni bir harem dairesi yapılmasını emreder. Bu ye
ni haremin yapımı l668’da tamamlanır. Bununla birlikte
IV. Mehmed, II. Süleyman, II. Ahmed ve II. Mustafa’nın
daha çok Edirne Sarayı’nda oturmaları yüzünden harem
önemini yitirir, ta ki III. Ahmed dönemindeki (1703-
1730) Lale Devri’ne kadar...
Batı sanatındaki barok üslup Lale D evrinde Osmanlı
süsleme anlayışına yeni bir üslup getirir: Çiçek dolu va
zolar, meyve dolu tabaklar, natiiralist sayılabilecek görü
nümdeki kalemişi alçı veya mermer kabartmalar döne
min bütün mimari eserlerinde görülür. III. Ahmed’in sa
rayın hareminde yaptırdığı Yemiş Odası’nın duvarları
baştan başa çiçek dolu vazolar ve meyve dolu tabaklarla
donatılmıştır. Haremde yaşayan cariyelerin de Laligül,
Ebrunigâr, Nazgül gibi kulağa hoş gelen Farsça isimlerle
çağnlmaları, kıyafetlerinden kullandıkları eşyalara, yaşa
dıkları mekândaki süslemelere kadar çiçeğin yaygın kul
lanımı, o dönem çiçeğe verilen önemin, cariyelerin çi
çek gibi güzel ve zarif olmalarının bir göstergesidir.
Rokoko üslubunda dekorlanan Hünkâr Hamamı’nda yaldızlı bronz §ebeke ve barok kurna (üstte), iki has odadan oluşan Çifte Kasırlar, İznik çinilerinin en nadide örnekleriyle bezeli (altta sağda ve altta solda). / The gilded bronze lattice in the Royal Bath with its rococo decoration and baroque wash basin (above). The two royal chambers of the Çifte Kasırlar are decorated with the most exquisite İznik tiles (below right and below left).
where, on clothing, furnishings and in architectural decoration, and extending even to the names of the harem women, who began to be given melodious Persian names like Laligül (Ruby Rose) and Nazgül (Shy Rose) that suggested they were as beautiful and graceful as flowers. Later in the 18th century, rococo, with its delicate colour schemes and light romantic motifs, began to influence Turkish art, and the Pavilion of Osman III built on a terrace facing the Hünkâr Sofası (Throne
IV. Murad’ın emriyle Bağdat seferinin anısına 1639’da in$a ettirilen Bağdat Köîkü’niin iç mekân duvarları kubbe üzengisine dek çinilerle kaplı. / The tiled interior of the Baghdad Pavilion, which was constructed for Murad IV in 1639 in commemoration of the Baghdad campaign.
18. yüzyıldan itibaren de yine Batı sanatının etkisiyle or
taya çıkan Osmanlı Türk rokokosu, renkli, ince zengin
süslemeleri ile haremdeki yapılara canlılık ve zenginlik
kazandırır. Hünkâr Sofası’nın önüne yapılan bir teras
üzerindeki
I I I .Osman Köşkü, Altınyol üzerindeki zarif
tezyinatlı, hafif görünüşlü ahşap yapılar (Gözdeler Da
iresi) dönemlerinin zevkli süsleme anlayışı ile ortaya çık
mışlardır.
Harem bilinenlerin aksine, cariyelerin Osmanlı toplu-
mundaki aile yapısının özelliği olan saklılık ve kapalılık
prensibi altında yaşadığı ve eğitim aldığı bir kurumdu.
Saraya giren cariyeler, Valide Sultan veya haremi yöne
ten baş hazinedar kadının denetimi altında okuma, yaz
ma, çalgı çalma, saray görgüsü ve nezaket kurallarını
öğrenirdi, içlerinden çok azı padişahın zevcesi olma sı
fatını kazanırdı: Saraydaki dokuz yıllık hizmetin sonun
da özgürlük belgelerini, elmas küpe ve yüzük, altın içe
ren çeyiz takımlarını alarak saraydan çıkartılır, durumla
rına uygun kişilerle evlendirilirlerdi. Bu kızlar kibarlıkları
kadar ağzı sıkı olmaları, saray ve harem yaşamına ilişkin
hiçbir bilgiyi dışarıya anlatmamaları ile de ünlüydü.
Ama, haremin duvarlarına karalanmış yazılar, cariyelerin
belki de hiç dillendirilmemiş özlemlerini bize ulaştırır:
“Bağrı yanık Dilferib / Allah garîb / Allah garîb / Aman
aman.”
•
* H. Canan Cimilli, Topkapı Sarayı Müzesi Harem Bölümü Sorumlusu ve araştırmacı.
Room of the Harem) and the gracefully decorated wooden structures known as the G özdeler Dairesi (Apartm ent of Favourites) above the Golden Road are typical o f this later style.
Life In the royal harem was very different from that Imagined by Europeans. As an institution In Ottoman society the harem reflected the secluded privacy of family life. The carlyes or maidservants who served the women of the household were trained and educated In the skills and accom plishm ents thought appropriate for women at the time, and after a cer tain number of years In se vice allowed to marry. In the royal harem, under the guidance of the sultan's mother or the prin cipal officer of the harem household, a woman known as the chief treasurer, the girls were taught to read and write, play music, and the intricate rules o f palace etiquette and protocol. Very few were honoured even by the privilege of waiting at the sultan's table, and still fewer became royal wives. After nine years of sevice the harem girls were given their manu mission document, a set o f diamond earrings and ring, a trousseau and some gold as their marriage portion, and suit able husbands found for them. They were renowned for their good breeding and for their discretion, never being known to reveal any intimate details about the royal family to outsiders. Nevertheless, graffiti on the harem walls shows that not all cariyes were contented with their lot: 'Dilferib whose heart
bums / Is wretched / O God / Alas alas.' •
* H. Canan Cim illi is a researcher and Keeper of the Harem at Topkapı Palace Museum.
Kişisel Arşivlerde Istanbul Belleği Taha Toros Arşivi
