Kadıköy koyu üzerinde bir deneme İRFAN BAYHAN

KödıKUy vapur Iskalası eleiarlkli banliyö treni anadolu t r e n h a t l a r ı /eni c a r s ı v e 15 m e r k ' t l e r t o t o p a r k Har

Kadıköy

koyu

üzerinde

bir

deneme

İRFAN BAYHAN

Son günlerde gazetelerde yer alan Kadı-köy rıhtımının denize doğru doldurularak genişletilmesi ile ilgili haber ve beyanlar, önemli olduğu kanısında bulunduğumuz ko-nunun bazı noktaları, özellikle Kadıköy çarşı çekirdeği, çarşının elektrikli tren ve vapur bağıntıları yönünden görüşümüzü açıklama-ya yöneltmiştir. Ancak hemen belirtelim ki, ana fikir yeni olmayıp, en son 1962/63 yıl-larında İYTO mimarlık ihtisas bölümü öğ-rencilerine de aynı düşünce ile Kadıköy Çar-şı ve iskele planlaması çalışmaları yaptırıl-mış bulunmaktadır.

Gelişme ve mevcut durum:

Bilindiği gibi istanbul şehri çok eskiden İstanbul yarımadasında kurulmuş iken, za-manla şehrin Galata kesimine sıçraması ve

19. yüzyıldan bu yana Beyoğlu çevresinin yeni şehir olarak gelişmesi ile bölüntülü bir şehir durumuna girmiştir. Boğaziçi ve Haliç gibi önemli ölçüdeki su yüzeyleri ile bölü-nen şehrin Anadolu ve Rumeli yakalarında da meskûn yüzeylerin artması, şehir içi

de-niz araçlarının kullanılması (1871 Şirketi Hayriye) ile ilgili olup, çok küçük yerleşme-ler halinde olan Boğaz köyyerleşme-leri ve Üsküdar Kadıköy topluluklarının gelişmesi hızlan-mıştır. 1880 den sonra Haydarpaşa - Bağdat demiryolunun inşası, aynı hattan faydalanan bir banliyö servisinin gerçekleştirilmesi, Ka-dıköy başlangıç noktası olmak üzere Pen-dik yönündeki güney sahil şeridini önemli derecede kıymetlendirmiş ve Kadıköy çev-resi Anadolu yakasındaki bütün yerleşmele-rin en gözde merkezi olarak, diğer şehir ke-simlerine kıyasla, çok daha hızlı genişleme ve nüfus artışı göstermiştir. Kadıköy'ün yanı sıra 1940 dan evvel oldukça önemli olan eski Üsküdar, âdeta bu yeni yerleşmeye ak-mıştır. Şüphesiz bu gelişmenin ana nedeni sadece banliyö hattı değildir ve banliyö tren hattından bugünkü küçük faydalanma oranı da gelişmede diğer faktörlerin etkili olduğu-nu göstermektedir.

Son yılların Kadıköy ve çevresindeki arazi kullanış ve yerleşme şekli incelendi-ğinde bu yüzeydeki yoğunluğun yer yer fazlalaştığı (Moda) ve bu büyük şehir par-çasının bugün için Banliyö - Sayfiye olma-dan çıkarak, devamlı iskân edildiği kolay-lıkla {.örülür. Aynı nedenle yeni yerleşme-lerin Pendik ve İzmit arasında Lineer, ola-rak, yani sahil, tren hattı ve ana trafik ar-terlerine paralel olarak, süratle geliştiği de izlenmektedir.

Bu lineer yerleşmede, dikkati çîken özel-lik gelişmeye oranla tren hatlarının önemi-ni çok kaybetmiş olması ve tren hattına paralel Ankara yolu, Ziverbey yolu ve Bağ-dat caddesinden geçen ana trafik akımının

minibüs, otebüs ve dolmuşlarla yapılabil-mekte bulunmasıdır. Şehir içi otobüs işlet-mesinin yetersiz oluşu da dikkate alınırsa, Kadıköy çarşısına ve vapur iskelesine olan yolcu akımının geniş çapta, minibüs ve dol-muşlarla yapıldığı söylenebilir. Gerek işlet-me ekonomisi ve gerekse trafik düzeni açı-sından mutlak surette en kötü ve en arzu edilmeyen durumun da bu düzen olduğu açıktır.

Mevcut düzene göre, iskân toplulukla-rında ikamet eden, çalışanlar veya alışverişe çıkanların akımları aşağıdaki merkezlerle ilgilidir :

I — Pendik - Kadıköy arası yüzeyler-den Kadıköy çarşısına gelen ziyaretçiler (periodik ihtiyaçlar).

II — Kadıköy ve çevresindeki yerler-den günlük işyerlerine gidip gelenler.

a) Kadıköy - Köprü deniz yolu ile ula-şılan işyerleri (Büyük çoğunluk).

b) Kadıköy çekirdeğindeki işyerlerine gelenler.

Bir kısım ihtiyaçlar semt çarşılarında karşılanırken diğer ihtiyaçlar Kadıköy çarşı-sından sağlanmaktadır. Bütün bu şartlar al-tında gerek bu lineer yerleşmede oturanların v; gereks? ana şehirdeki (Rumeli yakası) iş-yerlerine £İdip gelenlerin devamlı uğrak yeri Kadıköy çarşısı ve Kadıköy vapur iskelesi-dir. Yaya akımının ve yaya yoğunluğunun bol olduğu yerlerin, alışveriş için en ideal rrtamı meydana getirdiği gerçeği değişmez olduğuna göre, sözünü ettiğimiz, akımlarla, Kadıköy çarşısı ve vapur iskelesi bağıntısı daha net bir şekilde ortaya çıkmakta, an-cak bu bağıntıda önemli rolü olan mevcut

insan ulaştırma sistemi de dikkate alındı-ğında, Kadıköy çarşısı ile vapur iskelesi bağıntılı durumda oldukları halde, mcvcut tren ulaşımından faydalanılmadığı görül-mektedir. Bunun başlıca nedeni Haydar-paşa Tren terminalinin Kadıköy çarşısı ve diğer iskelelerle bağıntısız oluşu ve sadece Haydarpaşa - Köprü arasındaki yolcu akı-mına hizmet edebilmesidir. Kadıköy - Köprü yolcu akımının ağrrlığı ise Anadolu yaka-sında Tren terminalinden kopmuş olan tek bir Kadıköy iskelesi üzerinde bulunmaktadır.

Elektrikli tren :

Birknç yıldan beri D.D.Y. İdaresi Sir-keci - Halkalı tren hattında olduğu gibi H. Paşa - Pendik - İzmit yönündeki hattı elek-trikliye çevirmek çabasındadır. Bu davra-nış şehir içi trafiği ve bağlantıları bakımın-dan önemli olduğu kadar, ulaştırma şekli açısından da Kadıköy çevresi için hayatî önem taşımaktadır. Yukarıda ifade etmeğe çalıştığımız gibi mevcut ulaşımda, Kadıköy çekirdeğini en yoğun şekilde yükleyen dol-muş ve minibüsler hâkimdir. Az yolcu taşı-yabilen ve buna mukabil çok yer işgal ede-rek indirme bindirme noktalarında yığılma ve tıkanıklık doğuran dolmuş ve minibüs düzeninin önemli oranda hafifletilmesi zo-runludur. Böyle bir imkânı sağlamak için kullanılacak ulaşım aracı, toplu insan nak-leden (ctobüs, tramvay, tren gibi) araç ol-mak zcrunluğundadır. Böylece aracın yol üzerinde kapladığı yüzeye kıyasla taşıma ka-pasitesi yüksek olduğu için az sayıda araç ile çok sayıdaki insanı özellikle yoğun olan çekirdek kesimlerinden başka yerlere ulaştır-mak mümkündür. Bu açıdan hareket edildiği takdirde elektrikli tren üstün taşıma kapa-sitesinden ötürü, toplu insan nakleden oto-büs, tramvay veya troleybüsün de önüne geçmektedir.

Ancak yaptığımız araştırmalar D.D.Y. İdaresinin elektrikli tren konusunu henüz şehir içi trafiği yönünden olumlu bir şekilde ele almamış olduğunu göstermektedir. İdare daha,ziyade trenle ulaşılmaya lüzumlu, .gör-düğü şehir çevresini ve Pendik'ten ilerideki güzergâhı yolcu yüzeyi olarak kabul etmiş görünmektedir. Aynı nedenle H. Paşa ter-minalindeki Boğaziçi tarafına düşen Peron da elektrikli trene ayrılmıştır.

Kadıköy koyu ve doldurulması:

Evvelce daha geniş va ferah olarak Se-limiye önlerine kadar uzanan tabiî sahil hattı, 1880 de doldurularak inşa edilen H. Paşa garının tamamlanması ile bölünmüş ve son yıllarda ancak soğan teknelerinin

sı-ğınabildiği bir koy olmaktan kurtulamamış-tır. Et ve Balık Kurumuna ait olumsuz bir bina kitlesi, amacına hizmet edemeyen Hâl binası ve lodoslarda sular basan Rıhtım cad-desinin çevrelediği koy, bugün için işe yara-maz durumdadır. Son aylarda istanbul Be-lediye Reis yardımcısının kavrayamadığımız tutumu ile doldurulmaya başlanan koy'un kaderi ve doldurulma sonucunda elde edile-bilecek avantajlar tamamıyle meçhuldür.

Kanaatimizce iyi bi>r planlama ile yuka-rıda sözünü ettiğimiz eksiklik ve aksaklıklar giderilerek koyun doldurulması çok yararlı duruma getirilebilir. Eksiklik olarak esas Kadıköy vapur iskelesi ile Kadıköy çarşı çekirdeğinin Elektrikli tren bağıntısından yoksun olmasını, aksaklık olarak da, Ka-dıköy vapur iskelesi ve çarşısı ile ikamet bölgelerine ulaşımın büyük çapta dolmuş ve minibüslerle yapılarak trafiğin çözümü im-kânsız yönlere itilmesi söylenebilir. Bunla-rın dışında Üsküdar - Kadıköy ulaşımının kesişmesi, uygun olmayan meydan ve boş-luklardaki yığılmalar gibi, trafik açısından olumlu olmayan nedenler de revizyon bek-leyen detay konulardır.

Çözüm şekli:

Krokiden de görüleceği gibi -Koy dol-durularak Kadıköy ve H. Paşa vapur iske-leleri ortada birleştirilmen ve D.D.Y. tara-fından planlanan elektrikli hattın terminali Koy ve vapur iskeleleri yönünde uzatılarak vapur ve elektrikli tren bağıntısı kurulmalı-dır. Koyun doldurulan diğer yüzeyinde ise, yaya ve servis yolları dengelenmiş yeni bir çarşı ve iş merkezi düşünülmeli, sahil kı-sımları nikâh dairesinin bulunduğu burun-dan yeni iskelelere doğru ammeye ait yeşil şerit olarak uzatılmalıdır. Böylece meyda-na gelen yeni çekirdek içinde vapur iskele-leri çarşı ve elektrikli tren bağıntılı duruma gelecek ve mevcut çarşı ve diğer işyerleri de önemlerini kaybetmeden muhafaza edile-bileceklerdir.

Çözümün avantajları :

Açıkladığımız fikir projesinde görüle-ceği gibi, Kadıköy rıhtımının doldurulması ile elde edilen yüzey ve bu yüzey üzerinde yeniden düzenlenecek olan iskeleler, tren terminali, çarşı genişletilmesi hareketleri sonucunda sağlanabilecek avantajlar özetle:

Elektrikli tren akımının çarşı ve iskele ile müşterek bağıntısı, yani elektrikli trenin tek yönlü olarak sadece Köprüye geçenlere hitap etmekten kurtarılması, büyük kısmı dolmuş ve minibüsle yapılan yolcu ulaşı-mının toplu insan nakleden trene aktarıla-rak, trafik yoğunluğunun çekirdekten ve

banliyö yönündeki ana yollardan çekilmesi, tek düzlem üzerinde çözümü imkânsızlaşan mevcut Kadıköy - Üsküdar trafik akımının yarattığı kesişme ve toplanma noktalarının desantralize edilerek kendi yönlerine göre tevzii, vapur iskelesi adedinin artırılmak su-retiyle, birbirini bekleyen gemilerin ayrı ayrı kullanılma imkânlarıdır. Ancak 1 den fazla iskele çözümünün Rumeli yakasında da uy-gulanması zorunluğu tabiîdir.

Atılacak adımlar bağlayıcı olacağından ileride değişikliğe fazla imkân vermeyecek olan bu konu, gerçekte yalnız Kadıköy ya-kasının değil, şehir içi trafiğinin önemli bir parçasıdır.

ÇÖT'jmün diğer yönleri :

Şekilde genel düşüncenin detaylara gir-meden ifadesi gösterilmiştir. Şüphesiz bu ge-nel görüş çeşitli detay çözümleri ile de düşü-nülebilir. Trafik yönünden çok olumsuz mevcut durum ve şekilde tek düzlemde prensipleri açıklanan çözümün avantajları, iki düzlemi i bir çekirdek planlaması ile çok daha ileriye götürülebilir. Yeni çekirdekteki kitlelerin yollar ile bağıntısı normal zemin seviyesinde olabileceği gibi (Tek düzlem), bu bağıntı sadece otopark, depolama işlem-lerine tahsis edilmek suretiyle yaya trafiği-nin 1. kat seviyesine çıkarılması, alışveriş merkezinin özelliklerini şark pazarlarının (Bedestenler) ideal durumuna da getirile-bilir (yaya yolları).

Gerçekleştirmedeki ana prensipler: Genellikle yurdumuzda su yüzeyi doldu-rularak kazanılan toprak spekülatif işlerde kullanılır. Belediye gibi amme hak ve men-faatlerini koruması gereken bir müessesenin de aynı âkıbete düşmemesi için ön şart, doldurularak elde edilen toprağın satılarak elden çıkarılması değil, aksine planlamaya ve spskülâtif hareketlere hâkim olmak üze-re elde tutulmasıdır. Gerçekleştirmede ise finansmanı sağlamak için arazi kullanışını yatırıma cazip hale getirmek de önemli bir zebunluktur. Bu nedenlerle konu incelendi-ğinde uzun vadeli toprak kiralama prensi-binden gidilerek yapılacak tüm planlamayı ezel teşebbüs; uygulatmak mümkündür. Böylece toprağın sahibi olarak kalacak Be-lediye, uzun vadeli kiralama süresinde do-ğabilecek spekülâtif akımlara (yüksek be-delle satış veya kira devirleri) set çekebilir. Diğer bir avantaj da kiralama süresinin bit-mesi ile Belediyenin binalarla toprağın tek sahibi olarak yeni bir planlamaya veya re-vizyona gidebilme imkânlarını elinde tutma-sıdır.