Türkçe Cumhuri)et Merkez Bankası
YILLIK
RAPOR
1981
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI
ANONİM ŞİR K ETİ
29 N isan 1982 tarihli
H İSSEDA RLA R G EN EL K URULU ’NA sunulan
1981
Ellinci Hesap Yılı Hakkında
BANKA M ECLİSİNCE HAZIRLANAN Y IL L IK FA A L İY E T RAPORU D EN ETLEM E K URULU RAPORU BİLANÇO, KÂR VE ZARAR HESABI
A N K A R A 1 9 8 2
31.12.1981 TARİHİNDE
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI BANKA MECLİSİ
BAŞKAN OSMAN SIKLAR
ÜYELER VASFİ GÜRSU
ASAF GÜVEN FAHİR TİGREL HALİT ÜNAL
EMİN ÂLİ YOLALAN M UHİTTİN YURDUKORU
DENETLEME KURULU
ÜYELERİ CAHİT AYDOĞAN
SABRİ CERİT SABRİ KESKİN HİLMİ OKÇU
YÖNETİM KOM İTESİ
BAŞKAN OSMAN ŞIKLAR
BAŞKAN
YARDIMCILARI YAVUZ CANEVİ RUHİ HASESKİ İBRAHİM KURT
G Ü N D E M
1 —• B an k a M eclisi v e D enetlem e K urulu’nun 1981 hesap yılına a it rap o rların ın okunm ası ve görüşülm esi; Bilanço ve Kâr v e Z a ra r hesabının onaylanm ası.
2 — K â r’ın tek lif gereğince dağıtılm asının k a ra ra bağlanm ası.
3 — B anka M eclisi ve D enetlem e K urulu’nun ibrası.
4 —< B an k a M eclisi’nde istifa ile boşalan üyeliklere ilk Genel K u ru la k a d a r görev yapm ak üzere seçilen üyelerin Türk T ic a re t K an u n u ’nun 315 inci m addesi gereğince Genel Ku- r u l’un tasvibine arzı.
5 — B anka M eclisi’nde görev süreleri sona eren üyelerin yerine ye n id e n seçim yapılm ası.
6 — D enetlem e K u ru lu ’nun (B-C) sınıfında boşalan üyeliğine, T ü rk T icaret K anunu’nun 351 inci m addesi gereğince, ilk G enel K urula k a d a r g örev yapm ak üzere seçilmiş bulunan ü yenin yerine 30 N isan 1983 tarihine k a d a r görev ifa ede
c e k b ir üye seçimi.
7 — D enetlem e K urulu’nda görev süreleri 30 N isan 1982 ta ri
h in d e sona erecek 2 üyelik için (A) sınıfı hissedarm ca bir, (B-C) sınıfı hissed arların ca bir üye seçimi.
İ Ç İ N D E K İ L E R
B İ R İ N C İ B Ö L Ü M DIŞ EKONOMİK GELİŞMELER
I. GEN EL DURUM ... ... 14
II. DÜNYA TİCARETİ VE CARİ DENGELERDEKİ GELİŞM ELER ... ... 17
III. ULUSLARARASI K U R U LU ŞLA R ... ... ... 20
IV. KAMBİYO PİYASALARINDAKİ G ELİŞM ELER... 21
İ K İ N C İ B Ö L Ü M İÇ EKONOMİK GELİŞMELER VE TOPLUMSAL YAPI I. GENEL DURUM ... ... ...23
II. GENEL DENGE, MİLLİ GELİR VE ÜRETİM DEKİ GELİŞMELER ... ... ... ...24
A. GENEL DENGE ... ... ... ,... ... ...25
1. T üketim ... ...25
2. Y atırım lar ... ... ... ... ...25
B. MİLLİ GELİR VE ÜRETİMDEKİ G E LİŞM E LER ... ...26
1. Milli G elir ... ... ... ...26
2. Ü retim ... ... ... ... ...27
C. SOSYAL KESİM DEKİ GELİŞMELER ... ... ...30
III. DIŞ EKONOMİK İLİŞKİLERDEKİ GELİŞMELER . ... 32
A ÖDEMELER DENGESİNDEKİ GELİŞMELER ... 32
1. G enel D urum ... .... ... 32
2. İ h r a c a t ... ... .... ... ... 33
3. İth a la t ... .... ... ... 35
4. G örünm eyen İ ş le m le r ... ... ... ... ... ... 37
5. S erm aye H a re k etle ri ... ... ... 40
B. DIŞ TİCARET VE KAMBİYO REJİM İNDEKİ GELİŞMELER ... ... ... ... 43
1. Dış T icaret Rejim i ... ... ... ... 43
2. K am biyo Rejim i ... ... 47
Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M PARA VE KREDİ GELİŞMELERİ L MALÎ KESİM ... ... ... 54
A. GENEL GÖRÜNÜM ... ... 54
B. PARASAL YETKİ KURUMLARI ... ... 56
C. MEVDUAT BANKALARI ... ... ... 57
D. DİĞER MALİ KURULUŞLAR ... 58 Sayfa No.
Sayfa No.
II. PARA V E KREDİ GELİŞM ELERİ ... ... 59
A. PARASAL YETKİ KURUM LARI ... 59
1. B ilanço ... ... ... 59
2. M erkez B ankası K red ileri ... .... ... ... . 61
3. M erkez B a n k a s ın d a k i M evduat ... 66
B. M EVDUAT B A N K A L A R I... ... ... 68
1. B ilanço ... ... ... ... . 68
2. M e v d u at ... ... ... 69
3. K red iler ... ... ... ... 71
C. DİĞER MALİ KURULUŞLAR ... ... . 73
IH. SERM AYE PİYASASI ... ... .... ... 75
IV. KAMU M Â L İY E S İ... ... ... 77
V. FİYATLAR ... ... ... ... 80
A. TOPTAN EŞYA FİYATLARI ENDEKSİ ... 80
B. GEÇİNME ENDEKSLERİ ... 81
C. DESTEKLEME ALIM FİYATLARI ...„... 83
D. BAZI TEMEL MAL VE HİZM ET FİYATLARI .... ... 84
E. ALTIN F İY A T L A R I... .... ... 84
F. TAKSİTLİ SATIŞLAR ... ... 85
G. Ü C R E T L E R ... ... 85
D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M İDARİ İŞLER I. YÖNETİM KOM İTESİ ... ... 87
II. BANKA MECLİSİ ... ... 87
III. DENETLEME K U R U L U ... ... ... 88
IV. KADRO DURUMU VE PERSONEL POLİTİKASI ... 88
V. TELEFON VE TELEKS HİZM ETLERİ ... 89
VI. EĞİTİM ... ... 89
VII. DİĞER FAALİYETLER ... .... ... 90
B E Ş İ N C İ B Ö L Ü M MERKEZ BANKASI BİLANÇOSU I. BİLANÇO AÇIKLAMASI ,... ... ... ... 93
II. 1981 YILI KÂRI VE D A Ğ IL IM I... ... ... 102
İST A T İST İK TABLOLARI
1. E k o nom inin Genel Dengesi (cari fiyatlarla) ... 112
2. S a b it S erm aye Y atırım ları (cari fiyatlarla) ... 113
3. S a b it S erm aye Y atırım ları (1981 fiyatlarıyla) ... 113
4. Ü re tim F aaliyet K ollarına G öre Gayrisafi Milli Hasıla (c a ri fa k tö r fiy atlarıy la) ,... ... ... 114
5. Ü retim F aaliyet K ollarına G öre Gayrisafi Milli Hasıla (1968 fa k tö r fiyatlarıyla) ..., ... 114
6. Seçilm iş Tarım Ü rünleri ... ... 115
7. Seçilm iş Sınai M am uller Ü retim i ... 116-117 8. B elediyelerce V erilen R uhsatnam elere Göre Yeni İ n ş a a t ... 118
9. B elediyelerce V erilen Yapı K ullanm a İzin Belgelerine Göre Y eni İlave veya Kısm en B iten Y apılar ... ... 118
10. U la ştırm a H izm etleri ... ... ... 119
11. H ab erleşm e H iz m e tle r i... ... .... 120
12. İş İste y e n le r ve A çık İ ş s i z le r ... ... ... 121
13. S ig o rta lı O rtalam a Ü cretlerin Gelişimi ... 121
14. Dış Ü lkelere G önderilen İşçiler ... ... 122
15. T oplu İş Sözleşm eleri ... ... ... 123
16. G rev ler ve L o k av tlar ... ... ... 123
17. Ö dem eler Dengesi ... ... ... 124
18. Dış T icaret ... ... 125
19. Dış T ic are t E ndeksleri ... ... ... 125
20. İh ra c a tın S ektörel Dağılımı ... ... 126
21. İth a latın Sektörel Dağılımı ... ... 127
22. Ü lke G ruplarına G öre İh ra c a t ve İth a la t ... ... 128
23. Y atırım , T üketim ve H am m adde İ t h a l a t ı .... ... ... 128
24. K a y n ak ların Ç eşidine G öre İth a la t ... ... ... 128
25. Dış B orçlar .... ... 129
28. P a rasal Y etki K u ru m lan ... ... 130
T a b lo No. Sayfa No.
27. M erkez B an k ası K r e d ile r i... ... ... 131
28. M erkez B a n k asın d ak i M ev d u at ... ... ... 132
29. U lu sla ra ra sı R e z e rv le r ...,... ... .,... ... 132
30. M evduat B a n k a ları ... ... ... 133
31. M evduat B an k aları K redileri ... .,... ... ... ... 134
32. M evduat B a n k a ların d a k i M ev d u at ... ... ...135
33. Diğer Malıi K u ru lu şlar (K alkınm a v e Y atırım B a n k a la rı)... 136
34. K alkınm a ve Y atırım B an k aları K redileri ... ... ... ...137
35. Kredi S to k u ... ... ... ...137
36. İhraç E dilen M enkul D eğerler ... ... ,...138
37. K onsolide B ütçe Ö denekleri, H a rc am a la rı ve G elirleri ...138
38. Bütçe D engesi ve F inansm anı (Mali Yıl) ... 139
39. K am u B o rçları (îç B orçlar) ... ... ... 139
40. Fiyat E n d eksleri ... ... ... ... ... 140
41. A ltın F iy a tla rı ... ... ... ... ... 140
42. Fiyat E n d eksleri (Aylık) ... ... ... 141
43. A ltın F iy a tla rı (Aylık) ... ... ... 141
44. D esteklem e F iy a tla r ı... ... ... 142
45. S ınıflarına G öre Fiiıli Personel D urum u ... ... 143
T ablo No. Sayfa No.
1 9 8 1
E L L İ N C İ H E S A P Y I L I
BANKA MECLİSİNCE HAZIRLANAN
FAALİYET RAPORU
S ay g ı değ er o rta k lar,
B ankam ızın ellinci h esap yılı ile ilgili faaliyetlerinin sonuçlarını g öste
re n 1981 yılı B ilançosu ile K âr ve Z arar hesabını incelem e ve onayınıza su n a r, yü k sek k u ru lu n u zu saygı ile selam larız.
B ankam ızın işlem lerini incelem eye başlam adan önce, dünyada ve ü lk e m izde 1981 yılında oluşan ekonom ik gelişm eleri gözden geçirm ekte yarar g ö rü y o ru z . Bu nedenle R aporda, ulu slararası ekonom ik gelişm eler kısaca in c e len d ik ten so n ra ekonom inin genel dengesi, milli gelir, üretim ve öde
m eler dengesindeki gelişm eler ile ekonom inin mali kesim inde m eydana g elen gelişm eler a y rın tılı v e geçen y ıllarla k arşılaştırm alı olarak incelenm iştir.
B İ R İ N C İ B Ö L Ü M DIŞ EKONOM İK GELİŞMELER I. GENEL DURUM
1981 yılında, dünya ekonom isindeki gelişm elerin genel niteliğini,
“ ikinci p etro l şo k u ”n a k arşı, özellikle sanayileşm iş ülkeler tarafından uygulanan, parasal ağırlıklı, a n ti-en fla sy o n ist politikaların etkileri belir
lem iştir.
1974-75 dünya bunalım ına k a rşı u y g u lan an genişleyici ekonom i poli
tik alarının, büyüm eyi sağ lam ad a ve işsizliği a z altm a d a yeterince başarılı olam adığının anlaşılm ası üzerine, 1979-80 bunalım ına k a rşı uygulanan ekonom i p o litikalarının birinci hedefi, en fla sy o n la k a ra rlı b ir m ücadele o lara k belirm iştir. .
1981 yılında, sanayileşm iş ü lkelerde an ti-en flasy o n ist p arasal politi
k aların yaygınlaşm asında, 1979 yılı sonundan bu yana, A m erikan ekono
m isinde u y g u lanm asına b aşla n a n , d a r p a ra politikasının, faiz oranları yoluyla, u lu sla ra rası düzeye y a n sıy a n olum suz etkilerinden korunm ak endişesi, önem li b ir yer tu tm u ş tu r. A m erikan ekonom isinin, büyüklüğün
den ve u lu sla ra ra sı m ali p iy asalard ak i doların önem inden kaynaklanan dolaylı ya da dolaysız b u etkiler, b aşlıca iki g u ru p ta toplanabilir :
1. D ar p a ra politikasının, sanayileşm iş ülkelerde yaygınlaşm asının bir nedeni de, bu ülkelerin p a ra ların ın değerlerini, d o lara k arşı korum a endişeleri olm uştur. Bu politika uygulam asının, p aralarındaki değer kaybı nedeniyle, ithal m alları fiyat a rtışla rıy la eş zam anlı olm ası, bu ülkelerin reel para sto k ların d a, önem li düşm elere neden olm uştur. Böylece, bu ü lke
lerin yatırım ve üretim lerinde önem li düşü şler gözlenm iş ve korum acı önlem ler artırılm ıştır. Sanayileşm iş ülk elerd e görülen bu ekonom ik d u r
gunluk v e a rta n korum acı önlem ler, gelişm ekte olan ülkelerin ihracatların ı olum suz yönde etkilem iştir.
2. U luslararası para p iy asalarında uygulanan faiz oranları, son iki yılda, önem li a rtışla r g ö sterm iştir. 1970 li yıllarda reel o larak oldukça d ü şük ve çoğunlukla negatif düzeylerde seyretm iş olan Libor 1981 yılında yüzde 6 ile 10 a rasın d a oluşm uştur. Libor’dakıi bu a rtışın , p etrol ü r e t
m eyen gelişm ekte olan ülkelerin dış borç yükleri üzerinde, son derece olum suz etk ileri olm uştur. U lu slararası p a ra p iy asalarında uygulanan faiz o ranlarındaki bu artış, sanayileşm iş ülkelerdeki ekonom ik durgunluğun da etkisiyle, petrol üretm eyen gelişm ekte olan ülkelerin, yatırım ve ara m alı ithal etm e güçlerini k ısıtlay arak , ülke içi yatırım larının azalm asına neden olm uştur.
S an ay ileşm iş ülkelerde, enflasyonla m ücadele yöntem i olarak, parasal p o litik a la r a ağırlık verilm iş olması, bu ülkelerde şiddetini giderek artıran e k o n o m ik d u rg u n lu k ve işsizlik gibi sorunları ön plana çıkartm ıştır. N ite
k im , b u ü lk ele rd e 1980 yılında o rtay a çıkan sınai üretim deki gerilem eler.
1981 y ılın d a, y ay g ın la şara k devam etm iştir.
Sanayileşmiş Ülkelerde Sınai Üretim (1975 = 100 endekslerindeki yüzde değişme)
1978 1979 1980 1981(1)
A.B.D 5,7 4,4 — 3,6 — 1,7(2)
Japonya 6,1 8,2 6,8 4,5
Almanya 1,8 5,1 0,0 0,0
İngiltere 3,7 2,6 — 6,5 — 6,6
Fransa 2,7 4,4 0,0 — 4,3(3)
İtalya 2,0 6,8 5,1 — 1,0
(1) Eylül 1S81 itibariyle 12 aylık değişme.
(2) Aralık 1981 itibariyle 12 aylık değişme.
(3) H aziran 1981 itibariyle 12 aylık değişme.
S anayileşm iş ülkelerde o rta y a çıkan üretim düşüşlerinin önemli e tk i
le rin d e n biri de işsizlik olanlarının, bu ülkelerce kabul edilebilir rakam ların ü z e rin e çıkm ış olm asıdır.
Sanayileşmiş Ülkelerde İşsizlik (Toplam işg ü c ü n ü n y ü zd esi olarak)
1978 1'979 1980 1981
A.B.D. 6,0 5,8 7,1 8,4
Japonya 2,2 2,1 2,0 2,2
Almanya 4,3 3,8 3,8 6,5
İngiltere 5,7 5,4 6,8 11,4
Fransa 5,2 5,9 6,3 8,1
İtalya 7,2 7,7 7,6 9,0
U y g u la n m a k ta olan anti-enflasyonist p a ra politikaları, 1981 yılında e n fla sy o n u k o n tro l a ltın a alm ada, sınırlı da olsa, başarılı olm uştur.
Sanayileşmiş Ülkelerde Enflasyon
(1975 = 100 T üketici fiy at endekslerindeki yüzde değişmeler)
1978 1979 1980 1981
A. B. D. 7,6 11,4 13,5 9,3
Japonya 4,2 3,7 7,7 4,2(1)
Almanya 2,7 4,1 5,5 6,5
İngiltere 9,0 13,3 18,4 11,7
Fransa 9,1 10,7 13,6 14,1
İtalya 12,4 15,7 21,2 18,2
(1) Eylül 1981 itibariyle 12 aylık değişme.
A ncak, sanayileşm iş ülkelerde uygulanan p arasal politikaların, gelir ve m aliy e p o litik a ları ile yeterin ce desteklenm eyişi ve b u ülkelerde ser
b e s t p iyasa m ekanizm alarının işlerliğini kaybetm iş olması, enflasyonist
beklentileri kırm ay a y etm em ek ted ir. A n ti-e n fla sy o n ist p arasal politika
ların politik ve sosyal m aliyetleri ise, bu p o litik a ların devam lılığı ve etkin
liği konusundaki şüpheleri giderek ço ğ a ltm a k tad ır.
1981 yılında, sanayileşm iş ü lk elerd e u y g u lan a n anti-enflasyonist po
litik alar sonucunda, bu ülkelerin p e tro l tü k etim in d ek i azalm anın devam ettiği görülm ektedir. Nitekim , 1980 yılında y ü zde 7 dolayında gerçekleşen azalm anın, 1981 yılında yüzde 6 dolayında olacağı tahm in edilm ektedir.
1981 yılında, p etrol tüketim indeki en önem li azalm a, doların değer kazan
ması nedeniyle, ulusal paraları cinsinden a rta n p etro l fiy atlarıy la karşılaşan Batı A vrupa ülkelerinde gözlenm iştir.
A zalan bu tüketim karşısında, birçok p e tro l üreticisi ülke, petrol fiyatlarını düşü rm ek zorunda kalm ıştır. N itekim 1981 yılında, dünya petrol fiyatlarında nom inal olarak yüzde 5 do lay ın d a bir düşm e gözlenm iştir. P et
rol fiy atlarındaki bu düşüşe rağm en, doların değer kazanm asının, ithal birim fiyatlarını azaltıcı etkisi nedeniyle, OPEC ülkelerinin dış tic a re t had- lerindeki iyileşm e, 1981 yılında da sü rm ü ştü r. A ncak, 1980 yılında 110 m ilyar dolar dolayında gerçekleşm iş olan OPEC ülkelerinin cari işlemler fazlasının, azalan ih racat ve a rta n ith a la t hacm i nedeniyle, 1981 yılında 90 m ilyar d o lar dolayına d ü ştü ğ ü tah m in edilm ektedir.
A.B.D. de yeni yönetim , 18 Ş u b at 1981 tarihinde, gelecek yıllarda gerçekleşm esi beklenen ekonom ik büyüm enin tem ellerini oluşturm ayı ve enflasyonu k o n tro l altın a alm ayı am açlayan ekonom ik program ını ilan etm iştir. P rogram esas olarak, gelecek üç yıl içinde gelir vergisini yüzde 30 oranında indirm ek, am ortism an h e sap lam aların d ak i sınırlam aları k al
dırm ak, federal bütçe açıklarını önleyici refo rm lar, özel se k tö r üzerindeki kontrolları kaldırm aya yönelik girişim ler ve Federal R eserv ’in dar p a ra ve kredi politikasını desteklem ek gibi önlem lerden o lu şm aktadır. Öte yandan, şu b at ayı sonlarında, Federal R eserve yetkilileri, p a ra ve kredi genişle
m elerini daha da sınırlam ak am acıyla, yıl so n u n a k a d a r olan süre içinde, para arzı lim itlerinde, yüzde 6 ya v a ra n düşü şleri hed ef alm ışlardır.
1981 yılının ilk üç ayında, belli b ir can lanm anın gözlendiği A.B.D.
ekonom isi, özellikle yukarıda açıklanan p a ra ve kredi politikasının e tk i
siyle, yılın ikinci yarısında, giderek a rta n b ir ekonom ik durgunluk içine girm iştir. N itekim , yılın son üç ayında, sanayi üretim i, önceki üç aya göre, yüzde 17 oran ın d a gerilem iş, işsizlik o ran ı 1975 den bu y ana en yü k sek düzeye çıkarak, yüzde 8,9 olm uş, k a p a site k u llanım ı ise yüzde 73 e d ü ş
m üştür. 1981 yılında A.B.D. ekonom isinde, y eterli olm am akla birlikte en olum lu gelişm e, enflasyon o ran ın d a sağlanan düşm e olm uştur. 1980 yılında yüzde 13,5 oranında a rtm ış olan tü k etici fiyatları, 1981 yılında, yüzde 9,3 oranında a rtm ıştır.
Son yıllarda, İngiltere de enflasyonu önlem eye yönelik politikaları, kararlı bir şekilde uygulam ıştır. İn g iltere’de u ygulanan politikaların tem el özelliği, geniş anlam da para arzının ve kam u h arcam aların ın giderek a rta n
b ir şe k ild e kısılm ası olm uştur. Bu uygulam alar sonucunda, enflasyon oranı, 1981 yılında, m ayıs 1980 deki yüzde 22 lik düzeyinden, yüzde 12 dolayına d ü şü rü le b ilm iştir. Enflasyon konusunda kısa zam anda sağlanan bu olumlu g e lişm e , beklenenin ü zerinde bir üretim düşüşü ve işsizlik artışına neden o lm u ş tu r. N itekim , 1981 yılında sanayi üretim i yüzde 6,6 oranında geri
le m iş v e işsizlik oranı yüzde 11 in üzerine çıkarak, rekor düzeylere ulaş
m ış tır.
A rta n enerji fiyatı ve büyüyen cari açıklarla karşılaşan Federal Al
m a n y a da, 1981 şu b a t ayında alınan önlem lerle, sıkı para politikasına a ğ ırlık v e rm iştir. Bundesbank, Lom bard kolaylığını geçici olarak kaldırmış v e 1980 de yüzde 5-8 olan reserv p a ra artış lim itlerini, 1981 yılı içinde yüzde 4-7 o la ra k saptam ıştır. Bu önlem ler, bir yandan enflasyonist eğilimi kontrol a ltın a alm ayı, öte yandan m ark ’ın dolara karşı değerini korum ayı am aç
la m a k ta d ır.
1981 yılında, gayrısafi milli hasılada reel olarak yü2de 1 dolayında bir g e rile m e g österen A lm an ekonom isindeki işsizlik oranı, 1980 de yüzde 3,8 d e n , 1981 de yüzde 6,5 a yükselirken, tüketici fiyatlarındaki artış, yüzde 5,5 d e n yüzde 6,5 a yükselm iştir.
1981 yılında Ja p o n y a ’daki ekonom ik gelişm eler, diğer sanayileşm iş ü lk e le rd e n oldukça farklı bir görünüm arzetm ektedir. Japon ekonom isinde 1981 yılında, yüzde 4,5 dolayında bir büyüm e gözlenirken, enflasyon ve işsiz lik oran ları sırasıyla yüzde 4,2 ve yüzde 2,2 gibi, oldukça düşük sevi
y e le rd e kalm ıştır.
J a p o n y a ’da 1980 yılının ikinci yarısında, iç talebi canlandırm ak am a
c ıy la gevşetilen p a ra ve m aliye politikaları, 1981 in ilk yarısında da sü r
d ü rü lm ü ştü r. 1981 in ikinci y arısın d a genişleyen bütçe açıkları karşısında m aliy e politikasında bu açıkları giderici yönde, değişiklikler yapılm ıştır.
II. DÜNYA TİCARETİ VE CARİ DENGELERDEKİ GELİŞMELER
1981 yılında, dünya ticaretin in gelişm esinde, gerek m iktar, gerekse d e ğ e r olarak, bir yavaşlam a olduğu izlenm ektedir. 1980 yılında m iktar o la ra k yüzde 2 olan dünya tic a re ti a rtış oranının, 1981 yılında yaklaşık y ü z d e 1,5 e indiği tahm in edilm ektedir. Birim değer olarak ise 1980 yılında y ü z d e 20 oranında b ir a rtış gerçekleşm işken, 1981 yılında, doların süratli b ir şek ild e değer kazanm ası nedeniyle, binde 5 oranında bir a rtış beklen
m ek te d ir.
G elişm iş ülke ekonom ilerinde devam eden durgunluk ve uygulanan p e tr o l ta s a rru fu politikaları sonucu, ith a l talebi azalm ıştır. Az gelişmiş ü lk e le rin ith alatın ın azalm asın d a ise, ithal talebi düşüklüğünden .çok finans
m an yetersizlik leri etkili olm uştur. Buna karşılık, petrol ihracatçısı ülkeler, 1980 y ılında olduğu gibi, 1981 yılında da, potansiyel ihraç p a z a rla n olarak g ö rü lm e k te d ir.
1980 yılında yüzde 4,4 o ran ın d a a rtm ış o lan gelişm iş ülkelerin ihracat hacim lerinin, 1981 yılında, y ü zd e 3 o ra n ın d a a rttığ ı tah m in edilm ektedir.
1980 yılında yüzde 12,9 o ran ın d a azalan p e tro l ih ra c atç ısı ülkelerin ih racat hacim lerinin, d ü n y a p etro l ith a la tın d a g ö rü le n ta le p düşüklüğü sonucu, 1981 yılında da, yüzde 12 o ran ın d a azalacağı, p e tro l ü retm ey e n gelişm ekte olan ülkelerin ih ra c a t hacim lerinin ise, 1980 y ılında görülen yüzde 8 artış hızının, bu yıl, bir m ik tar a z a la ra k y ü zde 7 civarında olacağı tahm in edilm ektedir.
D ü n y a D ış T ic a r e t Ö z e ti
Bir önceki yıla göre yüzde değişm e
DÜNYA DIŞ TİCARETİ .
1978 1979 1980 1981
M iktar 5,5 6,5 2,0 1,5
Birim değer (Dolar) MİKTAR OLARAK
İHRACAT
10,0 18,0 20,0 0,5
Gelişmig ülkeler
Gelişmekte olan ülkeler 5,9 6,9 4,4 3,0
Petrol ihracatçısı ülkeler
Petrol üretm eyen gelişm ekte ” 4,0 3,3 —12,9 — 12,0
olan ülkeler İTHALAT
11,2 9,2 8,0 7,0
Gelişmiş ülkeler Gelişmekte olan ülkeler
5,4 8,1 — 0,4 — 1,0
Petrol ihracatçısı ülkeler Petrol üretmeyen gelişm ekte
4,S - -11,3 14,5 17,0
olan ülkeler 7,8 10,8 6,0 5,0
Kaynak : IMF, “World Economic Outlook” , A ğustos 1981.
1980 yılında gelişm iş ü lk elerin ith a la t hacim lerinde izlenen binde 4 oranındaki azalm anın, 1981 yılında yüzde 1 o ran ın d a olacağı tah m in edilm ektedir. Petrol ihracatçısı ülkelerin ith a la t hacim leri, 1980 yılında yüzde 14,5 oranında a rta rk e n , 1981 yılında, bu o ranın daha da a rta ra k yüzde 17 civarında gerçekleşeceği tah m in edilm ektedir. 1980 yılında, yüzde 6 oran ın d a olan p etro l üretm ey en gelişm ekte olan ülkelerin, ithal hacim lerindeki a rtış hızının ise, 1981 yılında, yüzde 5 oran ın d a olm ası beklenm ektedir.
Petrol üretm eyen gelişm ekte olan ü lkelerin ih ra c a t hacim leri a rtış hızının bir m ik tar azalm asına ek olarak, tic a re t had lerin d e k aydedilen d ü şüş, bu ülkelerin ih ra c at gelirlerinin reel satın alm a g ü cü n ü ciddi b ir şekilde azaltm ıştır. G erek ith a la t hacm inde, gerek se u lu sla ra ra sı satın alm a g ü cünde en y ü k sek artış, petrol ih racatçısı ü lk elerd e görülm ektedir.
D ünya ticaretin e konu olan b aşlıca m al gru p ların ın fiy a tla rın d a k i gelişm elere bakıldığında, 1981 y ılında da p e tro l fiy a tla rın ın nisbi ü s tü n lü ğünü koruduğu görülm ektedir. Sınai m am ul fiy atları, 1980 yılında yüzde 10,5 oranında a rta rk e n , 1981 yılında yüzde 3 oran ın d a gerilem iştir. P etrol dışı birincil mal fiyatları ise, 1980 yılında yüzde 9,6 oranında a rta rk e n , 1981 yılında yüzde 11 oran ın d a azalm ıştır. Diğer ta ra fta n 1980 yılında
y ü z d e 62,1 oranında a rta n petrol fiyatlarının, 1981 yılında yüzde 12 o ra n ın d a a rta c a ğ ı tahm in edilm ektedir. H er ne kadar, 1981 yılı ikinci çeyre
ğ in d en itib are n petrol fiy a tla rın d a b ir durgunluk görülm üş ise de, geçen yıl o ld u ğ u gibi bu yıl da, dü n y a dış tic a re t hadleri, gelişmiş ve petrol ü ret
m ey e n gelişm ekte olan ülkelerin aleyhine, petrol ihracatçısı ülkelerin ise leh in e b ir gelişm e gösterm iştir.
D ış T ic aret H adleri
Bir önceki yıla göre yiizde değişm e
1978 1979 1980 1981
Gelişmiş ülkeler 2,8 — 3,1 — 6,7 — 2.0
G elişm ekte olan ülkeler
Petrol ihracatçısı ülkeler — 10,7 28,1 41,9 12,5
Petrol üretm eyen gelişmekte
olan ülkeler — 5,5 — 0,4 — 3,0 —2,0
Başlıca mal gruplarının dünya ticari fiyatları (Dolar)
Sınai mamuller 14,7 14,5 10,5 — 3,0
Petrol 0,1 48,6 62,1 12,0
Petrol dışı birincil mallar — 4,6 16,5 9,6 — 11,0 K aynak: IMF, “World Economic O utlook” , A ğustos 1981.
Dış tic a re t hadlerinin, ülke g ru p la rı itibariyle gelişm eleri ise şöyledir : G elişm iş ülkelerin dış tic a re t hadleri, 1980 yılında yüzde 6,7, 1981 y ılın d a ise yüzde 2 oran ın d a gerilerken, p e tro l ü retm eyen gelişm ekte olan ü lk ele rin dış tic a re t hadlerindeki y ü zd e 3 lük kötüleşm e, 1981 yılında da devam ed e re k yüzde 2 oran ın d a olm uştur. P etrol ihracatçısı ülkelerin dış tic a re t hadlerindeki a rtış, 1980 yılında y ü zd e 41,9 iken, 1981 yılında bir a z alm a eğilimine girm iş ve a rtış oran ı y ü zd e 12,5 civarında kalm ıştır.
1981 yılında, cari işlem ler dengesinde 1979 ve 1980 yıllarına göre farklı b ir gelişm e izlenm iştir. P etrol ih racatçısı ü lkelerin cari işlem fazla
ları ile gelişm iş ülkelerin cari işlem a ç ık ların d a önem li bir düşm e gözle
nirk en , p etrol üretm eyen gelişm ekte olan ülkelerin cari işlem a ç ık la n daha da bü y ü m ü ştü r.
G elişm iş ülkeler cari işlem ler açığının, 1980 yılında, toplam 46,3 m ilyar d o la r iken, 1981 yılında önem li b ir a z alm a g ö stererek , 23 m ilyar dolar c iv a rın d a olacağı tah m in edilm ektedir. P etro l ih racatçısı ülkelerin 1980 y ılın d a 113,6 m ilyar d o lar olan c a ri işlem ler fazlasının ise, 1981 yılında y a k la şık 90 m ilyar d olara düşeceği beklenm ektedir.
Cari İşlem ler D engesi (M ilyar D olar)
197S 1979 1980 1981
Gelişmiş ülkeler 30,0 — 8,5 — 46,3 — 23,0
Gelişmekte olan ülkeler
Petrol ihracatçısı ülkeler 3,2 68,8 113,6 90,0
Petrol üretmeyen gelişm ekte
olan ülkeler — 37,2 — 58,2 — 83,7 — 97,0
K aynak: IMF, “World Economic Outlook” , A ğustos 1981.
Bu gelişm elerin en belirgin ned en i, ith a la tın ın büyük bir kısm ını sa
nayileşm iş ülk elerd en y ap a n p e tro l ih ra c a tç ısı ü lke p azarların ın geniş
lemesi yanında, gelişm iş ü lkelerin p e tro l ith a la tın d a b ir gerilem e görülm e
sidir. Ayrıca, petrol fiy a tla rın d a m ey d a n a gelen a rtış, p etro l ihraç hac
mindeki d ü şü şü dengeliyecek seviyede o lam am ıştır. G elişm iş ülkelerin cari işlem ler açığında m eydana gelen iyileşm e, d a h a çok, A.B.D. ve J a ponya’nın cari işlem ler d en gesinde g ö rü len iyileşm eden kaynaklanm ıştır.
Petrol üretm ey en g elişm ek te olan ü lk ele rin 1980 yılında 83,7 m ilyar dolar olan cari işlem ler açığının, 1981 yılında 97 m ily ar d o lara yükseleceği tahm in edilm ektedir. Petrol ü re tm e y e n g elişm ek te olan ülkelerin cari iş
lem ler açığının büyüm esi, IMF sın ıfla n d ırm asın a göre, bu g ru b a dahil olan ancak, petrol gelirleri bulunan, n e t p e tro l ih ra c atc ısı ülkelerin açıklarından k ay n ak lan m ak tad ır. İh ra c a t gelirleri a rtış o ran ı d ü şü k olduğundan, ulus
lararası satın alm a gücü z ay ıflay an bu g ru b a dahil d ü şü k gelirli ülkelerin, cari işlem ler açığındaki a rtış payı ise o ldukça k ü ç ü k tü r.
III. ULUSLARARASI KURULUŞLAR
1981 yılı tüm dü n y a ü lk eleri için, ekonom ik açıdan çeşitli sorunlarla dolu olarak geçm iştir. B u n lard an san ayileşm iş batılı ü lkeler enflasyon, büyüm e hızında yav aşlam a ve işsizlikle m ücadele ederken, petrol ih ra c at
çısı ülkeler, p etrol gelirlerini aynı d üzeyde tu ta b ilm ek için g a y re t sar- fetm ek z o ru n d a kalm ışlar, ancak, bu a la n lard a , henüz herhangi bir iyileşm e sağlayam am ışlardır. P etrol ü retm ey e n g elişm ekte olan ü lkeler ise, yaşa
yabilm ek için d ah a yoğun bir biçim de k red i a ra m ak zo ru n d a kalm ışlardır.
1981 yılı, IMF ve D ünya B ankası gibi, u lu sla ra rası p a ra sistem inin temel taşlarını o lu ştu ran k u ru lu şla r için de so ru n lu b ir yıl olm uştur. Özel
likle petrol ü retm eyen g elişm ek te olan ü lk elerin , ikinci p etrol şoku son
rasında çığ gibi büyüyen finansm an açıkları, bu ülkelerin, IMF ve Dünya Bankası k a y n a k la rın a d u y d u k ları ih tiy aç la rı a rtırm ıştır. B unun yanısıra, batılı sanayileşm iş ülkelerin de, önem li ekonom ik so ru n larla m ücadele etm ek zoru n d a k alm aları nedeniyle, b ir ta ra fta n , gelişm ekte olan ülkelere ekonom ik yardım larını a rtırtm a m a la rı, d iğ er ta ra fta n da IMF ve D ünya Bankası’n a gerekli finansm anı sağl a y a m a m a la rı, bu ilk'i k u ru lu şu kaynak sıkıntısı içine itm iştir.
Bu nedenle 1981 yılı b a şla rın d a Mr. L arosiere, IMF üyesi ü lkelerin mali ihtiyaçlarının a rtm a k ta olduğuna d ik k ati çekm ek ve yıl içerisinde 6 ila 7 m ilyar Özel Ç ekm e H akkı (ÖÇH-SDR) tu ta rın d a kredi ihtiyacı doğduğunu belirtm ek gereğini duym uştur. Bu ihtiyacın büyük bölüm ü, 13 san ay ileş
miş ülke m erkez bankalarının, F o n ’a iki yıl için a ç tık la rı 1,1 m ily ar ÖÇH tu tarındaki k red i ve Suudi A ra b ista n ’ın, F o n ’a 1981 ve 1982 yılları için açtığı 4 e r m ilyar ÖÇH tu ta rın d a k i k red ilerle karşılan ab ü m iştir.
G elişm ekte olan ülkeler ise, bu m iktarı yeterli görm em işler, mayıs ayı s o n u n d a toplanan üçüncü dünya ülkeleri içinde yer alan 24 1er gurubu, m ali im kanlarının artırılm a sı için IMF den, yıllık çekim lerin, kotanın y ü z d e 200 üne çıkartılm asını ve üç yılda toplam yüzde 600 e kadar bir ç ek m e hakkının tanınm asını istem işlerdir. Ayrıca, sekizinci genel kota dağılım ının b ir an evvel yapılm ası ve kalkınm a yardım larıyla, IMF kredi
leri a ra sın d a bir b ağ lantı sağlanm ası da, 24 1er gurubunun istekleri arasında y e r alm ıştır. A ncak, bunlardan, yalnızca, sekizinci genel k ota diağulımı çalışm aların ın hızlandırılm ası, IMF ce benimsenmiştlir.
D ünya B ankası’nm da yıl içerisinde en büyük sorunu kaynak tem ininde g ö rü lm ü ştü r. Ö zellikle A.B.D. K ongre’sinin, IDA ya yalnız 700 milyon dolar k a tk ıd a bulunm ası ve böylece önceden ta a h h ü t ettiği m iktarın, yalnızca b ir bölüm ünü ödem esi, bu kuru lu şu n planlanm ış kaynaklarının 1 m ilyar d o lar d a h a düşük b ir düzeyde gerçekleşm esi sonucunu doğurm uştur.
IM F, elindeki k a y n a k la rd a n yıl içerisinde çeşitli ülkelere finansm an sağ lam ıştır. B unların en önem lisi, Hindisitan’a tan ın an 5 m ilyar ÖÇH olup, bu m iktar, IMF ndn bugüne k a d a r verdiği en yüksek tu tard ır.
Ayrıca, IMF yıl içerisinde, en m uhtaç durum daki kalkınm akta olan ülkelere, tem el gıda m add eleri ith a la tın d a yardım cı olabilm ek am acıyla, bir ek kolaylık da tan ım ıştır. Telafi Edici Finansm an Kolaylığı kapsam ına a lın a n bu ek kolaylık, bu ülkelere, gıda m addeleri ith a la tı nedeniyle, geçici o larak k a rşıla ştık la rı ödem eler dengesi açıklarını kapatabilm eleri için, k o tala rın ın yüzde 100 üne k a d a r çekim yapabilm e hakkını tanım ak
tadır. A ncak, Telafi Edici Finansm an K olaylığı ile bu ek kolaylıktan bir
lik te istifade edildiği d u ru m lard a, çekim için tavan, ülke kotasının yüzde 125 i olm aktadır.
1981 yılı içerisinde B ütan ve V anuatu, IMF ve Dünya Bankası üyesi o lm uşlar, böylece IM F üyesi ülkelerin sayısı 143 e çıkm ıştır. Polonya ve M acaristan d a IMF y e üyelik için m ü ra c a a t etm iş bulunm aktadır.
IV. KAMBİYO PİYASALARINDAKİ GELİŞMELER
Son yıllarda kam biyo p iy asaların d a o rta y a çıkan gelişm eler, gerçek
leşe n ve beklenen reell faiz oran ları, cari işlem ler dengesi ve enflasyon o ran ın ın , ülke p a ra ların ın nisbi fiy a tı olan döviz kurlarının belirlenm esinde tem el fa k tö rle r olduğunu g ö sterm ek ted ir. Döviz kurlarının dalgalanm aları, s a tın alm a gücü p a ritesin d en sapm alar olduğunu o rta y a koyarken, ülke
le rin cari işlem ler dengesi ile u lu sla ra rası faiz farklılıklarının, kambiyo p iy asaların d ak i dengenin oluşm asında, diğer fak tö rlere göre, artan bir önem e sahip olduğunu g ö ste rm e k ted ir. Bellibaşlı sanayileşm iş ülke p a ra ların ın kurları, bu ü lkelerin uyguladıkları para politikasının yukarıdaki fa k tö rle re etkisi sonucunda, d alg alan m alar gösterm ektedir.
1981 yılı içinde, kam biyo p iy asa ların d a k i en önem li gelişme, doların, ekim 1980 den sonra içine girdiği değ er k a z an m a eğilim ini sürdürerek, ağ ustos 1981 de en y ü k sek d ü zey e çıkm asıdır. Ekim 1980-ağusitos 1981 dönem inde dolar, m ark ve diğ er A v ru p a ü lk eleri p a ra la rın a karşı yüzde 20-30 oranları ara sın d a, Jap o n Y e n ’in e k a rş ı yüzde 13 oranında değer k a
zanm ıştır. Sonraki a y la rd a ise dolar, m ark ve y e n ’e karşı yüzde 11 oran ın d a .İsviçre F ra n k ’ına k a rşı yüzde 20 oranında, dıiğer A vrupa pa
ralarına k arşı yüzde 3-12 o ran la rı a ra sın d a d eğ er kaybetm iştir.
D oların, diğer ülke p a ra la rın a göre güçlenm esinin tem el nedenleri, ülkelede uygulanan d a r p a ra p o litik a sın a paralel olarak, reel faiz oranlarının artm ası ve cari işlem ler dengesinin güçlenm esidir. A.B.D. deki nominal ve reel o larak a rta n faiz o ran ları, geçtiğim iz yıl, özellikle yaz aylarında, en uç düzeye ulaşm ış, diğer belli b aşlı san ay i ülkelerindeki faiz oranları ile arasındaki fark genişlem iştir. F aiz farkı, örneğin J a p o n y a ’y a k arşı yüzde 12 oranında, A lm an y a’ya k a rşı yüzde 6-7 o ran ların d a olm uştur. Diğer ülkelerin, işsizlik ve yatırım larım ın y av aşlam ası nedeniyle, A.B.D. deki faiz oranlarıyla re k a b e t edem em eleri, doların güçlenm esinde önemli bir fak tö r olm uştur. A.B.D.’de son ay la rd a görü len faiz o ran larındaki düşme, Japonya ve A lm anya ile arasın d ak i faiz fark larım , sırasıyla yüzde 6 ve 2 oranında a z alta ra k doların ağ u sto stan itib are n m ark ve yen karşısın d a değer k a y b et
m esine neden olm uştur.
A.B.D. nin cari işlem lerinde, 1981 de sanayi m alları, tarım m alları ve hizm et ih ra c ın d a gerçeM eştirdiği önem li gelişm eler sonucunda, “fazla”
o rta y a çıkm ıştır. A yrıca A.B.D. nin y ab an cı enerji k ay n aklarına olan bağımlılığı, enerji ta s a rru fu n a p a ra lel o la ra k azalm a gösterm iştir. Buna k a r
şılık, A lm anya, Ja p o n y a ve diğer A v ru p a ülkelerinim, a rta n petrol yükünü karşılam ak için, sanayi m a lla n tic a re tin d e “ fazlalık” y a ra tm a zorunda olm aları, bu ü lk elerin p a ra ları ü zerin d e b askı yapm ıştır. Bu ülkelerin, sanayi m alları ih ra c atı b ek lentileri, u lu sla ra rası p iy asalardaki gelişm eler
den dolayı, gerçekleşm ediği ölçüde, bu ülke p araları d e ğ e r kaybetm iştir.
Ayrıca, d iğ er ü lk elerd e o rta y a çıkan belirsizlikler, P olonya ikrizi, Belçika ve İtaly a’nın b ü tçe a ç ık la n v e F ra n s a ’daki enflasyonist eğilim ler, dolara olan talebi a rtırm ıştır.
A vrupa P ara S istem i’n e (APS) üye ülkelerin p a ra ları arasındaki sabit kurlar, kam biyo piyasaların d a o rta y a çıkan gelişm eler karşısında, 1981 de yeniden düzenlenm iştir. 1981 in ilk a y la rın d a m ark ’ın APS bandının en aşağısına düşm esi nedeniyle, m a rk ’a istik ra r sağlam ak için faiz oran ların ın artırılm ası, APS içinde h u z u rsu z lu k la ra yol açark en , İtaly an Lireti, serm aye çıkışlarına engel olabilm ek için, 22 M art 1981 de, APS p aritesine göre yüzde 6 oran ın d a devalüe edilm iştir. APS ye üye ülkelerin, gerçekleşen ve beklenen enflasyon o ranlarının farklı oluşu, APS içinde yeni b ir düzen
lem eyi zorunlu kılm ıştır. Bu nedenle, 4 Ekim 1981 de m ark ve gulden APS p aritesine göre, yüzde 5,5 o ran ın d a revalüe edilirken, Fransız F ra n k ’ı ve İtalyan L ireti yüzde 3 oranında devalüe edilm iştir. Belçika, İrlanda ve D anim arka döviz kurlarını değiştirm em iştir.
İ K İ N C İ B Ö L Ü M
İÇ EKONOMİK GELİŞMELER VE TOPLUMSAL YAPI I. GENEL DURUM
1981 yılı, 24 O cak 1980 tarihinde alınm ış olan önlem lerin oluşturduğu ek o n o m ik istik ra r program ının ikindi uygulam a yılıdır. Ancak, 1980 yılında d a h a ço k program ın uygulanm ası için gerekli hazırlık çalışm aları yapılmış, a y rıc a , program ın b aşarısında en önem li fak törlerden biri olan politik ve so sy al istik ra r tam olarak yılın so n ların a doğru, yani 12 eylülden sonra sağ lan ab ilm iştir. Bu nedenle istik ra r program ı, ancak 1981 yılında tam o la ra k uygulanabilm iştir.
İstik ra r program ı, enflasyonun k o n tro lü n ü öncelikli sorun olarak ele a lm ıştır. Program ın tam olarak uygulanabilm esi, ekonom inin te k ra r sağ
lıklı b ir şekilde büyüyebilm esi, en flasyonun kontrol altına alınm asından s o n ra g erçekleşecektir. Bunun için de p a ra ve kredi politikasına büyük g ö rev le r düşm ektedir. A şırı tü k e tim talebinin o rtad an kaldırılm ası, ta s a r
ru fla rın a rtırıla ra k malıi k u ru m la r aracılığı ile yönlendirilm esi, kam u kesi
m inin finansm an açığının kapatılm ası, ih ra c a tın ve teşviki öngörülen diğer s e k tö r v e faaliyetlerin desteklenm esi, b anka sistem inde ve işletm elerin m ali y ap ılarında enflasyonun m eydana getirdiği çarpıklıkların düzeltilm esi p a ra ve kredi politikasiyle g erçekleştirilm ek istenen hedeflerdir.
İstik ra r program ının önem li am açlarından biri de, ödem eler dengesi d arb o ğ azın ın aşılm ası için ih ra c a t gelirlerinin ve diğer döviz gelirlerinin a rtırılm a sıd ır.
1981 yılının kısm en geçici verileri, alınan önlem lerin ve bunların uy
g u lam a la rın ın bu genel hedefler yönünde olum lu sonuçlar verdiğini gös
te rm e k te d ir. İstik ra r program ının ilk hedefi olan enflasyonun kontrol a ltın a alınm ası b üyük ölçüde gerçekleşm iştir. T optan eşy a fiyatları genel endeksi, yıl sonları itibarliyle 1979 yılında yüzde 81,4, 1980 yılında yüzde 94,6 o ran ların d a artm ışk en , bu o ran 1981 yılında yüzde 25,7 olm uştur.
A ynı endeks, yıllık o rta lam a la ra göre de b e n z er bir gelişme gösterm iştir:
Y ıllık o rta la m a la r itib ariy le a rtış o ran ları 1979 yılında yüzde 63,9, 1980 y ılın d a y ü zde 107 ve 1981 yılında yüzde 36,7 dir. G örüldüğü gibi h e r iki e n d e k ste de 1981 yılında 70 p u anlık b ir y a v aşlam a olm uştur. Fiyat artışla rın d a b ir yılda, bu ölçüde bir yav aşlam a sağlanırken gayri safi m illi hasıla y ü z d e 4,4, ih ra c at yüzde 61,6 oran ların d a artm ış, cari işlem ler dengesinde y ü z d e 63,6 düzelm e sağlanm ış, p a ra sa l g ö stergelerin artış oranları, m ev
d u a t h a riç yavaşlam ıştır.
1981 yılında b anknot em isyonu a rtış oranı yüzde 52,3 den yüzde 38,7 ye, M erkez Bankası k redileri a rtış oranı yüzde 71,5 ten yüzde 41,3 e, kredi hacmi a rtış oranı yüzde 66,6 dan y ü zde 60 a, p a ra arzı a rtış oranı yüzde 58,4 ten yüzde 36,7 ye düşm üş, m ev d u at a rtış oranı yüzde 76,7 den yüzde 102,8 e yükselm iştir. P arasal b ü y ü k lü k lerin a rtış hızlarının düşm e
sini, enflasyon oranı ile birlikte değ erlen d irm ek gerekir. Böyle b ir karşılaş
tırm a, 1981 yılında ekonom ik faa liy e tle rin finansm anında ban k a sistem inin, önceki yıllara göre d ah a başarılı olduğunu g ö sterm ek ted ir. H er ne kadar parasal gösterg elerin artışı y a v a şla m ışsa da, a rtış o ra n la n fiyat artışların
dan biraz fazla olm uş, böylece ekonom ik faaliy etlerin finansm anında her
hangi bir d aralm ay a m eydan verilm em iş, ayrıca, reel büyüm enin de finans
manı yapılabilm iştir.
U ygulanm ış olan dar para ve kredi politikası, d a h a çok k am u kesiminim finansm an açığının M erkez B ankası k a y n a k la rın d a n finansm anını önlemeye, spekülatif am açlı finansm anlarla, tü k etim i te ş v ik edici kredilere yönelik olm uştur. Tüketim in belirli seviyede tu tu lm a sı nedeniyle, üretim in yurt- içinde tiiketilem eyen kısm ının ih raç edilm esi planlanm ış ve ih ra c at çeşitli önlem lerle teşvik edilm iştir.
M erkez B ankası, d esteklem e alım ları için g erekli krediyi verirken, KÎT lerin işletm e açıklarının ve y atırım ların ın finansm anını, olanaklar öl
çüsünde kısıtlı tu tm ay a çalışm ıştır. Bu uygulam a so n ucunda M erkez Ban- kası’nın kam u kesim ine d o ğ ru d an açtığı k red iler y ü zde 34,9 oranında a rtarken, m evduat ban k aların a açtığ ı k red iler yüzde 58,6 a rtm ıştır.
1980 tem m uzundan beri u y g u lan m a k ta olan se rb e st faiz politikası sonucunda m evduat artışı hızlanm ış ve b a n k a sistem inde büyük bir fon birikimi sağlanm ıştır. Geçici v erilere göre 1981 yılında m evduat 788 m ilyar lira (yüzde 102,8) antmış, ayrıca m evduatın vade yapısında da önemli deği
şiklikler olm uştur. V adesiz tic a ri m ev d u atın toplam m ev d u at içindeki payı yüzde 37,3 ten yüzde 29,2 ye inerken, vadeli ta s a rru f m evduatının payı yüzde 20,2 den yüzde 32,3 e çıkm ıştır.
II. GENEL DENGE, MİLLİ GELİR VE ÜRETİMDEKİ GELİŞMELER Devlet İsta tistik E n stitü sü ’nün, 15 K asım 1981 de yayım ladığı üçüncü geçici tahm ine göre, gayri safi m illi hasıla, bir önceki yıla göre, cari fiy a t
larla yüzde 48,4 a rta ra k 6.576 m ilyar lira, sabit fiy a tla rla ise, yüzde 4,4 a rta ra k 215,1 m ilyar lira olm uştur.
Ancak, D evlet Planlam a T eşkilatı tarafın d an , 1982 yılı program ı için eylül ayında başlanan çalışm alarda, ekonom inin m akro büyüklükleriyle ilgili tahm inlerde, D evlet İsta tistik E n stitü sü ’nün milli gelire ilişkin ikinci geçici tahm ini kullanıldığından ve en son revizyon 12 ay lık verilerin so nuçlarına göre yapılacağından, aşağıda, genel denge bölüm üne ilişkin v e ri
lerde buna dayalı bulunm aktadır. İkinci tahm inde gayri safi milli hasıla 6.623 m ilyar lira olarak hesaplandığından, diğer büyüklüklerde bunun üzerinden hesaplanm ıştır.
A. GENEL DENGE
D evlet P lanlam a T eşkilatı tara fın d a n 6.623 m ilyar liralık GSMH ye g ö re yapılan tahm in ile, ekonom inin toplam kay n ak lan , cari fiyatlarla, y ü z d e 46,5 a rta ra k 6.836 m ilyar liraya ulaşacaktır. Böylece, 1981 yılında dış açığın, yüzde 8,2 a z ala ra k 213 m ilyar liraya düşeceği, toplam kaynaklar için d e, 1980 yılında yüzde 5 olan payının da, 1981 yılında yüzde 3,1 dola
y ın d a olacağı tah m in edilm ektedir (Tablo : 1). Ekonom inin artan ithalat h a c m in e rağm en, dış k ay n ak ihtiyacındaki azalm a, 1981* yılında girişilen ih ra c a t çabalarında elde edilen som ut b a şarıla ra bağlanabilir.
1. Tüketim
T oplam tüketim harcam alarının, 1981 yılında, yüzde 51,3 lük bir a r
tış la 5.308 m ilyar lira dolayında gerçekleşeceği tahm in edilm ektedir. Bu a rtış , 1981 fiyatlarıyla ifade edilecek olursa, toplam tüketim harcam aları y ü z d e 5,1 a rtm ıştır. Son yıllarda, tü k etim h arca m a la rın ın toplam kaynak içindeki payı dalgalanm a gö sterm ek ted ir. 1976 yılında tü k etim harcam a
la rın ın toplam kaynak içindeki p ayı yüzde 78 iken, 1977 de gerileyerek y ü z d e 76,4 olm uştur. 1980 yılına kadar, az da olsa devam lı b ir azalm a g ö s te re n tüketim h arcam aları, 1980 yılında toplam k ay n akların yüzde 75,2 sini olu ştu rm ak tad ır. 1981 yılında ise tüketim h arcam aların ın payı y en id e n arta ra k , yüzde 77,6 y a yükselm iştir. K am u tü k etim harcam aları, c a ri fiy atlarla, yüzde 48,9 a rta ra k 810 m ilyar liraya, özel tü k etim harcam a
ları d a yüzde 51,7 a rta ra k 4.498 m ilyar lira y a ulaşm ıştır. Bu a rtışla rı 1981 fiy a tla rıy la ifade edecek olursak, k am u tü k etim h arcam aları yüzde 14,7, özel tü k etim harcam aları yüzd e 3,6 a rtm ıştır.
2. Yatırımlar
1981 yilında, toplam y atırım ların , cari fiy a tla rla yüzde 32,2 lik artışla, 1.528 m ilyar lira olacağı tahm in edilm ektedir. Bunun,, 1.280 m ilyar lirası s a b it serm aye yatırım larından, 248 m ilyon lirası stok değişm elerinden oluş
m a k ta d ır. Cari fiyatlarla, sab it serm aye y a tırım la rın d a yüzde 48,6 artış, s to k değişm elerinde ise y ü zd e 15,9 azalm a olm uştur. 1981 fiyatları ile to p la m y atırım larda 131,6 m ily ar l'ira, y ü z d e o lara k da yüzde 7,9 azalm a o ld u ğ u tahm in edilm ektedir. Bu azalm a, to p lam k am u yatırım larındaki yüz
d e 14 lük gerilem eden k a y n ak lan m ak tad ır. Toplam kam u yatırım larındaki b u gerilem enin de özellikle, k a m u kesim i sto k ların d ak i azalm adan k a y n a k la n d ığ ı gözlenm ektedir.
K am u kesim inde, sto k ların gerilem esine karşın, sabit serm aye y a tı
rım ların ın yüzde 5,7 lik artışla, 735 m ilyar liralık bir düzeye ulaştığı da gözlenm ektedir. Özel kesim in sa b it serm aye yatırım larındia ise, önemli b ir d u rak la m a vardır.
a) Özel kesim sa b it serm aye y a tırım la rı
ö zel kesim in sabit serm aye y a tırım la rı a rtış h ızları, s e k tö rle r itibariyle incelendiğinde, 1980 yılına göre y a tırım la rın d ö rt a n a se k tö rd e yoğunlaştığı görülm ektedir. 1981 fiy atlarıy la reel a rtış h ızları e n e rji kesim inde yüzde 27,6, m adencilik kesim inde y ü zde 20,7, ta rım d a y ü z d e 18,8 ve u laştırm ad a yüzde 17,1 dolayında olm uştur. B una rağm en, özel kesim y a tırım la rı k o nut sektö rü n d e yüzde 8,6 azalırk en , im alat sa n ay iin d e y ü z d e 2,3 d o layın
da bir artışla, plânda öngörülen gelişm e hızının önem li d ü z ey d e gerisinde kalm ıştır (Tablo : 2 ve 3).
b) Kamu kesim i sabilt serm ay e y a tırım la rı
Kamu kesim inde y atırım ların yoğ u n laştığ ı d ö rt a n a s e k tö r ise, tarım , eğitim, sağlık ve turizm o lm aktadır. Reel a rtış hızları, ta rım d a yüzde 36,5, eğitim de yüzde 32,4, sa ğ lık ta y ü zde 31,4 ve tu riz m d e y ü zde 28,9 olm uştur. K am u kesim i yatırım ları geçen y ıla g ö re im a la t san ay iin d e yüzde 10.5 gerilerken, enerji, u laştırm a ve k o n u t se k tö rle rin d e d e beklenenin altında gerçekleşm iştir. Toplam k am u y a tırım la rın ın reel olarak, yüzde 5,7 dolayında geliştiği gözlenm ektedir.
Kamu ve özel yatırım lar toplam o lara k ele alındığında, y ü zd e 3,5 lik bir artış hızı görülm ektedir. Bu hız, D ördüncü Beş Y ıllık P landa, sab it serm aye y atırım ları için hedef alınan yüzde 12 lik hızın altın d ad ır. A ncak, Türk ekonom isinin, son yıllarda içinde bulunduğu ek o n o m ik ve siyasal konjonktür h atırlan acak olursa, y a tırım la rd ak i bu g erilem en in kaçınılm az olduğu görüşü haklılık kazan acak tır.
B. MİLLİ GELİR VE ÜRETİMDEKİ GELİŞMELER 1. Milli G elir
Devlet İsta tistik E nstitüsü tara fın d a n yapılan geçici üçüncü tahm ine göre, gayri safi milli hasıla, cari fiy atlarla 1981 yılında yüzd e 48,4 dolayında artarak, 6.576 m ilyar liraya u laşacak tır. GSMH, sab it fiy a tla rla d a yüzde 4,4 a rta ra k 215,1 m ilyar lira olacaktır. Gayrlisafi y u rtiç i hasıla ise cari fak tö r fiy atlarıy la yüzde 45 a rta ra k 5.933 m ilyar lira, 1968 fa k tö r fiy a tla rıyla, yüzde 3,9 artış sonucu, 195 m ilyar lira o lacak tır (Tablo : 4 ve 5).
D ördüncü Beş Yıllık Plan, GSYİH de, 1978 fiyatlarıyla, o rtalam a y ü z de 8,2 lik bir artışı hedef alm ıştır. A yrıca, gayri safi üretim in tarım sek- türünde yıld a o rtalam a yüzd e 5,5, sanayi se k tö rü n d e ise yıld a o rta lam a yüzde 11,7 do lay ın d a artm asıd a hed ef alınm ıştır. Bu a rtış hızlarıyla, ta rı
mın GSYİH artışın a k a tk ısı y ü z d e 1,3,5, sanayi kesimimin k a tk ıs ı yüzde 36.5 olacaktır. 1981 yılı gerçekleşm eleri, bu hed eflerin gerişlinde kalm ıştır.
T arım kesim inin gelişm e hızı bu yıl 1968 fa k tö r fiyatlarıyla binde 4 d o la y ın d a olacaktır. 1981 yılında, balıkçılık a lt sek tö rü n d e ise yüzde 7,7 d o la y ın d a bir artış g ö rü lm e k te d ir. O rm ancılık k atm a değerindeki yüzde 4,9 lu k a rtışa k arşılık, çiftçilik ve h a y v an cılık ta an cak binde 2 dolayında b ir büyüm e g örülm ektedir. T arım kesim inin GSMH içindeki payı, sabit fiy a tla rla geçen yıl y ü zde 22 iken bu yıl 21,1 olm uştur. Bu pay, cari fiy at
la rla , yüzde 20,6 dır.
Sanayi sek tö rü k a tm a değeri bu yıl yüzde 7,2 dolayında artm ıştır. Bu a r tış m adencilik a lt s e k tö rü n d e y ü z d e 5,9, im alat sanayiinde yüzde 7,6 e le k trik , gaz, su a lt se k tö rü n d e y ü zde 5,4 dür. Sanayi sektörünün cari fiy a tla rla ulaştığ ı büyüm e hızı yüzde 52,9 olup, GSMH içindeki payı da y ü zd e 19,9 dan, yüzde 20,4 e yü k selm iştir. Sanayi sek tö rü k a tm a değeri ca ri fiy a tla rla 1.580,3 m ilyar Hradır.
İn şa a t sektörü k a tm a d eğ eri bu yıl binde 2 dolayında bir artış hızı gösterm ek ted ir. Bu se k tö rü n GSM H içindeki payı yüzde 6,3 den, yüzde 6 y a düşm üştür.
H izm etler se k tö rü n ü n to p la m içindeki payı, bu yıl, geçen yıla oranla, ay n ı kalm ıştır. H izm etler s e k tö rü içinde en yü k sek h ıza tic a re t a lt sektö
rü n ü n ulaştığı g ö rü lm ek ted ir. Bu se k tö rü n büyüm e hızı yüzde 8,5 dir.
Bu sektörde 'ikinci sıra d a büyüm e, yüzde 4,4 ile se rb e st m eslek hizm et
lerinde olm uştur. M ali m ü esseseler katım a değeni ree'l olarak yüzde 1,1 a r
tark e n , m esken g elirleri y ü zd e 2,4 dolayında b ir gelişm e gösterm iştir.
D evlet hizm etlerindeki reel a rtış ise yüzde 4 d ü r (Tablo : 4. ve 5).
2. Üretim
Toplam üretim de, geçen y ıllard a k i d u rg u n lu ğ a rağm en, bu yıl bir can
lanm a olduğu gözlenm ektedir. D evlet İsta tis tik E n stitü sü ve D evlet Plan
lam a Teşkilatından alm an geçici ü retim tahm inlerine göre, 1981 yılı tarım ve sanayi kesim indeki g elişm eler aşağ ıd a incelenm iştir.
a) Tarım
Tarım se k tö rü n ü n to p lam üretim i, b u yıl, beklenenin altında geliş
m iştir. Bu kesim de, b u yıl, m ey v a ve sebze üretim inde m ik tar o lara k yüzde 4,3 lük bir gerilem e g ö rü lm e k te d ir. B unun yanı sıra, yağlı tohum ü reti
m inde gerilem e, yüzd e 41 dir. Toplam tah ıl üretim i, geçen yıla göre, yüzde 6,5 dolayında a rta rk e n , bak lag illerd e yüzde 10 luk b ir a rtış olacağı b ek lenm ektedir (Tablo : 6).
Bu yıl, buğday ü retim in in , y ü zde 3 a rta ra k 16,5 m ilyon tondan 17 m ilyon tona, arp a ü retim in in de b u yıl yüzde 11,3 a rta ra k 5,9 m ilyon tona u laşm ası beklenm ektedir. A rpa üretim inin bu düzeyi, son d ö rt yıl o rta la m asından yüzde 17,7 fazladır. M ısır ü retim inin ise, y ü zde 1.1,2, son dö rt yıl ortalam asına göre ise y ü zd e 14,6 dolayında azalm ası beklenm ektedir.
Şeker p a n c arı üretim in in y ü z d e 62,6 dolayında bir a rtışla 11 milyon tonluk bir ü retim d ü zeyine u laşa c ağ ı tah m in ed ilm ek ted ir. Ü retim in bu düzeyi son d ö rt yıl o rta la m a sın a gö re yüzd e 32 o ran ın d a a rtış gösterm ek
tedir. Bu yıl tü tü n ve çay ü retim lerin d e de önem li b ir a z alm a olacağı b e k lenm ektedir. T ü tü n ü retim i g e ç en y ıla o ranla y ü zd e 14,5 dolayında g e ri
lerken, yaş çay ü retim inde b u gerilem e y ü zd e 55,9 dur. H er iki ürünün üretim düzeyleri, son yıl o rta la m a la rın ın g erisin d e k alm ak tad ır.
Bu yıl saf p am uk ü re tim in d e de 542 bin tonla, geçen yıla gö re yüzde 8,4 dolayında a rtış g ö zlen m ek ted ir.
D evlet İsta tis tik E n stitü sü n ü n h a y v a n sa l ü retim e ilişkin verileri henüz yayım lanm adığından, bu k esim d ek i g elişm eler izlenem em iştir.
b) Sanayi
D evlet P lanlam a T e şk ila tı verilerin e göre, sanayi s e k tö rü üretim ine ilişkin gelişm eler T ablo 7 d e izlenebilir.
T aşköm ürü üretim inde, g eçen yıla gö re y ü z d e 10 dolayında bir artış olm akla birlikte, 1981 de ulaşılan 3.973 bin to n lu k ta şk ö m ü rü ü retim düze
yi, son d ö rt yıl ortalam asın ın y ü zd e 2,8 gerisinde k alm ıştır. Avnı şekilde, ham petrol üretim i de, y ü z d e 21 a rtış g ö sterm esine rağm en, erişilen üretim m iktarı so n d ö rt yıl o rta la m a sın ın yüzd e 10,1 gerisindedir. Buna karşı, kam u kesim i linyit üretiminim, y ü zd e 10,4 artışla 15.057 bin to n a ulaşm ası beklenm ektedir. F o sfa tta y ü zde 105 artış, alüm ina da ise yüzd e 4 lük bir azalış olacağı tah m in edilm ektedir.
İm alat sanayiinde bazı m alların ü retim m ik tarları incelendiğinde, gıda sanayiinde şeker, e t ve p a stö riz e sü t üretim lerinde, geçen yıla gö re som ut a rtışla r gözlenm ekte ve bu a rtışla rın , anılan ürünlerin son d ö rt yıl o rta la m alarının da üzerinde olm ası beklenm ektedir. A ncak, b u olum lu gelişm eye karşı, tem el gıda m addelerinden biri olan e t üretim inde, 1977 de ulaşılan 80,1 bin tonluk seviyenin oldukça gerisinde kalındığı da gözlenm ektedir.
Kuru çay üretim i de, son dö rt yıl ortalam asına göre, yüzde 39,6 azalırken, geçen yıla oranla, bu gerilem enin yüzde 43 dolayında olacağı tahm in edil
m ektedir. K uru çay üretim i son tahm inlere göre 55 bin tondur.
T ütün ve içki sektöründe, filitreli sigara üretim i 1977 yılından bu yana düzenli bir a rtış g ö sterm ek ted ir. Bu yıl üretim in, yüzde 48,1 o ran ın d a a rta ra k 40 bin to n a ulaşm ası beklenm ektedir. İçki üretim inde, geçen yıla göre önemli b ir değişm e görülm em ekle birlikte, rakı, b ira ve v o tk a ü re tim lerinin, 1977 yılında ulaşılan ü retim düzeyinin altında gerçekleştiği göz
lenm ektedir.
Kam u kesim inde pam uklu v e yünlü dokum a üretim leri sırasıy la 177,2 ve 4,8 m ilyon m etreden, 221,7 ve 6 m ilyon m etrey e yükselm iş v e a rtış hızları sırasıyla yüzde 25,1 ve 25 olm uştur.
K am u kesim i k a ğ ıt ü retim inde son yıllarda görülen durgunluk gideril
m iş tir. K ağıt üretim in d e geçen yıla göre yüzde 21 dolayında bir artış göz
len m ek ted ir. Bu yıl erişilen 365 bin to nluk kağıt üretim iyle son dört yıl o rta la m a sın ın yüzde 17,2 dolayında ü zerine çıkılm ıştır. A yrıca, bu yılın ü re tim düzeyi 1977 yılında ulaşılan seviyenin yüzd e 7,6 üzerindedir. Kağıt san ay iin d e görülen b u olum lu gelişm e sırasın d a g azete kağıdının toplam k a ğ ıt ü retim i içindeki payının da yüzde 23 a rta ra k yüzde 31,1 e yükseldiği g ö rü lm e k te d ir.
T a şıt lastik le ri sek tö rü n d e bu yıl tra k tö r ve otom obil lastiği üreti
m inde önem li gerilem eler görülm ektedir. O tom obil lastiği üretim indeki azal
m a geçen yıla göre y ü z d e 28 dir. Bu sek tö rd e en yüksek üretim düzeyine 1978 yılında erişildiği g örülm ektedir. T ra k tö r lastiği üretim inde de geçen yıla gö re yüzde 10 dolayında bir azalm a gözükm ektedir. Bu alanda da en y ü k se k ü retim e 1980 yılında ulaşılm ıştır. K am yon ve otobüs lastiği üretim lerin d e son d ö rt yılda izlenen düzenli gelişm e bu yıl da sürm ektedir. 1.243 bin a d e t olarak gerçekleşm esi b ek len en ü re tim düzeyiyle, geçen yıl üretim i
nin yüzde 5 dolayında ü stü n e çıkılm ası beklenm ektedir.
K im ya ve Petro-K im ya sek tö rü n d e, b o rik asit, PVC ve se n te tik kauçuk ü retim in d e geçen y ıla o ran la a rtış olduğu görülm ektedir. Bu ürünlerin ü re tim düzeyleri geçm iş yılların üzerine çıkarken, boraks dek ah id rat ve k a p ro la k ta m üretim i gerilem iştir.
P etrol ürünleri üretim in d e, 1977 yılında, son yılların en yüksek ü re
tim düzeyine erişildiği g ö rü lm ek ted ir. A ncak, son yıllarda k arşılaşılan ithal güçlükleri, azalan benzin ve fuel-oil tük etim leri nedeniyle, benzin ve fuel-oil ü retim lerin d e 1977 yılı ü retim düzeyine erişilem ediği görülm ektedir. 1981 yılı benzin ve fuel-oil üretim in d e geçen yıla gö re a rtış olduğu gözlenm ekte
dir. Bu artış, benzinde y ü zd e 7, fuel-oil de ise yüzde 5 tir. Diğer önemli bir petro l ü rü n ü olan m otorin ü retim i ise, geçen yıla göre, yüzde 13,8 artm ıştır.
G übre ve yan ürü n leri üretim lerin d e u laşılan b u yılki üretim düzeyleri g eçen yılların üstü n d e o lm ak tad ır. 1981 yılında, toplam gübre üretim inin yüzde 54 oranında a rtm ası, özellikle tarım kesim i açısından önemli görül
m ektedir.
Bu yıl otom obil üretim in d ek i yüzde 19,7 lik azalm aya karşılık oto- büs-m idibüs, k am yon v e tra k tö r say ısın d a yüzde 26,3, yüzde 45,9 ve yüzde
58 a rtış görülm ektedir.
c) H izm etler
1981 yılında h izm e tle r kesim inde y a ra tıla n katm a değer, reel olarak y ü z d e 4,4 oranında a rtm a sın a karşın, bu kesim in GSMH içindeki payı, 1980 yılm a göre yüzde 2 o ran ın d a azalm ıştır.
D evlet İsta tis tik E n s titü s ü ’n den alınan geçici verilere göre, belediye
lerce verilen in şa a t ru h sa tla rın ın toplam değeri, y ü z o it 18 oranında azal
m ıştır. 1980 yılında ise 1979 yılına göre, yüzd e 41,2 oranında bir artış
görülm üştü. Belediyelerce, ru h sa t verilen yeni y apıların toplam alanları, 1981 yılında yüzde 31,6 oran ın d a azalm ıştır. 1980 yılında da yüzde 16,6 oranında bir azalm a g ö rülm üştü. Bu durum , ekonom inin itici sektörlerin
den biri olan in şaat se k tö rü n d e 1980 yılında başlayan gerilem enin, 1981 yılında daha büyük b o y u tla ra u laştığ ın ın b ir belirtisi olarak yorumlanabilir.
Belediyelerce verilen yapı ku llan m a izinlerine göre, yeni eklenen veya kısmen biten yapılar, 1981 yılında, toplam değer olarak yüzde 13,8 ora
nında artm ış, toplam alan o lara k ise yüzde 11,4 oranında azalmıştır (Tablo : 8 ve 9).
U laştırm a hizm etlerinden k a ra y o lu ile taşım acılık konusunda, 1981 yılında yolcu ve yük taşım acılığında, sırasıyla, yüzde 3,9 ve yüzde 4,5 o ranlarında bir artış olduğu tah m in ed ilm ek ted ir (Tablo : 10).
D em iryolu taşım acılığında, önem li b ir gelişm e olmadığı gözlenmek
tedir. Buna karşı, dem iryolları ta ş ıt parkında, diğer vagonlar kapsamına giren idari ve üçüncü şahıs vag o n ları dışında, tü m çeken ve çekilen araç sayılarında, 1980 yılına göre a rtış sağlanm ıştır.
D enizyolu ile taşım acılık k o n u su n d a alınan verilere göre, 1981 yılında, şehir h a tla rı işletm eleri dahil olm ak ü z e re yolcu taşım acılığında yüzde 9,3 oranında b ir a rtış kaydedilm iştir. T aşınan yük m ik tarı ise, aynı düzeyde kalm ıştır.
1981 yılına ilişkin o lara k T ü rk H ava Y olları A.Ş. den alınan geçici bil
gilere göre, yolcu ve y ü k taşım acılığında, sırasıyla, yüzde 44,3 ve yüzde 46,6 oranlarında a rtış m eydana gelm iştir. A ncak b u durum un değerlendiril
m esi yapılırken, 18 Şubat ve 12 M ayıs 1980 tarih le ri arasında, Türk Hava Yolları’nda grev ve lokavt u y gulam aları olduğu gözönüne alınmalıdır.
H aberleşm e alanında ise 1981 yılında, m ek tu p ve telg raf haberleşm e
lerinde, gerilem e olduğu tah m in edilm ektedir. Telefon abonm an talepleri, geçm iş yıllarda olduğu gibi, 1981 yılında da, çeşitli darboğazlar nedeniyle tüm üyle karşılanam am ıştır. B unun sonucunda, telefon abone sayısında artış oranı, 1980 yılında yüzde 5, 1981 yılında ise y ü zde 3 olabilm iştir. Kayıtlı radyo sayısında bir önceki yıla göre ancak, binde 2 oranında artış olması, radyo piyasasının a rtık doyum a u laştığının b ir belirtisi o lara k değerlendi
rilebilir. K ayıtlı televizyon sayısının, a rtış oranı ise yüzde 32,9 olm uştur.
Bu oran, 1980 yılında, yüzde 10,5 o lm uştu (T a b lo : 11).
C. SOSYAL KESİMDEKİ GELİŞMELER
Ülkem izde istihdam , y ıllar itibariyle a rta n işsizlik oram nedeniyle, sorun olarak devam lı k arşım ıza çıkm aktadır. Batı ülkelerinde de istihdam a ilişkin ciddi sorunlarla k arşılaşılm aktadır. A ncak b u so ru n lar ülkem izden farklı nitelikler gösterm ektedir. B atıda, genellikle, piyasa talebine bağlı olarak konjonktürel işsizlik görülürken, ülkem izde, serm aye sto k u ve em ek arzı artış hızları a rz u n d a k i u y um suzluk nedeniyle, sürekli a rta n ve kronik bir özellik g ö steren işsizlikle karşılaşılm aktadır.
