SARIÇAM (P inus silvestris L.) TOHUMLARINDA OLGUNLAŞMA ZAMANI İL E SAKLAMA SÜ R ELER İ ARASINDAKİ İLİŞK İLER
Doç. D r. Melih BOYDAK ı
K ı s a Ö z e t
S a rıç a m la rd a (P in u s silv estris L.) to h u m olgunluğu ve sa k lam a sü rele ri a ra sm d a k i ilişkileri belirlem ek am ac ı ile E sk işe h ir - Ç a ta cık yö resinde, değişik ik i to h u m y ılın d a (1971- 1972, 1972 -1 9 7 3 ), iki fa rk lı y ü k se ltid e n (1620 m, 1270 m ) 10 a r a ğ a ç seçilerek belirli zam an a r a lık larıy la a y n a y rı k o za la k to p la n m ıştır. T ohum ların k o z a la k ta n çık a rılm a sın d a n so n ra IS T A k u ra lla rın a g öre çim lenm e h ız la n ve çim len
m e yüzdcieri sa p ta n m ıştır. D a h a sonra, tohum ö rnekleri 5 - 7°C sıcak
lık ta ve a y n c a oda sıcak lığ ın d a a ğ ız la n k a p a tılm ış ve parafin len m iş cam k a v a n o zlard a d epolanm ıştır. D epolam adan so n ra da to h u m ların çim lenm e h ız la n ve yüzdeleri ile b ir kısım ö rneklerin nem m ik ta rla r ı sa p ta n m ıştır.
A ra ş tır m a sonuçlarına göre, E sk işe h ir - Ç a ta cık y ö resi S a rıç a m la n n - d a E kim ay ı b aşın d an itib a re n k o za la k to p la m a y a başlanabileceği sa p ta n m ıştır. T ü rk iy e S a n ç a m la rın d a , k lim a tik ko şu lların d a d ik k a te alın
m ası ile genel olarak , belirtilen ta rilı c iv arın d a k o z a la k toplanabile
ceğini ifade etm e k m üm kündür.
350 m Iik y ü k se k lik farlrınm to h u m o lgunluğuna e tk isi A ğustos ve kısm en E ylül ay ın d a g ö rü lm e k te ve E k im ay m d a k ay b o lm ak tad ır.
B e lirtilen bu lg u lar ve d iğ e r lite r a tü r b ilgilerinin k a rşıla ştırılm a sı;
k o z a la k la rın toplanm asını tak ib en , y a k la şık - |- liD0C civ a rın d a 1 - 1 .5 ay sa k lan m asın d a n sonra, to h u m larm ç ık arılm a sı ile E y lü l ay ı örn ek lerin de çim lenm e değerlerimin b ir m ik ta r artab ileceğ in i, bu a y d a yüksek lik
fa rk ı nedeniyle görülen çim lenm e fa rk lılık la rın ın azalabileceğin! im a etm ek ted ir. B u u y g u la m a ile S a rıç a m la rd a k o za la k to p la m a zam an ı
nın E ylül ay ı başın a kaydırılıp k ay d ırılam a y ac ağ ı, p r a tik için önemli b ir a r a ş tır m a konusu o la ra k o r ta y a çık m ak tad rr.
15 E ylül ta rih in d e ve d a h a so n ra to p lan m ış olan to h u m la r ,uzun sü re li d epolam adan so n ra ( 5 - 5 .5 y ıl), hem en heıem b a şla n g ıç ta k i y ü k se k çim lenm e d eğ erlerini ko ru m u ş ve çim lenm e h ız la n , çim lenm e yiiz- delerime çok y a k m veya eşit se y re tm iş tir. A n ca k , u y g u la m a d a kozalak to p la m a y a E k im ayı b aşın d an itib a re n b aşlan m ası d a h a güvenceli ola
c a k tır. B ulgular, so n b ah ard a to p la n a n ve b elirtilen k o şu lla rd a depolanan S arıça m to h u m la n d ın d ah a uzun sü re saklanabileceğini g ö ste rm ek te d ir.
O da sıcak lığ ın d a sa k lan a n to h u m örnekleri ise 5 - o.5 yıl so n ra çim lenm e
' - t
1 l.ü . Ormon Fakültesi, Silvikü ltü r K ü rsü sü . İstanbul.
106 M E L Î I Î E O Y D A K
değerlerin büyük ölçüde kaybetm iş olduklarından bu tohum lan uygula
m ada kullanmak mümkün değildir.
İki yıllık araştırm a sonuçlarına göre, yöredeki tohum olgunluğun
da zaman peryodu olarak belirgin bir farklılık ortaya çıkmamıştır.
Türkiye Sarıçamlannda kozalak hasadına Eltim ayı başından iti
baren başlanabilmesi ile toplama daha kolay ve ekonomik olabilecek ve m aksimum tohum elde edilebilecektir. Sadece üstün nitelikli tohum meş- cerelerinden elde edilecek bu tohumların 5 - 5.5 yıl saklanabilm esi ne
deni ile daha iyi nitelikte Sarıçam ormanlarının kurulması gerçekleşe
bilecektir.
1. GİRİŞ
A ğ aç lan d ırm a ça lışm ala rı T ürkiye orm ancılığının en önem li k o n u la rın d an biri
sini o lu ştu rm a k ta d ır. Ü lkem izde 14 m ilyon h e k ta rı a şa n bozuk o rm an alan ı m ev
c u ttu r. A k tü el verim güçleri düşük olan bu alan la rın , a ğ a ç la n d ırm a la rla potansi
yel verim güçlerine u la ştırılm ası halinde, b ir bölüm ü verim li orm an sın ıfın a gire
bilecek n itelik ted ir. Bu nedenle de ağ a çla n d ırm a la rın önem i h e r geçen gü n a r tm a k ta ve k ap sam ı da genişlem ektedir. Bu genişlem eye k o şu t o la ra k tohum gereksinim i de büyüm ektedir.
B ug ü n k ü aşam ada, tohum h a s a t ve tra n s fe r sın ırla rı d ik k a te a lın a ra k iyi n ite
lik tek i p opulasyonlardan (tohum m eşcereleri) tohum to planm ası zorunludur. Ü lke
mizde, genellikle, arz u la n a n n iteliklere sahip populasyoniarm a la n la rı sın ırlıd ır (Ü R GENÇ 1967). Bu nedenle, tohum bahçeleri ta m a m la n ın c a y a k a d a r iyi n ite lik tek i po
p u lasy o n lard an zengin tohum y ıllarında to p la n a c a k tohum ların, belirli sü rele r uygun yöntem lerle sa k lan m asın d a zorunluluk vard ır.
T ü rk iy e’de bugünkü a ğ a çlan d ırm a çalışm aların ın .% 90 n ın d an fazlası Çam t ü r leri ile y ap ılm a k ta d ır. A n ca k fid an tem ini için y ü k se k m ın tık a la rd a y e r alan S a rı
çam ve K a ra ç a m m eşcerelerinden kış dönem inde tohum to p la m a d a büyük güçlük
lerle k a rşıla şılm a k ta d ır. İlk b a h a r o rta la rın d a ise to h u m ların büyiik b ir bölüm ü dö
külm üş o lm a k ta d ır (BOYDAK 1977)'. Bu nedenlerle S arıçam ve K a ra ç a m la rd a to hum to p la m a zam an ın ın so n b ah ar m evsim ine kaydırılıp k ay d ırılam ıy ac ağ ı konusu önem ta şım a k ta d ır. A yrıca, so n b ah ar m evsim inde to p la n an tohum ların, uygun s a k la m a yöntem leriyle belirli sü rele r sonunda, canlılıklarını ne ölçüde k oruduklarının sa p tan m ası, u y g u la m ad a çözüm bekliyen problem ler içindedir.
T ü rk iy e'n in Çam türlerinde, tohum olgunluğu ve a y rıc a to h u m sa k la m a sü re leri üzerine b ir kısım a r a ş tır m a la r yap ılm ıştır. A ncak, S arıça m d a so n b a h ar m ev
sim inde to p la n a n to h u m ların sak lanabilm e sü rele ri ile ilgili a ra ş tır m a la ra ilgili li
te ra tü rd e ra stla n m a m a k ta d ır. Bu a ra ş tırm a ile ülkem izdeki ağ a ç la n d ırm a çalışm a
la rın d a önem li bir yeri olan S arıçam (P inus silve stris L .) türünde, tohum to p la m a
nın so n b a h ar m evsim inde yapılıp y apılam ıyacağı, s o n b a h a r' m evsim inde h a s a t edi
len ve uygun yöntem lerle sa k lan a n tohum ların, belirli sü rele r sonuiıda c a n lılık la rı
nı ne ölçüde k o ru y abildikleri k onuları ele alın m ıştır.
ı Dursunbey yöresi Karaçam larının tohum verimi konusunda, yazar tnrafındon tamamlanmış olan bir araştırmaya göre (henüz yayınlanm am ıştır), Karaçamlarda da Sarıçam larda olduğu gibi,’ ilkbahar or- lalarına kadar tohumların büyük bir bölümü dökülmektedir. '
I
SARIÇAM TO HU M LA RIN DA OLGUNLAŞM A VE SAKLAM A 1C7
2. TOHUM O LGUNLUĞU V E TOHUM SAKLAM A S Ü R E L E R İ K O N U L A R IN D A Y A PIL M IŞ BAZI A R A ŞTIR M A LA R
Tohum olgunluğu ve tohum sa k la m a sü releri ile ilgili o la ra k ülkem izde ve di
ğ e r ü lkelerde yapılm ış birçok a ra ş tır m a vard ır. B u nlardan, özellikle P ln a c e a e . fam il
yasın d ak i b ir kısım tü rle rin to h u m ların a a i t a r a ş tırm a yöntem ve b u lgularının a ş a ğıda aç ık la n m a sı uy g u n g ö rülm üştür. B elirtilen b u lg u la r tohum olgunluğu ve to hum s a k la m a sü rele rin e ilişkin a r a ş tırm a la r şeklinde g ru p la n d ırıla ra k ele olm ıştır.
2.1. T ohum olgunluğu k onusunda y apılm ış bazı a ra ş tır m a la r
REM RÖD ve A L FJO R D A N (1973) K a r d e l l , R e m r ö d ve  l f j o r d a n İle S i m a k ’ a a tfe n S arıçam tohu m ların ın İsv eç’te a n a to m ik bak ım d an A ğustos ayı sonu, veya E ylül ay ı başında ta m o la ra k geliştiğini, k o za la k la rd a n d ire k t ve n o r
m al tohum ç ık a rm a işlem inden sonra, çim lenebilen tohum an lam ın d a olan fizyolo
jik olgunluğun ise y a k la şık 1 ay so n ra m ey d an a geldiğini b elirtm ek ted irle r. A ncak, k o z a la k la rın çok y ü k se k su m u h te v asın a bağlı olarak , k o z a la k ta n tohum çık arm a sırasında- tohum un h a y a tiy e tin i kaybedebileceğini de ek lem ektedirler. REM RÖD ve A L F JO R D A N (1973), K uzey ve O rta İsv e ç ’tek i 4 a y rı S arıçam tohum bahçesinde, A ğustos - K asım 1972 ay la rı boyunca h a fta d a bir kez to p lan an k o za la k örn ek leri
n in analizi ile to h u m - olgunluğunu incelem işlerdir. A ra ş tırm a d a to h ü m larin çim len
me yüzdesi, çim lenm e hızı, k o zalağın su m uhtevası, özgül ağ ırlığ ı ve k o za la k tan tohum çık arılabilm esi koşu lları ele alınm ıştır. A ra ş tırm a so n u ç ların a göre; k o za
la k ve tohum olgunluğunun E kim ayının birinci g ününe k a d a r g e rç e k le ş tiğ i,' bu t a rih te n y a k la şık 1 a y önce • to p la n an ve -flO °C de hiç olm azsa 1 a y saklanan- k o za
la k ların , a ğ a ç ta olgunlaşm ış olan k o za la k ların to h u m ları gibi iyi özellikli tohum la r yerdiğini ifade etm ek ted irler. A ra ştırıc ıla r, to h u m ’ bahçelerinin co ğ rafik du ru m la rın ın d ik k a te alınm ası halinde, kuzeyde za y ıf d a olsa d a h a hızlı b ir olgunlaşm aya eğilim in olduğunun m üşahade edildiğini,, ancak, k o za la k sa k la m a la rı ile bu fa rk lı
lığın elem ine edildiğini b elirtm ek ted irle r. K uzeydeki p o pulasyonlarm tohum larının d ah a hızlı olgunlaşm asının, olgunlaşm anın g e n e tik o la ra k k o n tro lü veya kuzeyde son
b ah a rın d a h a erken gelm esi nedenlerinden hang isin e b ağlı olduğunu bu çalışm aları ile k a r a r a b ağ lam an ın m üm kün olm adığım b elirten a ra ş tırıc ıla r, sebebin, m uhtem elen bu iki fa k tö rü n m ü şte re k etkisi olabileceği sonucuna u la şm a k ta d ırla r. REM RÖD ve A L F JO R D A N (1973) S i m a k ’ a a tfe n y ü k sek sıc ak lık toplam ının hızlı tohum o lg u n la şm a sın a neden olduğunu b elirtm ek ted irler. K endi a ra ş tırm a la rın d a da .67° 15' enlem de büyüyen b ir ağ a cın em briyolarının gelişm esi ile onun 59° 24' eplemde ye
tişen b ir aşısın ın em briyolarının gelişm esi k ıy a sla n m ış ve 1 E y lü l ta rih in d e güney
de tü m em briyoların ta m am en gelişm iş o lm a la rın a k a rşılık , k uzey m ın tık a d a aynı . ta rih te sadece em briyoların % 6 sının ta m a m e n gelişm iş olduğu sa p ta n m ıştır. A ra ş
tırıc ıla r,. iklim in fa rk lı tohum y ıllarında, tohum olgunluğunu z a m a n . peryodu ola
r a k d eğ iştirip değiştirm eyeceğinin an c a k b a ş k a ça lışm ala rla o rta y a konabileceğini;
m am afih, tohum bahçelerinde bu değişikliğin k ü çü k olacağının m uhtem el olduğunu ifade etm ek ted irle r. REM RÖD ve A L F JO R D A N (1973), E ylül ayı sonunda y a h u t E k im ayı başın d a k o za la k ların iyi olgunlaşm ış olduklarını, bu. ta rih te k o za la k ların - su d a yüzebildikleriiü ve özgül ağ ırlığ ın 1.0 e d ü ştü ğ ü n ü ifade etm ek ted irle r. E ylülün biri civ arın d a k o za la k toplam anın ve tohum u ç ık arm ad a n k o za la k ları hiç olm azsa 1 a y -f-10°C de depolam anın iyi so n u çlar verm iş olduğunu, E y lü l’ün birinde koza
la k la rın özgül ağ ırlığ ın ın ise y ak laşık 1.1 olduğunu b elirtm ek ted irler.
T ohum olgunluğu konusunda ülkem izdeki b ir kısım iğ n e y ap rak lı tü rle re a it a r a ş tırm a la rın so n u ç la n d a aşa ğ ıy a çık arılm ıştır.
108 M E L İH BOYDAK
U R Ö EN Ç (1865), D oğu L adininde 600 m y ü k se k lik fa rk ı olm ası halinde (o r
ta la m a 1000 m civarı İle 1600 m n in ü stü ) ve y ü k se k lik ile ekspozisyonun birlik te m ü ta lâ a edilm esi durum unda, k o za la k ların o lgunlaşm asında y a k la şık bir ay f a r k lılığın bulunduğunu (k o z a la k la r güney ekspozisyonda ve a lça k y ü kseltide y ak laşık 1 a y d a h a erk en o lg u n la şm a k tad ır) ifade etm ek ted ir. B akının .ve y ü k sekliğin a y rı ay rı ele alınm ası halinde ise y ü k se k lik nedeniyle olgu n laşm ad ak i f a r km y ak laşık 2 h a fta y a indiğini belirtm ek ted ir. A ra ştırıc ın ın b u lg u la rın a göre; 1 E ylül, 15 Eylül ve 1 E k im ta rih lerin d e toplanm ış olan to h u m la r so n rad a n olg u n laşm ay a rağm en, 12 ay so n ra, b a şlan g ıçta k i d üşük çim lenm e kabiliyetini dahi k o ru y a m a m a k ta d ır.
B u n a k arşılık , 15 E k im ’den so n ra to p la n an to h u m lar iyi b ir çim lenm e kabiliyeti, iyi b ir so n rad a n o lgunlaşm a özelliği g ö ste rm ek te ve k azan m ış olduğu çim lenm e k a biliyetini m u h a fa z a etm ek ted irle r. Ü RG EN Ç (1965), bu b u lg u la r d ik k a te alındığın
d a k o şu lla ra göre, tohum olgunlaşm asından 15 gün ve k o za la k olgunlaşm asından 1 a y k a d a r önce to p lan an toh u m ların iyi b ir so n rad a n o lg u n la şm a niteliğ i ve bu n i
teliği k oruyabilm e özelliğinin bulunduğunu ifade etm ek ted ir. A yrıca, 15 E k im ’den itib a re n to p la n a n toh u m ların , toplanm asından 1 a y sonra, tohum k ab u ğ u n d a k i se rt- Ieşm edeen dolayı (so n ra d an o lgunlaşm aya rağ m e n ) çim lenm e kabiliyetlerinde bir d u ra k la m a , 1 K asım ’d a to p la n an ö rneklerde ise sertleşm en in a rtm a sı İle gerilem e görüldüğünü belirtm ek ted ir. Bu ta rih te n so n ra to p lan an to h u m lard a ise (15 K asım ) so n rad a n olg u n laşm a henüz devam ettiğ in d en ve k a b u k y e te rli se rtliğ i alm ış oldu
ğundan, çim lenm e kabiliyetinde b ir yükselm e sa p tan d ığ ın ı eklem ektedir. BEŞKÖK (1970) de D oğu L adininde (M eryem ana A ra ştırm a O rm anı ş a rtla r ı a ltın d a ve 1963 yılında) tohum o lgunlaşm asının E k im ayı ikinci y arısın d a ta m am ladığını, alçak (1000 m ) ve y ü k se k (1400 m ) y ü k seltiler ara sın d a, o lgunlaşm ada önem li b ir f a r la olm adığını, belirtm ek ted ir. A ra ştırıc ı yülcsek ra k ım la rd a n elde edilen tohum ların, a lç a k ra k ım la rd a n elde edilen to h u m lara o ra n la genellikle y ü k sek çim lenm e k a p a sitesi gösterdiğini, ağ a ç üzerinde k o za la k ların K asım a y ı b a ş la rın d a dağ ılm ay a b a ş
ladığını ifade etm ek ted ir.
A TA Y (1959) ta ra fın d a n K araç am ın to h u m olgunluğu konusunda a ş a ğ ıd a be
lirtile n y ö n te m le r k u lla n ıla ra k yapılm ış olan a r a ş tırm a la r la bazı uygulam alı so
n u ç la ra ulaşılm ışdır. A ra ştırm a , b ir a ğ a ç g ru b u n d an ve a y rıc a m ü n fe rit b ir a ğ a ç ta n , te p e n in fa rk lı yön ve yük seltileri d ik k a te a lın a ra k b ire r ay a r a ile toplanm ış olan k o z a la k la rd a n elde edilen to h u m lar çim lendirilerek y ü rü tü lm ü ştü r. B u lg u lara göre, E y lü l ay ın d a to p la n a n k o z a la k la ra a it tohum lar,, d a h a so n rak i a y la rd a to p la n a n la ra göre d a h a d ü şü k çim lenm e k ab iliy eti g ö ste rm ek te , E k im ayın d an M art a y m a k a d a r çim lenm e y ü k se k v e değişm eyen düzeyde se y re tm e k te, M a rt ayında to p la n a n to h u m lard a ise en y ü k se k çim lenm e yüzdesine u la şılm ak ta d ır. A ra ştırıc ı bu nedenle, a ra ş tırm a n ın yapıldığı yörede (S afran b o lu - D an ak ö y y öresi) K araç am k o z a la k la rın ın en erk e n E y lü l’den so n rak i a y la rd a to p lanabileceğini; ancak, en yü k se k çim lenm e kabiliy etin d e tohum verm esi nedeniyle M a rt ay ın d a toplanm asının u y g u n o lacağını belirtm ek ted ir.
B E Ş K Ö K (1970) A n ta ly a - B ük A ra ş tırm a O rm anında, 1963 yılı K ızılçam to h um m ah su lü n ü n gelişm esini h az ırlay a n k o şu llar altında, to h u m ların A ra lık ayı içinde oldukça y ü k sek çim lenm e k ap a sitesin e ulaşm ış olduklarını, ta m olgunlaş
m anın ise M ayıs ayı o rta la rın d a ta m am lan d ığ ın ı ifade etm ek ted ir. A ra ştırıc ı, to
hum to p la m a y a M ayıs ayının ildnci y a n s ın d a b aşlan m asın ın ve Tem m uz ay ı başı
na k a d a r devam etm enin uygun olduğunu, a n c a k hem en to h u m ları ç ık a rm a k ve a y n ı m evsim içinde k u lla n m a k koşulu ile kış a y la rı içinde de k o za la k to planabilece
ğini b elirtm ek ted ir. Ş E F İK (1964) ise Kızıl ç a m d a (B ahçeköy k o şu lları) E k im - M a r t
SAR IÇ AM TO HU M LA RIN D A OLGU NLA ŞM A V E SAK LAM A
a y la rı a ra sın d a 10 a ğ a ç ta n 1 er ay a r a ile toplanm ış oian k o z a la k la rd a n elde edil
m iş olan to h u m la rla yapm ış olduğu çim lendirm e denem elerinde, en iyi çim lenm e
nin M a rt ay ın d a olduğunu ifade etm ek ted ir.
B EŞK Ö K (1970) B üyükdüz A ra ş tırm a O rm anı k o şulları altın d a ve 1000 m y ü k seklikte, U ludağ- G ölaıarı tohum unun E y lü l ayı sonuna doğru k ısa b ir dönem için
de olgunlaşm asını tam am ladığım , k o za la k ların E k im b a şla rın d a a ğ a ç üzerinde d a
ğ ılm ay a başladıklarını, 1600 m y ü k se k lik te bu o la y ların 2Q gün k a d a r geç oluştu
ğunu, a y rıc a y ılla ra göre fa rk lılık gösterebileceğini belirtm ek ted ir.
SAA TÇİOĞLU (1956), L übnan Sedirinde en uygun h a s a t zam an ın ın K asım , A ra lık a y la rı olduğunu, a n c a k yörelere gore o lgunlaşm a zam anı açısından gözlem lere g erek bulunduğunu ifade etm ektedir. O D ABAŞI (1967) d a L ü b n an Sendirinde y a p m ış olduğu a r a ş tırm a sonuçlarına göre; a ra ş tır m a la ra konu olan yörelerde, E kim ay ın d an itib a re n to p la n a n to h u m lard a çim lenm enin en y ü k se k düzeye u laştığ ın ı be
lirtm ek te d ir. A ra ştırıc ı, 3 yıllık te sb ltlere göre, en uygun tohum to p la m a zam anı
nın K asım ayı olduğunu, y ağ m u rla rın geç veya erk en başlam asına, bol veya az ol- m asıtıa göre, bu zam anı E k im ayı o rtasın d an b a ş la ta ra k öne alm an ın veya A ra lık ayı o rta sın a k a d a r g eciktirm enin m üm kün olduğunu belirtm ek ted ir.
2.2. T ohum sa k la m a sü rele ri konusunda y ap ılm ış bazı a r a ş tırm a la r
Tohum s a k la m a sü rele ri konusunda önce ülkem izde, d a h a so n ra diğ er ü lk e ler
de y apılm ış olan, özellikle P inaceae fam ily asın d ak i tü rle rin to u m la n ile ilgili a r a ş tır m a ve önerilere y e r verilecektir.
A TA Y ve A R K A D A ŞLA R I (1970), 5 - 7 ° C de K a ra ç a m ın S arıça m ve Doğu L a dinine o ra n la d a h a b aşarılı o la ra k saklanabildiğin! ve ^ğüvenle 8 yıl depolanabile
ceğin! (8 yıl so n ra çim lenm e kabiliyeti % 94) b elirtm ek ted irle r. S arıça m (3 orijin) ve D oğu Ladininde (2 o rijin)' ise % 53.7 çim lenm e yüzdesi veren b ir S arıça m ori
jin i hariç, çim lenm e kabiliyetinin % 50 n in ü stü n e çıkm adığım ifade edilm ektedir
ler (8 yıllık depolam a sonucu to h u m lard a sa p ta n m ış olan rü tu b e t yüzdeleri Ladin o rijinlerinde % 7.75, S a n ç a m orijinlerinde % 8.25 - 8.45, K ara ç a m o rijinlerinde İse
% 8.50 d ir). A SLA N (1972), 3°C de k a r a n lık ta ve cam k av a n o z la rd a (kavanozla^
rm ağ zı sadece vidalı k a p a k la k ap a tılm ış ve p ara fin len m e m iştir) yapm ış olduğu sa k la m a denem elerine göre; L adin to h u m ların d a so n rad a n o lgunlaşm anın sa p ta n d ı
ğım ifade etm ek ted ir. D epolam anın ikinci ve üçüncü yılında elde edilm iş olan çim lenm e yüdesi ve enerjisinin, tohum to p la n m a sın ad a n so n ra yapılm ış olan çim len
dirm e denem elerine o ran la d a h a y ü k sek olduğunu, belirtilen k o şu llard a Ladin to hum unun 5 yıl ’ saklanabileceğini b elirtm ek ted ir. A ra ştırıc ı, bu sa k la m a koşulların
d a K araç am ın 7 yıl, S arıçam ın 4 - 5 yıl, K ızılçam m ise 5 - 6 yıl saklanabileceğini s a p ta m ıştır. SAATÇİOĞLU (1971), b ir kısım a r a ş tır ıc ıla ra a tfe n S arıçam tohum la rın ın o n uy g u n sa k la m a koşullarını ay rın tılı o la ra k ele alm ıştır. Ü RG EN Ç ve ODA
B A ŞI (1971), K ızılçam to h um larının 6 yıl sü re ile oda sıûak lığ m d a sa k lan m asın ın d üşük sıc ak lık lard a (5 - 7°G) sa k lan m ası k a d a r iyi so n u çlar Vermiş olduğunu İfa de etm ek ted irle r. 8 yıl sü reli sa k la m a d a ise hem oda sıc ak lığ ın d a ve hem de d ü şü k s ıc a k lık ta ( 5 - 7 ° C ) sa k la n a n ö rneklerin çim lenm e yüzdelerinde genellikle b ir a z a l
m a olduğunu, an c a k d üşük sıc a k lık ta sa k la n a n bir ö rn e k dışında, diğ er Örneklerde çim lenm enin % 50 nin üstü n d e bulunduğunu b elirtm ek ted irle r. K ızılçam to h u m la r*
n in k o z a la k içinde 8 yıl sa k lan m ası halinde ise elde edilm iş olan son u çların d ü şü k o lm asına ra ğ m e n (6 a y rı orijinden üçünde % 50 nin üzerinde, 1 orijinde ise % 49 çim lenm e yüzdesi b u lu n m u ştu r), b u lg u ların k o za la k halinde k ısa sü re li sa k la m a -
110 M E L İH EOYDAK
lar için bü y ü k ü m it verdiğini ve zorunlu hallerde k o z a la k la r içinde sa k lam an ın da m üm kün olabileceğini ifade etm ek ted irle r (depolam adan so n ra oda sıcaklığında sa k la n an 'tohum örneklerinin ru tu b e t vüzdesi % 8.75, düşük sıc a k lık ta sa k la n a n la rın
% 9.55- 10.75 ara sın d a, k o za la k halinde oda sıcaklığında sa k la n a n la rın ise % 8.25-
9A5 a ra sın d a d ır). . .
D iğer ülkelerde bazı ağ aç tü rle ri, özellikle Ç am tü rle ri için yapılm ış olan to hum sa k la m a denem eleri ile ilgili bir kısım tem el a r a ş tır m a la ra ilişkin sonuçlar, görüş ve öneriler ise aşağ ıd a açık lan m ıştır.
. W ANG (1974), o rm an ağ a ç la rı için k u ru ve ısla k o lm ak üzere ik i tip depolam a yöntem i olduğunu, k u ru depolam anın uzun dönemli, ısla k depolam anın ise sadece k ısa dönem li d ep o lam a la ra uygun olduğunu ifade etm ek ted ir. S T E IN ve A R K A D A ŞLA R I (1974), depolam ada tohum h a y a tiy e tin i tohum tipi, olgunluk derecesi, depolam adan önçelci işlem ler, sağ lan d ığ ı z a m a n k i canlılığı ve nem m ik ta rı, s a k la m a süresince h a v a sıcaklığı, nem ve h av a basıncı ile m a n ta r ve b a k te rile r ta ra fın dan yapılm ış olan enfeksiyon derecesi gibi birçok fa k tö rü n etkilediğini b elirtm ek tedirler. W A N G (1970) da depolam ada tohum k alitesin i m u h a fa za h u su su n d a aynı etkenlere işa re t etm ek te ve tohum ların k u ru tm a y a , sıcaklığa, h a v a la n m a y a ve nem gereksinim ine fa rk lı to leran s değerleri nedeni ile h e r fa k tö rü n to h u m depolam a sü
resi üzerine etkisinin tü rle re göre değişeceğini ifade etm ek ted ir. BA LD W IN (1942), re sp ira sy en u n ve kim y asal işlem lerin gerilem esi nedeni ile tü m to h u m ların düşük sıc ak lık lard a , y ü k se k sıc a k lık la ra o ran la d ah a uzun sü re s a k la n a b ile c e ğ in i. ve dü
şü k nem m ik ta rın ın depolam a için uygun olduğunu ifade etm ek ted ir. W A N G (1974) ise depolam adaki depolam a sıcaklığı ve nem m u h tev ası a ra sın d a k i genel ilişkinin, B a r t o n ta ra fın d a n ; «belirli b ir nem düzeyinde, depolam a sıcaklığı lim itleri için
de, depolam a sıcaklığı yükseldikçe to hum un h a y a tiy e tin i k ay b etm esi hızlanır, depo
lam a sıcaklığı düştükçe d ah a y ü k sek nem m ik ta rın a to le ra n sı a rta r» şeklinde be
lirgin o la ra k tanım landığını; H u s s ve a y rıc a W a l c l y ’ in b irçok a ğ a ç tü rü tohum u için k r itik sa k la m a sıcaklığının 5 aC nin ü stünde olabileceğini b e lirttik le ri
ni, ifade etm ek ted ir. SCHÖNBORN (1964) uzun sü reli s a k la m a la rd a tohum ru tu b e tinin değişm esinin tohum h ay a tiy e tin i k ısa lttığ ın ı, B A LD W IN (1942) C i e s l a r ’ a a tfe n sa b it nem m ik ta rın d a sa k la n a n to h u m ların d a h a iyi b ir çim lenm e gö sterd i
ğini, W A N G (1974) ise fa rk lı m orfolojik ve fizyolojik k a ra k te r le r nedeni ile gü venli sa k la m a için optim al nem m ik tarın ın a ğ a ç türü n e, sa k la m a sıc ak lığ ın a ve m e
toduna göre biiyük ç a p ta değiştiğini ve kısm i k u ru tm a y a to le ran slı o rm an ağ a cı to h u m la rın d a (örneğin koniferlerin çoğu ve k ü çü k tohum lu y a p ra k lı a ğ a ç la r) nem m ikt& fım n % 8 in altın d a olm ası g erek tiğ in i ifade etm ek ted irle r. BA LD W IN (1942) T i l l o t s o n ’ a a tfe n sıc ak lık d a lg ala n m a ların ın depolam aya z a ra rlı olduğunu, M i l l e r ’ e a tfe n 0 - 5 ° C sıcaklık ve d üşük ru tu b e tin to h u m ların sak lan m asın d a en iyi k o şulları oluştu rd u ğ u n u belirtm ek ted ir. H a a c k ’ a a tfe n oda sıcaklığında S arıça m to h u m ların ın 3 yıl so n ra çim lenm e k ab iliy etlerin i % 82 - 96 o ran ın d a k a y bettiğini, to h u m ların ısıtılm ay an oda veya k ilerlerde sa k lan m ası halinde d ah a az çim lenm e k a y ıp la rı olduğunu, çim lenm ede en az k a y ıp la rın ise to h u m ların devam lı o la ra k s o ğ u k ta veya buz üzerinde sa k lan m ası k o şu lların d a g ö rü ldüğünü b elirtm ek tedir. BA LD W IN (1942), C i e s l a r ’ m d ik k a tli ve k o n tro llü denem elerle k apalı k a p la rd a tohum sa k la m a n ın av a n ta jın ı g ö ste re n ilk a r a ş tırıc ı olduğunu ifade etm ek te ve. T H i o t s o r i ’ a a tfe n k ap la rın k ap a n m a m ası halinde, y ü k se k y erlerde (d ü şük' basınç) depolam ada b iraz d ah a a v a n ta j olduğuna iş a re t etm ektedir. MIROV
(1946), 19 Çam tü r ü to hum unda yapm ış olduğu 5 .5 -1 5 yıl süreli sa k la m a denem e
lerinde to h u m s a k la m a k a p la rın ın ö rnek a lm a k için za m a n z a m a n açılm am ası ha-
0
SARIÇAM TO HU M LA RIN DA OLGUNLAŞM A VE SAKLAM A 111 /
ü nde çim lenm enin d ah a iyi olabileceğini, BA LD W IN (1942) D y b e c k ' e atfe n Çam ve L adin to h u m ların ın cam k av a n o zlard a çim lenm e kabiliyetlerinde % 20 d ü zeyinde b ir düşüşle 10 yıl sak lanabildiğim b elirtm ek ted irle r. W A N G (1974) kısm i k u ru tm a y a toleran slı to h u m ların depolanm ası için to h u m lard a d üşük nem m ik ta rı (% 8 den az ), k ap a lı k a p la r ve d üşük depolam a sıcak lığ ın ın (3°C ile — 18°C) esas olduğunu, kor.ifer to h u m ların ın çoğunun bu k o şu llar a ltın d a 3 - 3 0 yıl sa k lan a b ile
ceğim ifade etm ek ted ir. A ra ştırıc ın ı b elirtilen çalışm asın d a y e r alan tablolarda, a ra la rın d a ça m la rın da bulunduğu konifer to h u m ların ın b üyük çoğunluğunun be
lirtilen k o şu llard a ve 1 - 5 ° C de 8 - 3 0 yıl saklanabileceği izlenebilm ektedir. ATAY ve A R K A D A ŞL A R I (1970) R o h n ı e d e r ’ e atfen, P icea abies’ te % 10 - 20 nem ih tiv a eden to h u m ların b irk aç yıl dahi sak lan am ad ığ m ı, % 9 nem m ik ta rın d a çim lenm e kabiliyetinin a rz u edilen düzeyde 4 yıl korunabildiğini, % 8 nem düzeyinde ise çim lenm enin ekonom ik o la ra k arz u edilen düzeyde 7 sene m u h a fa za edilebile
ceğini, % 3 ru tu b e te sahip to h u m ların ise çok d ah a uzun sü rele r çim lenm e kabili
y etlerin i devam ettirebildiklerini, N O L S O ^ (1940), A m e rik a ’nın g üney c a m la n to h u m la m a n 1 - 3 ° C sıc ak lık ve % 9 -1 0 nem m ik ta rın d a ( te s t so nundaki nem mile- ta rı) 7 yıl sa k lan m ası ile to hum ların b a şlan g ıçta k i çim lenm e k ab iliy etlerin i devam ettird ik le rin i belirtm ek ted irler. A L LE N (1957), P inus contorta ve P inus ponderosa to h u m ların ın 0"C de çim lenm e kabiliyetlerini iyi b ir şekilde koruyab ild ik lerin i (s a k la m ad a to h u m ların ru tu b e t değerleri s ıra ile % 8.8 ve % 8.1 d ir), ISA A C (1930) ise A b ies nobilis tohu m ların ın —9°C de sa k lan m ası ile çim lenm e kabiliyetinde az b ir düşüşle u y g u la m ad a k u llanılabilir düzeyde 3 - 5 yıl saklanabildiğini, b u n a k a r şılık, bu to h u m ların oda sıcaklığında çim lenm e k ab iliy etlerin i 1 yıl içinde ta m a m en k ay b e ttik le rin i ifade etm ektedirler.
SCHÖNBORN (1964), yapm ış olduğu a ra ş tırm a la rın so n u çların a göre; S arıçam to h u m ların d a 5 y ıla k a d a r olan sa k la m a la r için, k ap alı k a p la r içinde % 8 e k a d a r ru tu b e t yüzdesi ile - 4°C veya altın d a k i sa b it sıc a k lık la rı önerm ektedir. Yıl içinde sıc a k lık la rı faz la değişm eyen bodrum lar d a a ra ş tırıc ı ta ra fın d a n uygun kab u l edil
m e k te ve 5 yıldan d ah a uzun süreli sa k la m a la r için tohum ru tu b e tin in % 6 nın a l
tın d a ve sa b it olm ası, sak lam an ın ağzı k ap a lı k a p la rd a ve 4°C sıc a k lık ta y ap ılm a
sının g e re k tiğ i belirtilm ektedir. A ra ştırıc ıy a güre 0°C nin altın d a k i sıc ak lık lar d a-, h a g a ra n tili o la ra k k ab u l edilm ekte, a n c a k m a s ra f problem i d ik k a te alındığında,
—4°C ile —10°C dolayındaki sıc ak lık ların uygun olduğu ifade edilm ektedir. B ul
g u la ra göre, çok uzun süreli sa k la m a la r için r u tu b e t m ik ta rın ın % 5 in altın d a ol
m ası ve ağzı k ap a lı k a p la rd a to h u m ların k ü çü k p a rç a la r halinde ve —10°C veya d ah a d ü şü k sıc a k lık ta sa k lan m ası gerek m ek ted ir.
3. M A TERY A L V E M ETOT
A ra ştırm a , E sk işeh ir - Ç atacık yöresi S a rıç a m la rın d a kuzey genel b ak ıd a ve iki
‘fa rk lı, y ü k se k lik kadem esinden (1620 m ve 1270 m ) seçilen 10 a r a ğ a ç ta n to p lan an to h u m la rla y ü rü tü lm ü ştü r. 1620 m ve 1270 m y ü k se k lik le r S arıçam ın yöredeki ü s t ve. a lt yayılış sın ırla rın a yakındır. İk i fa rk lı yük seltin in seçilm esi ile y ü k sek lik f a r k ının tohum olgunlaşm ası üzerindeki etk ilerin in de a ra ştırılm a sı am açlan m ıştır. K o
z a la k la r a ğ a ç la rd a n aşağ ıd a k i esasla ra göre to p la n m ıştır :
1971 - 1972 tohum to p la m a peryodunda, 1620 ve 1270 m y üksekliklerdeki bu a ğ a ç la rın tepelerinin ü st y arısının batı ta ra fın d a n belirli za m a n a ra lık la rı İle 30 ar k o za la k to p lan m ıştır. A ğaç tepelerinin ü s t y arısın ın b a tı lusm ın d a y eterli kozalak bulunm am ası halinde (genellikle son k o za la k to p lam ı p e ry o tla n n a d o ğ ru ), tepenin
112 M E L İH BOYDAK
d iğ e r k ısım la rın d a n da ko zalak alınm ıştır. 1971 -1 9 7 2 tohıim to p la m a peryodunda k o z a la k la r 15 E y lü l 1971, 15 E kim 1971, 15 K asım 1971, 15 O cak 1972 ve 31 M a rt 1972 ta rih lerin d e to p la n m ıştır (yörede tohum to p la m a sıra sın d a k i k lim a tlk koşul
la r nedeni ile bazen bu ta rih lerd en b irk aç günlük s a p m a la r o lm u ştu r).
1972-1973 tohum to p la m a peryodunda da k o z a la k la r ay n ı e sa sla r içinde top
la n m ıştır. A ncak, 1971 -1972 tohum to p la m a peryodundaki b u lg u la r d ik k a te a lın a ra k , 1971 - 1972 to h u m to p lam a peryodunda k o za la k alm m ıy an 15 A ğustos ve 15 A ra lık ta rih lerin d e de k o za la k toplanm ış ve p ery o t f.ayişı a rtırılm ıştır. B elirtilen d u ru m a göre, k o za la k ların toplanm a ta rih le ri 15 A ğ u sto s 1972, 15 E ylül 1972, 15 E k im 1972, 15 K asım 1972, 15 A ra lık 1972, 15 O cak 1973 ve 15 M a rt 1973 tü r. 1620 m ve 1270 m y ü k se ltilerd e kozalak to p lan an S arıçam b ireylerinin yaş, gelişm e ve tepa d u ru m la rın a İlişkin bir la sım bilgiler a şağ ıd a k i ta b lo d a to p la n m ış tır (Tablo 1).
Tablo 1. Kozalak tüneklerinin toplanmış olduğu ağaçİBra alt bazı bilgiler1.
Table 1. Some Information concerning the trees from whlch cone samples have been collected1.
Y ük seld ik E le v atio n
m
A ğaç No.
T ree No.
Y aş A ge
Göğrüs çapı dbh
cm
Yeşil dal (tepe) b aşlangıcı H eig h t to the
base of th e live crow n
m
Boy H eight
m
1620 1 111 47 13.00 27.50
2 — 58 14.00 30.50
3 110 44 12.50 27.50
4 119 47 ^ 13.50 31.00
5 118 43 ' 14.00 26.00
6 143 53 12.50 26.00
7 107 58 15.50 26.00
S 111 46 14.50 30.00
9 — 62 16.50 30.50
10 — 63 14.00 28.50
1270 1 146 58 17.50 26.50
2 143 43 14.00 23.50
3 — 59 10.00 23.50
4 129 50 9.50 21.50
5 128 39 10.50 24.00
6 143 47 9.50 25.50
7 134 43 14.00 28.00
8 123 45 8.00 23.00
9 — 56 16.00 27.00
10 144 44 12.50 28.50
1 Ölçmeler 1971 yılında yapılm ıştır.
1 Maaaurements waro mada Ih the yoar 1971.
H e r y ü k se k lik kadem esindeki 10 a ğ a ç ta n to p la n a n k o z a la k la r k a rıştırılm ış (iki y ü k se k lik -k a d e m e si için a y n a y rı), k o z a la k ta n to hum un çık arılm a sı suni sıcaklık
ta ve «M asser - Schilde» k o z a la k ta n tohum ç ık a rm a aletin d e yapılm ıştır. S o nbahar
SARIÇAM TO HU M LA RIN DA OLGUNLAŞM A VE SAKLAM A
aylapm da, özellikle A ğ u sto s ayında to p la n an k o za la k ö rnekleri alette uzunca bir s ü r e ; {örneklerin toplandığı y ükseklik ve to p la n m a z a m a n ın a göre 8 - 20 s a a t) 3 5 - 4 0 de bek letilerek ön k ü ru tm a yap ılm ıştır. Geç to p la n an örneklerde bü sü re k ı
sa lm a k ta d ır. K o za lak lard a açılm alar b aşlay ın ca src a k lık te d rici o la ra k yü k seltilm iştir.
1971 - 1972 tohum to p lam a peryodunda elde edilm iş olan .to h u m lard an yeterli say ıd a ö rnek çim lendirm e denem esi için ay rılm ıştır. Geri k alan toh u m lar, cam k a v an o z la ra doldurulup etik etlen e re k ağ ızla rı k a p a k la k a p a tılm ış ve bir buz dolabın- d a 5 -,7°C de sa k lan m ıştır. Cam k av a n o zlard an çim lendirm eler İçin, .1.- 2 istisn a ile, a y d ş ‘b ir kez tohum alındığından, M a rt a y m a k a d a r a ğ ız la n parafin îen m em iştir.
M a rt- a y ı Ö rneklerinin toplanm asından ve tü m ö rneklerle b irlik te çirrılendirilm esin- den şpnra, k av a n o zların ağızları, h av a g irm esini engellem ek am acı ile parafiıılen- mlş'-ye sa k la m a denem eleri için ( 1 - 1 .5 yıl, 3 - 3 .5 yıl, 5 - 5.5 yıl) gene 5 - 7 ° C de de
p olanm ıştır. V E n erji k ısın tısı nedeniyle soğuk depolam anın sıc ak lık k o şu lların d a k ısa süreli k ü çü k d a lg a la n m a la r k açınılm az olm uştur. Cam kavanozlar, 33 cl hac- rm nda olup k avanoz hacm inin y ak laşık — _ — ü to h u m la d o ldurulm uştur. O da sıcak-
• 4 3
lığında s a k la n a n örneklerde ise tohum cam k av a n o zların d ah a az b ir bölüm ünü dol
d u rm u ştu r. ' '
1972 -1973 tohum to p lam a peryodunda elde edilm iş olan to h u m lard a d a M a rt ayı örneklerinin toplanıp tü m örneklerle b irlik te çim lendirilm esine k ad a r, aynı iş lem ler u y g u la n m ıştır. A ncak, bu p e ry o tta elde edilen to h u m lar uzun süreli , soğuk depolam a denem elerine alınm am ış, M art ayı örneklerinin .tüm örneklerle çim lendiril- m pslhden sonra, cam k av an o zların ağzı p a ra fin le n e re k oda sıcak lığ ın d a k ontrol ö r
n ek leri o la ra k 5 - 5.5 yıl sa k lan m ıştır. T ohum ların oda sıc ak lığ ın d a sa k lan m ası s ır a sında, y eterli tohum elde edilm em iş olduğundan, f a r k l ı . yüksek lik lerd en aynı ta rih te toplanm ış olan ö rn ek le r k a rış tırıla r a k depolanm ıştır.
S ak la m a y a alm an bir kısım örneklerde In te rn a tio n a l Seed T estin g A ssociatlon
«ISTA» k u ra lla rın a uygun o la ra k (ANONYM OUS 1966, 1976 a, 1977 b) destilasyon yön tem i ile yapılm ış olan te sp itlere göre, çim lendirm e an ın d ak i ru tu b e t % . leri g e
nel o la ra k % 7.5 - 8.5 a ra sın d a değişm ektedir.
K o za lak ların toplanm ası ve to h u m ların çim lendirm e denem elerine konm ası a r a sında eşit bir z a m a n peryodu esas alın m a y a çalışılm ıştır. B irk a ç ö rnek dışında bu sü re 25 - 30 gün a ra sın d a değişm iştir. Bazı to h u m örneklerinde ise to h u m ların top
la n m a ve çim lendirm eye konm ası ara sın d a geçen zam an 20 veya 35 g ü n lü k sın ır
la r içinde k alm ıştır. A n cak bu durum ileride görüleceği üzere y arg ılarım ız ı etk ile
m eyecek ve ihm al edilebilecek düzeydedir. B elirtilen k o şu llara göre, to h u m la r top
la n d ık ta n so n ra çim lendirm e denem elerine b aşlan ın cay a k a d a r, y a k la şık 15 günü ko za la k içinde olniak üzere 1 ay k a d a r 'b e k le m iştir.'
Ç im lendirm e denem eleri, d ah a önceki a y la rd a to p la n an ve 6 - 7° C de sa k lan a n to h u m la rla d ah a so n rak i a y la rd a toplaman to h u m lar b irlik te çim lendirilerek siste m a tik .b ir .d ü zen ; içinde y ü r ütülm üş tü rvı ö r jı eğin; 15 E y lü l. 1971 ta rih in d e toplanan tohum lar, 15 E îtim 1971. ve d ah a so n rak i a y la rd a to p la n a n la rla b irlik te çim lendiril- m îştir. 5 - 7 ° C de, { İ r 1.5, yıl,. 3 t 3.5 yıl, 5 - 5 .5,. yil) ş a k la n a n , ve oda sıcaklığında uzun sü reli sa k la n a n , (5 - 5.5 yıl) to h u m ların canlılığını sa p ta m a d a d a tüm a y la r
d a to p la n a n . örn ek ler b irlik te çim lendirihniştjr. r ; ,
1 Saklam aya alınan .tohumlar, son örnoklarin (M art) toplanmasından ve Mart ayı örneklerinin yak
la şık 1. 3, 5 yıl saklanm asından sonra çim lendirllm lştir. Bu nedenle Eylül - Mart arası toplanan to
humların saklama süreleri sıra” İle 1 : '1.5 y ıl, ; 3 - 3 .5 yıl! ve 5 - 5.5 yıl arasındadır.
114 M E L İH BOYDAK
Ç im lendirm e denem eleri IS T A ’nın önerdiği e sa sla r içinde ve" Jaco'psen çim lendirm e' aletinde y a p ılm ıştır (AJNONYMOUS 1966, 1976 a, 1976 b ). D enem eler herb iri 100 to
h um dan: oluşan 4 jörnelcte , 20 -3 0 °C 1er a ra s ın d a değişen' s ıc a k lık ta y ü rü tü lm ü ş ve denem e sü resi 2İ g ü n devam e tm iştir. Y ohtım lar filitre k ağ ıd ın d an oluşan a ltlık la r üzerinde h ergün 16 s a a t d üşük (20DC ), 8 s a a t y ü k se k (30°C) sıc ak lığ a m a ru z b ıra kılm ış ve y ü k sek sıc ak lık devresinde (8 s a a t) , bir fıo re s’ans k ay n a ğ ın d a n tohum y a ta k la rı üzerinde 1İ00 İtbc’lü k suni ışık sa ğ lan m ıştır. ’ D enem eler IS T A k u ra lla rın a uy^
gu n o la ra k h a f ta so n la n d üşük sıc a k lık ta y ü rü tü lm ü ştü r. Tohum k ab u ğ u n d a n çıkan' kökçüğü (ra d ic u la ), boyu k a d a r uzayan tohum lar, çim lenm iş tohum o la ra k kabul edilm iş ve çim lenm e y a ta ğ ın d a n u z a k la ştın lm ıştır. S oğuk depolam adan çim lendirm e için alın an tohum örnekleri, denem ej’-a konm adan, li2 - 24 s a a t k a d a r oda sıcaklığında
bek letilm iştir. ,
D enem eler için dolu ta n ele r seçilmiş, te sad ü fen k arışm ış az sa y ıd ak i boş to h u m la r İse o ran tılı o la ra k değerlendirilm iş ve çim lenm e hızı ile çim lenm e' vüzde- leri dolu ta n ele re göre hesap lan m ıştır.
4. ARAŞTIRMA SONUÇLARI
A ra ş tırm a ile elde edilm iş olan çim lenm e yüzdeleri ve çim lenm e h ızları (7 ve 10 uncu günlerdeki çim lenm e değerleri), 1971 - 1972 ve 1972- 1973 tohum toplam a p ery o tlarm d a dej-.olanan to h u m ların çim lenm elerini de k a p sıy a c a k şekilde iki ayrı tabloda to p la n m ıştır (Tablo 2, 3). .
5. TARTIŞMA VE ÖNERİLER 5.1. Tolıum topluma zamanı - çimlenme İlişkileri
15 A ğustos 1372 ve 15 A ra lık 1972 ta rih lerin d e de tohum to planm ış olm asi ne
deniyle, tohum to p la m a zam anı - çim lenm e ilişkileri, 1972 - 1973 tohum to p la m a p e r
iyodu verileri- (Tablo 3) d ik k a te a lın a ra k irdelenecektir. B elirtilen tablo d an izlene
bileceği gibi, T97G -1973 tohum to p lam a p eryodunda toplanm ış olan tohum ların, ilk çim lendirilm eleri -sırasındaki çim lenm e yüzdeleri, 1620 ve 1270 m y ü k se ltiler için sıra ile % 56, % 7,7 (15 A ğustos 1972), % 83,'% 95 (15 Eylül 1972), % 94, % 95 (15 E kini'’
1572), % 84,,-% .91. (15. K aşım .1972), % 55 % 55 (15 A ra lık 1972), % 97; -% 98 (15 O cak 1973.), .% 99, % 100 (15 .M art 1973) değerlerindendir. Bu verilere göre, 15 A ğ u s
tos 1972 örnekleri. iİe -15 A ra lık 1972 örnekleri dışındaki ö rneklerin çim lenm e ■ yüz-:
deleri y ü k se k değerlerde olup a ra la rın d a çok b elirg in b ir fa rk lılık b u lu n m a m a k tad ır 'fa rk lı y ü k sek lik lerin ayni tâjfiHte' to p la n an to h u m ların çim lenm esine olan etk isi a y rıc a ele a lın a c a k tır). '.. . . . . . . . . .
B u lg u lara göre, Örneklerin 7.. ve. 10. günlerle tem sil edilen çim lenm e hızları (çim lenm e enerjil'eri) bakım ından da. aynı durum sözıtonusudur. Y ani 15 A ğustos 1972
ve 15 A ra lık 1972 ö rnekleri dışındaki ö rneklerin çim lenm e hızları da y ü k sek ve b ir
birlerine- y akın değerlerdedir. A y rıca 15 A ğustos '1972 Örnekleri dışındaki örnekle
rin Çimlenme 'h ız la n çim lenm e yüzdelerine yak iiı veya e şittir. ' D aha önceki ‘ a y la rd a toplanan tohum ların, d ah a so n ra k i a y ia rd a toplanan to h u m la rla çim lendlrilm elerlhde, 15 A ra lık 1972 örn ek leri hariç, hem en hem en to p landığı zam a n d ak i çim lenm e hızı ve yüzdeleri elde edilm iştir, ö r n e ğ in ; 15 E ylül 1972 ta rih in d e 1620 ’m ve ' 127Ö m yük seltilerd e toplanm ış olan to h u m lard a çim len
m e yüzdeleri s ıra ile % 88, % 95 tir. B u to h u m la r 15 E k im 1972, 15 K asım 1972, 15 A ra lık 1972, 15 O cak 1973, 15 M a rt 1973 ta rih lerin d e to planm ış olan to h u m lar
la b irlik te çlm lendirlldiklerinde de, y ü k se k lik le re göre s ır a ile % 90* % 94; ffo 89,
% 05; % 83, % 91; % 79, % 96; % 88, % 96 çim lenm e yüzdeleri elde- edilm iştir,
TabİQ ? . 15 Eylül 197,1 - 3 1 .M art 1972 ta rih le ri a r a s ı n d a t o p l a n m ı ş o la n k o z a l a k ö r n e k l e r i n d e n e l d e odll en to h u m l a r ı n ç i m l e n m e hızı ve çimlenme, y ü z d e l e r i IJp b u t o h u m ö r n e k l e r i n i n 1 - ,1 .5 . 3 - 8.5, 5 - 5 .5 yıl s o ğ u k d e p o l a m a d a n (5 - 7 °C ) sonraki ç i m l e n m e d e ğ e r l e r i 1.
Table 2.- G eım inatlon. ratçs and percentagas of the seeds obtalnad. from cone samples collacted between ■ Septombur 15, th.- 1971 -t-Morch 31 st, 1972 togother with the germlnntlon capaclty after 1 -1 .5 , 3 - 3 .5 , 5 - 6 .5 yeers of cold storege (6 - 70C ) '. *•
Ç im i j n m e te s tle ri G ? r mi n a t i o n
te s t ■>
K o z a l t k to p la m a t a r i h le r i ( Daceı of c o n e c ıl e c tio n )
15 Ey ül 1971 15 E k i m 1971 15 K a sım 1971 15 O cak 1972 31 M a rt 1972
S e p tt m b e r O c to b e r N o v e m b e r J a n u a r y M a rc h
f 15 th . 1971 15' th. 1971 15 th .r 1971 15 th . 1972 31 st. 1972
B a ş l a n g ı ç S a y ı m ■ 5 < \ Ö r n e k l e r S a m p l e s )
11 r ı h i g ü n l e r i
B E M
Ü a t e t f C l ü n t i n g A - I ! J N R S
b ^ g ı n - i ’. g r i a v s 16 2 U m 1 -; 7 ü iti 1 6 2 U m 1 2 7 0 m 1 6 2 0 n » | 1 2 7 0 m 1 6 2 0 m 12 7ı ) m 1 6 2 0 m 1 2 7 0 m
9 İÜ 19 7 1 7 ö ) 8 6
10 8 3 9 8
21 9 0 9 8 1
3 I L ' 9 7 1 7 7-J • 8 7 9 7 9 8 * .
İÜ 9 9 9 1 9 9 9 8
23 9 9 9 3 9.1 , 9 8
' 9 . 1 2 1 9 7 1 7 7 6 91 D i 9 6 9 7 9 6
r 1 0 0 8 9 3 9 6 9 6 . 9 7 8 6
2 ! ■ * ' 9 3 , 9 ö 9 6 9 7 9 6
1 0 . 2 . 1 9 7 2 7 8 0 8 9 - 9 4 9 4 9 7 9 ı 9 3 9 )
10 9 4 . 9 2 a 5 SU. 9 7 9 y 9 3 9 9
2 1 ;. : 9 5 9 2 9 5 . 9.5 9 7 9 9 9 8 9 9
2 0 . 4 . 1 ' ' 7 2 I 8 3 91 - 9 5 9 8 f.7 9 9 :■ 9 9 ; 9 9 9 9
■ 1 0 9 0 .. 9 3 .9.T 9 8 9 7 9 4 9 1 9 J 9 9 9 9
2 1 .s- 9 3 •93 2 5 9 8 .47 9 9 9 9 9 9 8 9 9.4
1 - 1 . 5 y ı l > ı ı g u k d e p j l . m a . l «n s o n r a ç i m l e n m e d e ğ e r l e ı ı y G e r m ı n a t i o n v r . l u e s a f u - r 1 - 1. 5 \ e a r s n f c o l d s t o r a g e
•13 3 . 1 9 7 3 ‘ 7 '' 6 3 8 3 9 2 9 ' 9 5 9 8 9 4 9 9 9.4 9-*
• >
- 1 0 . 2 1 * ;
Ü 7
‘ • 9 4 ; 9 1 . 9 2 ■■
9 3
• • 9 3
9 7 . ”* 9 7 •
- 9 6 - 9 8
m 9 8 -
9 9 • •
• 9 9 '
- 9 J- 9 9 '
- 9 3
" 9 9
. - Ş . 9 ...
9 9 -« r .’
3 - ^ . 5 . y ı l . s o ğ u k d e p o l a n ü ı d a n s o n r a ç i m l e r m e r h g e r J e ı i 4 . !< ■■ - G e n m n a t i o n v a l u o s a f ı e r 3 - 3 5 y e u r s o f c o j d s t o r a g - -
10 . 4 1 9 7 5* .. * 7 6 3 8 2 9 d 9 4 ■ • 9 4 9 8 9 9 9'1 9 6 9 7
10 8 7 8 8 .
92
. . 95. 9 5 . 9 9 . 6 * ‘•9 9 7 . 91i. • ’
f
2 1 * ■ : 9 i.- ■«•;:) t- 9 < y o 9 u 9 9 . ' İM , ' 9 4 »' 9 7 V 9 75 - 5 . 5 y ı l s ö g i ı k ' r l < - p o K . n l ' d a n s o ı r u ç i r > ‘ l e n m » d - ğ - r l e ra •:. >' ■
•l • G e r m m a t i n n v a l u - s a f t e r 6 - 5 5 y e a r s n f c . d s t o r a g e 1 • * • •«•
3 . 6 . 1 9 7 7 ■ 7 7 7 8 0 9 3 9 7 9 6 • 9 3 . . 9 9 . 9 5 9 8 9 9
1 0 8 5 8 7 9 3 9 7 9 i 9 ! - ' ' ‘9 4 9 7 9 8 9 )
2 1 9 0 . 8 9 9 5 . ‘)7 ' 9 6 9 8 y y 9 7 9 3 9 J
1 Ç i m l e n m e . d e ğ e r l e r i d o lu toh umlama g ö r e , . h e s a p l a n m ı ş t ı r . ' G e r m i h a ti o ri v a l u e s h a v a b e e n c o i c u |a t e d . a s t o full s e e d s .
• j
•î-
SARIÇAMTOHUMLARINDAOLGUNLAŞMA VESAKLAMA115
Tablo 3. 10 Ağustos 1972- 15 Mart 1973 tarihleri arasında toplanm ış olan kozalak örneklerinden elde edilen tohumların çimlenme hızı ve çimlenme yüzdeleri ile bu tohum örneklerinin 5 - 5.5 yıl oda sıcaklığında depolanmasından sonraki çimlenme değerleri1.
Table 3. Germlnatlon rates and percentoges of the aeeds obtained from cone sam ples collected between August 15 th. 1972 - March 15 th, 1973.
together with tho germlnatlon valuos aftor 5 - 5.5 years of storago at room temperature.
Ç ım l-n m e te s tle r i G e r m in a tio n
te s ts
K o z a la k to p la m a ta r ı h le i’i ı ü a t e s of c o n e e o ile c tio n j 15 A ğ u sto s 1972
Mgust 15 th , 1972
15 E y lü l 1972 S e p te m b e r 15 th . 1972
15 Ek i m 1972 O c to b e r 15 th , 1972
15 K asım 1972 15 A ra lık 1972 N o v e m b e ı I D ee m b e r 15 th , 1972 I 15 th . 1972
15 O c a k iy?3 Jan uary 15 th , 1973
15 Ma ı t 1973 M a rc h 15 ıh , 1973 Bagl^nglÇ
ta r ih i D a te of b *ginning
S a y ım j g ü n le ri c o u n tin g d a y s
Ö rn ek ler'"(S tm p le s- I
162 Jm 2
\270m
3 ! ^ 1620m;1270m
5 ! 6 I 7 I 8
İ 6 2 0 m lI270m' I620m! 127üm1
ö
10 11 12 13 141 162Üm 1270m 162öm 1270m lözOm 1270m 20 9,1972
10 10.1972
15.11.1972
12.12.1972
22.1 1973
14 2.1973
4.4.1973
10.3.1978
7 3 d 53
lı> 49 73
21 56 77
7 27 48 *3 93
10 43 63 87 94
21 62 77 88 95
7 29 5ü 84 91 87 93
10 5 i 69 88 93 92 94
21 69 80 90 94 94 95
7 22 46 85 94 8 i 92 83 88
İÜ 38 59 88 95 90 92 84 90
21 56 70 89 95 91 P3 84 91
7 19 38 79 83 89 88 92 92 53 55
10 . 40 60 83 89 9 ı 91 92 94 54 55
21 53 73 83 91 93 91 92 94 55 55
7 29 48 77 95 91 92 94 96 96 92 97 97
10 42 62 79 95 92 92 94 97 96 92 97 98
21 52 69 79 96 92 93 94 98 96 92 97 98
7 19 41 84 94 92 93 97 97 98 93 93 96 99 93
10 38 62 88 96 94 93 97 98 98 94 99 96 93 99
21 53 71 88 96 94 94 97 99 93 94 99 96 99 100
5 - 5 5 Y ıl o d a s ıc a k lığ ın d a d e p o la n a n ö r n e k le r i n çim lenm e d e ğ e rle ri.
* G e r m in a tio n v a lu e s of sam D İes a f te r 5 -5 .5 y e a r s of s to ra g e a t room te m p e r a tu r e .
1 + 2 3 + 4 5-1-6 7 + 8 9 + 1 0 11+12 13 + 14
,7
in 0 o 10 K 1 3
■ İU
21 •— i -• 18 15 31 23 '
X
6 15
1 Çimlenme değerleri dolu tohumlara göre hesaplanm ıştır. , .. . ....
1 Germlnatlon values have been calculated a s t a ful! seed s.
116 MELİHBOYDAÜ
SA RIÇAM TO HU M LA RIN DA OLGU NLAŞM A VE SAKLAM A 117
ö z e t o la ra k b elirtirse k 15 A ğustos 1972 ve d ah a so n ra k i a y la rd a to p la n an tohum la r (15 A ra lık 1972 ta rih in d e to p la n an örn ek ler h a riç ) çim lenm e hızı ve yiizdele- rlni, bazı k ü ç ü k d alg a la n m a la r dışında, N isan 1973 ay m a k a d a r aynı düzeyde ko r u m u ş la rd ır (tohum to p lam a zam anı - sa k la m a sü rele ri a ra sın d a k i ilişkiler yıllar itib a rı ile a lt bölüm «5.4.» te a y rıc a ele a lın m ıştır).
15 A ra lık 1972 de to p la n an örn ek ler ise 1620 ve 1270 m y ü kseltilerde % 55 de
ğerinde eşit çim lenm e yüzdesi verm işlerdir. A ncak, bu ö rnekler 15 O cak 1973 ö r
nekleri ile çim lendirildikleri zam an çim lenm e yüzdelerinde ve çim lenm e h ızlarında çok belirgin bir a rtış g ö rülm üştür. Çim lenm e yüzdeleri yük sek lik lere göre s ıra ile
% 96 ve % 92 y e ulaşm ış, bu durum d a h a so n rak i a y la rd a to p la n an örneklerle y a pılm ış olan çim lendirm elerde de devam etm iştir, ö r n e ğ in ; 15 M a rt 1973 ta rih in d ek i d eğ e rler 1620 m ve 1270 m y ü k seltiler için % 98 ve % 94 olm uştur. Ü R G EN Ç (1965) de L adin to h u m ların d a k a b u k sertleşm esi sonucu çim lenm e değerlerinde b ir d u ra k la m a (15 E k im ’de to p lan an to h u m lard a) ve gerilem e (1 K asım ’d a to p la n an to h u m la rd a ) peryodunun o rta y a çıktığım ve d ah a so n ra to p la n an to h u m ların (15 K asım ) çim lenm e kabiliyetinde yeniden bir yükselm e görüldüğünü belirtm ek ted ir. 15 A ra lık 1972 ta rih in d e toplanm ış olan S arıçam to h u m ların ın çim lenm e k ap asitelerin d e görülen düşüş de m uhtem elen k a b u k sertleşm esi ile ilgili olabilir. A n ca k 15 A ra lık 1972 de to p lan an örn ek ler 15 O cak 1972 ö rnekleri ve d a h a sonra to p la n an ör
nek lerle çim lendirildiğinde çim lenm e hızı ve yüzdesinde b üyük b ir yükselm enin ol
duğu g ö rü lm e k ted ir (Tablo 3). Bu nedenle belirtilen o layda k a b u k sertleşm esi ile b irlik te tohum un bünyesinde de bazı d eğişikliklerin olduğu ihtim ali o rta y a çık m ak ta d ır. 15 A ra lık 1971 tarihinde, k o za la k to p lan m am ış olduğundan, bu a şa m a d a b a ş
k a bir yorum y a p m a k m üm kün değildir. K onunun ay d ınlatılabilm esi b a şk a c a a r a ş tırm a la rı g e re k tire c e k tir.
1971 - 1972 tohum to p lam a p eıyodunda toplanm ış olan to h u m lard a d a tohum to p lam a zam anı - çim lenm e ilişkileri açısından, 1972 -1973 yılında toplanm ış olan to h u m lar için elde edilen b u lg u la ra benzer b u lg u la r sa p ta n m ıştır.
REM RÖD ve A L FJO R D A N (19?3) da K uzey ve O rta İsv eç’te yapm ış olduk
la rı denem elere göre, S arıçam tohum larının E k im in 1. gününe k a d a r olgunlaştığım belirtm ek ted irler. Bu ta rih te n 1 a y k a d a r önce to p la n an ve y ak laşık — 10°C de hiç olm azsa b ir ay sa k la n a n k o za la k ların a ğ a ç ta olgunlaşm ış olan k o za la k la rın to h u m la n gibi iyi özellikli to h u m lar verdiğini ifade etm ek ted irle r. A ncak, İsveç ve T ü r
kiye k o şu lların d a tohum un olgunlaşm a zam anım , za m a n peryodu o la ra k k ıy a sla
m a m a k uygun o la ca k tır. T o h u m la n n o lgunlaşm a konusuna, o rjin lerln bulunduğu yörelerdeki sıc ak lık to p lam ları açısından çok d ah a iyi b ir y ak laşım y ap m ak m üm kün olabilir. İsv e ç ’te 1 E y lü l ta rih in d e to p la n an ve y a k la şık -flO °C de 1 ay sa k la n an k o za la k ların tohum ları (1 E k im ta rih in e k a d a r), a ğ a ç ta o lgunlaşan k o za la k la rın to h u m ları gibi iyi n ite lik te tohum v erm esi p ra tik açıdan önem ta şım a k ta d ır.
A ra ş tırıc ıla r k uzey ve o rta İsveç k o şu lların d a a n a to m ik to h u m olgunluğunun A ğ u s
tos sonu ve E ylül başında, fizyolojik olgunluğun ise (d ire k t ve norm al tohum çı
k a rm a d a n so n ra çim lenebilen tohum ) y a k la şık b ir a y so n ra m ey d an a geldiğini be
lirtm e k te d irle r. B elirtilm iş olduğu gibi bu a ra ş tırm a d a d a to h u m ların to planm ası ve denem eye konm ası a ra sın d a 25 - 30 g ü n lü k b ir sü re geçm iştir. Bu sü ren in y a k la şık y arısı k o za la k içinde geçm ektedir. Y u k arıd a k i a ç ık la m a la ra göre, to h u m ların bu beklem e o rtam ı, özellikle A ğustos, E ylül ve E kim a y la rın d a toplanm ış olan to h u m la rın çim lenm e değerini, toplandığı ta rih te o ran la olum lu yönde etkileyebilir.
E sasen u y g u la m ad a d a kozalak h asad ı ve tohum un depolanm ası a ra sm d a benzer
118 M E L İH -BOYDAK*
k o şu llard a b e lir li. bir- dönem • geçm ektedir. Y u k arıd a b u lg u la ra dayanarak',' koza
la k la rı to h u m ları ç ık arm ad a n y a k la şık -f 10°C de 1 ay depolam anın, özellikle E ylül 15 ta rih in d e to p la n an to h u m ların çim lenm elerini olum lu yönde etkiliyebileceğini b elir
tebiliriz. REMRÖD-VÇ A L FJO R D A N (1973) ta ra fın d a n ve ay rıc a bu a ra ştırm a d a n elde edilm iş olan b u lg u la ra g ö re ;-E y lü l-a y ı b a şla rın d a to p la n a c a k k o za la k ların 1 -1 .5 ay y a k la şık -(-10°C de depolanm asından so n ra y ap ılac ak tohum çim lendirm e ve s a k la m a denem eleriyle, k o za la k to p lam a zam an ın ın E ylül ayı başm a kay d ırılıp kaydı- rıla m ıy ac ağ ı da b ir a r a ş tır m a konusu o la ra k o r ta y a çık m ak tad ır.
REM RÖD ve - A L FJO R D A N ’ (1973), a ra ş tırm a la rın d a E ylül ayı sonu ve E kim ayı başın d a S arıçam .k o zalak la n n m özgü; ağ ırlığ ın ın 1.0 e d ü ştü ğ ü n ü ve bu koza
la k la rın suda yüzebildiklerini belirtm ek ted irler. E y lü l’ün birinde to p la n an k o za la k la rın özgül ağ ırlığ ın ın ise l . İ olduğunu ve bunların y ak laşık -j-10°C de 1 a y depo
la n m asın ın iyi sonuçlar, verdiğini b elirtm e k te d irle r. A ra ştırıc ıla r K a r d e l l ve S c h m i d t - V o g t ’ a .atfen S arıç a m la rd a nem m u h tev ası .ve olgunlaşm a a r a rın da m uayyen b ir bağıntının olduğunu, S c h m i d t - V o g t ’ un S arıçam k o za la k la rın d a su m uhtevası % 43 - 45 olunca , o lgunlaşm anın m ey d an a gelm iş olabileceğini b elirttiğ in i ve sonucun kendi b u lg u la rın a p a ra le l olduğunu ifade etm ek ted irler. B e
lirtilen b u lg u la ra göre, ko zalak özgül ağırlığının ve nem m ik ta rın ın da S arıçam to h u m la rın ın olgunlaşm asında bir ölçii o ld rak kullanılabileceği a ğ ırlık k a z a n m a k ta
dır. .
5.2. Y ük sek lik - töhum to p la m a zam anı ye çim lenm e ilişkileri.
Tablo 2 ve . 3 . te n izleneceği üzere, 1020 m ile 1270 m a ra sm d a 350 m lik y ü k se k lik fa rk ın ın çim lenm e üzerine etkisi belirgin o la ra k A ğustos ay ın d a ikinci de
recede ise E ylül ayında toplanan örneklerde görü lm ek ted ir. 15 E k im ve d ah a son
r a to p la n an örneklerde -yükseklik farkının- çim lenm e ■ üzerindeki etk ileri kayb o lm ak
ta d ır. - t "■ . . .- *
15 A ğustos 1972 ta rih in d e to p lan an örneklerde (1972-1973 tohum to p lam a per- y ed u ), 1620 m ve 1270 m yük seltiler için çim lenm e-yüzdeleri- % 56, % 77; 15 E ylül 1972 de ise % 88, % 95 o la ra k fa rk lı d eğerlerdedir (Tablo 3). B una k a rşılık 15 E kim 1972, 15 K asım 1972,. 15 . A ra lık 1972, 15 O cak 1973, 15 M a rt 1973 de to p la n an ö r
neklerde ise yine aynı y ü k se ltiler için sıra,-ile % 94, 95; % 84, 91; % 55, 55; % 97, 98; % 99, 100 değerlerinde ve .birbirlerine çok yakındır.
15 E ylül 197İ ta rih in d e " to p la n a n 'to h u m la rın (1971 - 1972 tohum to p lam a per- yodu), çim lenm e yüzdeleri de 1620 m ve 1270 m y ü k se ltiler iç in ’ % 90 ve % 98 ola
r a k oldukça fa rk lı değerlerdedir (Tablo 2). Bu to h u m to p la m a peryodunda 15 E kim 1971 ve d ah a so n rak i devrelerde to p lan an to h u m ların çim lenm e yüzdeleri ise 1972 - 1973 to h u m to p la m a ' peryodundaki gibi yine birbirlerine çok y ak ın değerlerde olup, y ü k se k lik fa rk ın ın etk ileri k ay b o lm ak tad ır. Çim lenm e yüzdeleri 15 E kim 1971, 15 K asım 1971, 15 O cak 1972 ve 31 M a rt 1972 d e : 1620 m ve 1270 m için s ıra ile % 99,
98; % 97, 96; % 98, 99' ve % 99, 99 dur. ’ ,
H em 1971- 1972 ve hem de 1972 -1973 tohum to p lam a peryodunda f a r k lı- a y la rd a toplanm ış olan to hum ların yük selti f a r k la r ır a göre A ğustos ve E ylül a y la rın d a çim lenm e yüzdelerindeki bu fark lılık , çim lenm e h ız ların a d a yansım ış olup, y u k a rıd a k i ifad e ler çim lenm e hızları, için de geçerlidir. M am afih, REM RÖD ve A L F- JO R D A N ’m (1973) a ra ştırm a la rın ın so n u ç ların a d a y a n a ra k , k o za la k ların tohum lar ç ık arılm a d an y ak laşık . + 1 0 ° C .de 1.-.1,5 a y depolanm ası sonucu, özellikle E ylül ayı
