Tarih köşesi
Klâsik Türk M i m a r l a r ı (*)
M i m a r M e h m e t
M i m a r K e m a l A l t a n
Mimar Mehmedin şaheseri Sultanahmed camiinin tarih kitabesinde:
Kim Mehmcd'dir anın namı ve âlî himmeti İtdi bu ranayi binayi haşredek meşhur ola
yazılıdır Üçüncü Bizans mıntakasım teşkil eden İstanbulun birinci tepesi üzerinde Atmeydam denilen ipodromun bulunduğu yer-de İmparatorlara ait saraylar vardı. Bilâhara Lâtin istilâları yüzünden bu sarayların yıkıntıları kalmıştı.
Fatihin, İstanbula girdiği zaman farisi olarak söylediği Türkçeye çevrilmiş şu beyti ki:
Baykuş Efrasiyabin sarayı damlarında nöbet çalıyor Örümcek Kayserlerin sarayı kapısında perde örüyor En doğru, en canlı bir tasviri ifade etmektedir. İpodromda, Mısrın Heliyopolis şehrinden getirilerek - gü-.neş ile fecre karşı tuhfe alâmeti olmak üzere - dikilmiş tarihî
(*) Klâsik Türk mimarlarından Büyük Sinan, Davut. Kasım, AH ve Mehmet Tahirden evvelki sayılarımızda bahsettik.
sütunların alanını kuşatıp zinetlendiren büyük Türk mimarı Mehmedin şaheseri Sultanahmed camii ile kıymetli medeni müştemilâtına ait eserler olmuştu.
Saray harabesinin bulunduğu mevkide (hicrî 1018) tari-hinde) Sultanahmed camiinin inşasına başlanırken büyük ese-rin kuvetli mesnedi için en ziyade temellere ehemmiyet veril-mişti. Temel merasiminde:
Temel şeyhi Aziz Mahmut Hüdaî, temel imamı Evliya e-fendi, temel kadısı Karasünbül Ali ee-fendi, temel nazırı Ke-mankeş Ali paşa, temel mutemedi Kalender paşa bulunmuş-tu.
Bu sahrmçlardan, camiin iki yanında bulunan revaklı dış tabakaların altındaki musluklara, avlu ortasında altı kö-şeli şadırvana, camie girildiği zaman methal önüne tesadüf eden iki pilpaye üzerindeki zarif çeşmeler, su isalesine mahsus mükemmel tertibat yapılmıştı. Cami kısmının dört köşesinde bulunan minare çıkıntılarile büyük kubbeyi tutan dört adet pilpayenin tam hizalarında olmak üzere ayni zmanda birer istinat vazifesi yapan beden duvarlarındaki a-yak paylarının arasında içten, dıştan revaklı tabaka terti-batı yapılmıştır.
Cami içerisinin ölçüsü 50 X 54 metre olup methalden mihraba kadar olan mesafesi daha kısadır.
Kanalür tâbir edilen oluklu şekilde, - satıh kaplaması mermer olan - pilpayelerin muhiti 14 metre 40 santimdir. Koca Sinan tarafından ilk defa Şehzade camiinde tatbik edilen; merkezi kubbeye bitişik dört nısıf -kubbe ile ayrıca nısıf kubbelerin her biri eteğinde daha küçük şekilde ter-tip edilen üçer tane yarım kürevîler, aynen Sultanahmed camiinde görülmektedir.
Yalnız Sultanahmedin içindeki tezyini motiflere ait tafsilâtı daha zengin ve daha kuvvetlidir.
Muhtelif renkte damarlı somaki sütün! er üzerine mev-zu olan mahfeli fevkalâde san'atlıdır. Mahfil içerisinde hu-susî olarak mermerden işlenmiş üzeri altın yaldızlı bir mih-rap mecuttur. Mahfel zemininin altındaki tavanda kabart-ma nakış olarak nebatî renk ve şekillerle süslüdür. Bunla-rın Tahril ve Hareelrinde gayet makbul ve kıymettar üç türlü altın yaldız kullanılmıştır. Minberin üzerinde bulu-nan süs ve motiflerile mahfil ve tabakaların etraf korku-lukları mermerden oyma olarak yaprak şeklinde çok meha-retkârane işlenmiştir.
Oümie kapısının üstüne rastlayan tabaka içerisindeki duvar yüzlerinde kaplı - Sinan devri san'atine mahsus yir-mi sene devam ettikten sonra örneği bir daha meydana gel-miyen - renk ve tertibi fevkalâde müstesna çini panolar var-dır. Cami içinin öz ve temiz karakterini bozan Yanma taş satıhları üzerine sürülen mevcut çini rengine uydurularak sonradan yapılmış nakış ve badanaların, nısıf kubbelerdeki pencerelere takılan çok adî doğrama çerçevelerin, köşe kü-revîleri üzerinde bozulmuş alçıdan istalaktit süs pantantif-lerinin ve akıntılar sebebile üst duvarların bazı köşelerinde lekeli kalan kısımların testorasyon esaslarına uygun bir şekilde tamir ve ıslahı behemehal lâzımdır.
Camiin esas orta kapısından maada karşılıklı yan ka-pılarile ayrıca içeriye girildiği zaman sağdaki duvarın kö-şesinde bir de «meyit kapısı» vardır. Dış avlu zemininden iç avlu kapılarına on birer adet basamakia çıkılarak girilir. Harem kapılarının üçü de bronzdur. Bilhassa orta kapının 24 ayar cıva altın yaldızlı ince bronz işi çok san'atkârane şekilde yapılmıştır. Bu kapılardan birini meşhur müverrih Evliya Çelebinin babası Mehmed Zılli'nin saray kuyumcu-başılığında iken imal etmiş olduğu, bazı rivayete göre orta bronz kapmın Tebriz'den hediye olarak gönderildiği söyle-nir.
Camie ait olan Cümlekapısı abanoz üzerine sedef, ba-ğa ve fildişi kakmalarla şekillidir. Harim kapılarının içten çıkıntı ayak satıhları üzerinde sağlı, sollu mihrap şeklinde nişler vardır.
Beyaz, pembe ve boz renginde granit ile mermerden 24 adet revak sütünları mevcuttur.
cesi yapılmıştır. Dış avlu ihatası önünde, «sebil ve mahya odaları, kasrı hümayondairesi, meşruta binaları, türbe ile beraber darülhadis ayrıca medrese ve Darüssübyan» camiin ikmalinden sonra yapılmıştır. Sebil binası üstündeki kita-bede (Nime darerr lilmüttekin) «1026» tarih hesabıdır.
Camiin Marmaraya karşı şimdiki hafriyat mıntıkası sahasında 129 metre uzunluğunda, 15 metro arzında bir sı-rası 24 ve karşılıklı olarak 48 adet kemer bağlantılı ve tonoz örtülü bölüntülerle muntazam bir «arasta» sı olup elyevm harabesi mevcuttur. Böyle büyük camilerimizin, temel da-fialarına karşı etrafını kuşatan eserler birer istinat teşkili maksadile vücude getirilmişti. Bu sebeple burada yapılan kazılarda bu mühim noktaların ehemmiyetle gözönüne ge-tirilmesi icab eder. Sultanahmed camiinin bir çok kıymetli manzumeleri, vaktile adeta vakfa bir ihanet olarak elden çıkarılmıştı.
Genç Osman kasrı denilen sebil methali üstündeki ta-rihî binayı da dahil ederek cami avlusu duvarları üzerine ahşaptan koca bir ev yapılmıştır. Bu gayri meşru temellük
ve tecavüze vaktile müsamaha edilmişti... Bugün de ayni avlunun - tarihi dikilitaşa karşı olan - şimdiki Ticaret mektebi köşesindeki sebil üstüne ait mahya odalarının yık-tırılarak arsasına temellük edilmek istenildiği halde Müze-ler idaresi alâkadar olarak derhal bu işi durdurmuştur.
Sultanahmed camiinin bugünkü ihtiyaca karşı koyan medeni müştemilâtından faydalı bir şekilde istifadeyi dü-şünen Müzeler idaresi, eski medrese binasının, yeni bir ar-şiv olarak kullanılması için derhal tamiratına başlamıştır.. Medreseye muttasıl senelerce bakımsız ve harap bir halde duran Darüssübyan binasının da yeni arşive bir ek olmak üzere restore edilerek ihyası mümkün olursa kültüre karşı en büyük bir hizmet sayılacaktır.
